Жаҳон тарихи

Шунчаки ёлғон

2017-12-28T07:13:42Z

Ўн йил ёки камроқ муддат эмас, юз йилдан буён турли даражаларда 1915 йилни Усмонли салтанатида арманларни ёппасига қирғин қилинишининг исбот-далили сифатида, Усмонли салтанати ички ишлар вазири Меҳмет Талъат пошшонинг, гўёки 1913–1917 йилларга оид қалбаки телеграммалари келтирилади. Ушбу телеграммаларда вазирнинг, гўёки «арманиларни йўқ қилишга буйруқ берган»и иддао этилади. Гўёки армани иммигранти, Усмонли салтанатининг собиқ давлат амалдори Арам Андонян мазкур телеграммаларни топиб олган. Арам Андонян уларни 1919 йили «Наимбекнинг хотиралари. Арманиларнинг кўчирилиши ва қатлиом этилиши ҳақида Туркиянинг расмий ҳужжатлари» (The Memoirs of Naim Bey: Turkish Official Documents Relating to the Deportation and the Massacres of Armenians. London, 1919) китобида чоп этди[1].

Боғдоднинг қулаши - Боғдод қўлга олингандан сўнг (2-қисм)

2017-12-13T05:39:19Z

Боғдоднинг қулаши

Муаллиф: Муҳаммад Султанов

Боғдод қўлга олингандан сўнг

2-қисм

Ибн Ал-Алқомийнинг ўлимидан сўнг мўғуллар ўрнига ўғлини тайинлашди. Ўғил отасининг хоинлигини давом эттирди ва бу амал унга ҳам ёмонлик олиб келди, холос. Тез орада ҳижрий 656 йили ибн Ал-Алқомийнинг ўғли ҳам вафот этди. Бунинг ҳеч ажабланарли жойи йўқ. Ҳақиқатдан ҳам, ким-ки дунё амалларига меҳр берса, Аллоҳнинг қаҳридан қочиб қутула олмайди ва бу дунёда йиққан нарсалари унинг ўзини ҳалокатга учратади. Халифа охиригача шунга интилган ва бу уни ҳалок қилган. Биринчи вазир ибн Ал-Алқомий ҳам шундай қилди ва амалига яраша жазо олди. Бу жазо бутун Боғдод аҳлига бўлди деса ҳам бўлаверади. Бу ҳақида Пайғамбаримизнинг соллаллоҳу алайҳи васаллам сўзларини мисол қилиб келтириш мумкин. Амр ибн Авф розияллоҳу анҳудан келган ҳадисда:

«.... Аллоҳга қасамки, мен сизларга фақирлик етишидан қўрқмайман, балки дунё сиздан аввалгиларга кенг қилинганидек, сизларга ҳам кенг қилинишидан, натижада улар кимўзар ўйнаганидек, сизлар ҳам кимўзар ўйнашингиздан ва у уларни ҳалок қилганидек, сизларни ҳам ҳалок қилишидан қўрқаман»

Боғдоднинг фатҳ қилинганлиги ҳақидаги хабар тез орада мусулмонлар орасида, кейин эса бутун дунёга тарқади. Мусулмонлар учун бир неча асрлар давомида энг қудратли бўлиб келган Аббосийлар халифалигининг қулаши сўз билан тарифлаб бўлмайдиган даражадаги қаттиқ зарба эди. Боғдод оддий мусулмонлар шаҳри бўлмаган... Дунёнинг энг катта, уч миллион мусулмон яшовчи, энг олди маданий, илмий марказлари жойлашган шаҳри ҳамда мусулмон халифалигининг пойтахти ҳам эди. Боғдоднинг қулашидан кейин нима бўлади? Мусулмонлар ўзларига бу саволни беришар эди. Халифанинг ўлдирилиши ва янги халифа йўқлигидан нимани кутиш мумкин? Бу мусулмонлар томонидан бериладиган биринчи саволдан ҳам дахшатлироқ иккинчи савол эди. Халифасиз ва халифаликсиз мусулмонлар учун бутун дунёнинг ҳеч қандай қадри бўлмаган. Аббосийлар халифалиги қудрати пасайганлигига қарамай, ҳокимияти фақат Боғдод ва Ироқнинг кичик ҳудудларига тарқалишига қарамай, халифалик мусулмонлар учун жуда катта аҳамиятга эга эди. Шу туфайли халифанинг ўлдирилиши ва халифаликнинг қулаши мусулмонлар учун улкан офат бўлган. Бу саволлардан ташқари Боғдод фатҳидан сўнг мусулмонлар орасида кўплаб миш-мишлар тарқаган бўлиб, айримлар фақат шу ҳақида гапирган. Ҳар даврда бўлганидек, миш-мишлар қанчалик ғаройиб бўлса, унга шунча кўп одамлар ишонади. Энг кўп муҳокама қилинган миш-мишлардан бири – бу мўғуллар босқини ва халифаликнинг қулаши охиратнинг яқинлашганлиги ҳақидаги аломатдир деган гап эди. Боғдод қулагач, мусулмон оламининг аҳволи шундай бўлган. Христиан оламига келсак, уларнинг барчаси халифаликнинг қулаганидан жуда хурсанд эдилар, чунки бир неча асрлар давомида халифалик уларнинг Яқин Шарқдаги фатхларига қарши турар эди. Ҳижрий еттинчи асрда дунёда учта қудратли куч бўлган: ислом дунёси, христиан давлатлари ва мўғуллар. Маълум воқеаларгача мусулмонлар ва насронийлар орасида узоқ давр урушлар давом этган. Мўғуллар томонидан берилган бу зарба ушбу қарама-қаршиликда мусулмонларнинг аҳволини анча оғирлаштиради. Шунинг учун христианларда Миср ва Шомга яна ўз юришларини такрорлаш хоҳиши уйғонади. Христианларнинг қувониши учун яна бир сабаб уларнинг ҳам Боғдод фатҳида қатнашганлигидир. Арманистон патриархи Хулаго ва унинг қўшинига оқ фотиҳа берган ва уларни “муққадас” урушга чорлаган. Шу ерда мўғуллар қўшини билан Гетум I ва антиохиялик Боэмундларнинг қўшини бирлашган. Айни сабабдан мўғуллар биринчи бор христианларга берган вадасининг устидан чиқишади. Мўғуллар ва христианлар орасидаги келишувга биноан, Хулаго христианларнинг ҳеч қайси мазҳабларига ва Боғдоддаги христианларга тегмаслиги керак бўлган. Хулаго несторианларнинг патриархига қимматбаҳо совғалар тақдим қилган. Шунингдек, унга халифаликнинг энг ҳашаматли саройларидан бири даргоҳ берилиб, Хулаго уни ўзига маслаҳатчи ва бошқарув кенгаши аъзоси қилиб қўйган. Буларнинг бари христинлар мўғулларни Исо алайҳиссаломнинг душманларига, яъни мусулмонларга қарши Худо жўнатган жазо деб билишига сабаб бўлган. Ва буларни ҳаммаси бир неча йиллар аввал мўғуллар христианларнинг ўзларини Европада қирғин қилганларига қарамай айтилган. Улар, Европада нималар бўлганини унутишганга ўхшашар эди. Афсуски, бу тарихда содир бўлган ягона воқеа эмас... Андалусиядаги мусулмонларнинг сўнгги шаҳри Гранаданинг қулашида ҳам христиан олами шундай байрам қилган эди. Агар ушбу икки воқеа – Боғдод ва Гренадани фатҳи – солиштирилса, биз жуда кўп ўхшашликларни кўрамиз. Тарих бу шаҳарларда айнан такрорланган деса ҳам бўлаверади.

Санжар Қобил таржимаси

Боғдоднинг қулаши - Боғдод қўлга олингандан сўнг (1-қисм)

2017-12-05T06:15:41Z

Боғдоднинг қулаши

Муаллиф: Муҳаммад Султанов

Боғдод қўлга олингандан сўнг

1-қисм

Боғдоднинг қулаши - Боғдодга йўл (4-қисм)

2017-11-30T06:36:23Z

Боғдоднинг қулаши

Муаллиф: Муҳаммад Султанов

Халифа Ал-Мутасим Биллоҳ Боғдоднинг сўнги кунларида

Боғдодга йўл

4-қисм

Боғдоднинг қулаши - Боғдодга йўл (3-қисм)

2017-11-27T05:12:55Z

Боғдоднинг қулаши

Муаллиф: Муҳаммад Султанов

Боғдоднинг сўнгги кунлари

Боғдодга йўл

3-қисм

Боғдоднинг қулаши - Боғдодга йўл (2-қисм)

2017-11-18T11:57:19Z

Боғдоднинг қулаши

Муаллиф: Муҳаммад Султанов

Боғдодга йўл

2-қисм

Боғдоднинг қулаши - Боғдодга йўл (1-қисм)

2017-11-15T11:44:43Z

Боғдоднинг қулаши

Муаллиф: Муҳаммад Султанов

Боғдодга йўл

1-қисм

Бангладешга Ислом ва Ҳадис кириб келиши тарихи

2017-05-09T11:08:01Z

Бенгализабон мусулмонлар араблардан кейин энг катта лингвистик гуруҳ ҳисобланади.

Минг афсуски, Европа, Канада ва Америкада ўсиб улғайган Бангладешликлар ўз халқининг тарихи, маданияти ва меросини, шу билан бирга ҳадисларнинг катта меросидан ҳам деярли хабардор эмаслар.

Қрим хонлиги ва унинг хароб бўлиши

2014-04-16T17:27:03Z

Пойтахти - Боғчасарой. Ҳудуди-400 минг км2 (1500). Давлат тили - татар тили.

Қрим хонлиги Днепр ва Дунай орасидаги ерларни, Азов бўйларини ва ҳозирги Краснодар ўлкасининг катта қисмини эгаллаган. Хонлик расман 1478 йилдан Усмонийлар давлатининг иттифоқчиси бўлган ва бу иттифоқ, 1774 йилги Кичик Қайнаржа битими тузилгунча, амалда бўлган. Қрим хонлиги Россия империяси томонидан 1783 йили аннексия қилинди.

Мўғулларнинг Қримга юриши 1223 ва 1239 йилларга тўғри келади. 1224 йили улар руслар ва половецларнинг бирлашган қўшинини енгиб Судоқни олишди. 1237 йили мўғуллар томонидан половецлар йўқ қилинди. Шундан сўнг бутун Қрим Олтин Ўрда номи билан машҳур Жўжи улуси таркибига кирди.
1363 йили Литва князи Ольгерд татар қўшинини енгиб Қримга тажовуз қилди, Херсонни талон-торож этди.
1397 йили Витовт Қримга юриши чоғида Каффагача келиб, Херсонни вайрон қилди.
1399 йили Тўхтамишга ёрдам берган Витовт Ворскла бўйларида Темур Қутлуғ бошлиқ татарлар томонидан тор-мор келтирилди.

Қримнинг мустақил бўлиши

1420 йили, Едигей вафотидан сўнг, Олтин Ўрда Қрим устидан назоратни йўқотди. Шундан кейин Қримда тахт учун кураш бошланиб кетди. Бу курашда гирейлар сулоласига мансуб Ҳожи Гирей ғолиб бўлди. 1427 йили у ўзини Қрим хони деб эълон қилди. 1441 йили Литва князлиги ва маҳаллий зодагонлар томонидан тахтга чиқарилди.
XV аср ўрталарида Олтин Ўрда ичидаги нотинчликлар туфайли давлат Қрим, Қозон, Астрахан хонликпари ва Нўғай Ўрдага бўлиниб кетди.

Усмонийлар давлатига тобелик

1482 йили Москва князи Иван III Менгли Гирейни польяк ерларига юриш қилишга чақирди. Менгли Киевни эгаллаб талон-торож қилди. Хон қўлга тушган нарсалардан Иван III га София черковидаги қимматбаҳо буюмларни юборди. 1474 йили Иван III Менгли Гирей билан иттифоқ тузди, бу иттифоқ унинг ўлимигача сақланиб қолди.
1475 йили усмонийлар қўшини генуяликлар асос солган Қрим соҳилларидаги Феодоро князлигини эгаллади. Князликда 200 мингтача киши яшар, аҳолининг асосий қисми греклар, аланлар, готлар ва бошқалар эди. Қримнинг тоғли минтақаларини, Қора денгиз, Азов денгизи бўйларидаги ва Кубандаги қалъаларини эгаллаган мазкур ҳудудлар тўғридан-тўғри Истанбулга бўйсунарди. Турклар у ҳудудда қўшин, давлат аппаратини жорий қилиб, солиқ йиғиш билан шуғулланган.
1478 йилдан бошлаб Қрим хонлиги расман Усмонийлар давлатининг вассалига айланди, 1774 йилги Кичик Қайнаржа битими имзолангунча, вазият сақланиб қолди. Хонларни тайинлаш, тасдиқлаш ва ағдариш 1584 йилдан Истанбул хоҳишига қараб амалга ошириларди.

Моcква давлати ва Реч Посполитага қарши урушлар

XV аср охиридан Қрим хонлиги Москва давлати ва Польшага қарши мунтазам юриш қилиб турди. Бу юришлар, асосан, аҳолини талаш ва қул қилишдан иборат эди. Айниқса, асирларни қўлга олиш татарларни кўпроқ қизиқтирарди. Асирларни қул қилиб сотиш хонликнинг муҳим даромад манбаи эди. Каффада йирик қул бозори фаолият кўрсатган. Баъзи тадқиқотчилар фикрича, Қримнинг қул бозорларида икки аср мобайнида 3 миллиондан ортиқодам сотилган, уларнинг асосий қисми руслар, украинлар ва польяклар эди. Ҳар йили Москва давлати 65 минггача кишини кеч кузгача Ока дарёсини ҳимоя қилишга жўнатган.
Қримнинг ўзида асирлар кўп қолдирилмасди. Қримнинг урф-одатига кўра, қуллар 5-6 йилдан сўнг озод қилинган. Ҳозиргача сақланиб қолган рус ва украин ҳужжатларида баъзи асирлар ўз юртига қайтиб боргани ёзилади. Озод қилинган кишиларнинг айримлари Қримнинг ўзида қолишни маъқул кўрган. Украин тарихчиси Дмитрий Яворницкий қуйидаги воқеани келтиради: «1675 йили Запорожье казаклари атамани Иван Сирко Қримга босқин қилиб катта мол-мулкни қўлга киритди, жумладан, етти мингта яқин христиан қулларни ҳам. Атаман уларга казаклар билан бирга ватанингиз қайтасизми ёки Қримда қоласизми деб мурожаат қилган. Асирларнинг уч минги Қримда қолишини билдирган. Сирко уларни қириб ташлашни буюрган». Қримда қулга айлантирилган кишилар исломни қабул қилса, дарҳол озод этилган. Рус тарихчиси Валерий Возгриннинг маълумотлари бўйича, Қримда XVI - XVIII асрлардаёқ қулчилик тугатилган. Асирга олинганларнинг кўпчилиги Усмонийлар давлатига сотиб юборилган.
Хон Давлат I Гирей Иван IV Грознийга қарши тўхтовсиз уруш олиб борган.
1571 йили Қрим хони 40 минг суворий қўшин билан Москвага юриш қилиб ўт қўйди. Хон бу ғалабаси учун «Тахт алған» (Тахтни олган) унвонига эга бўлди. Кўплаб тарихчилар гувоҳлигига кўра, Москвада бир неча юз мингдан ортиқ киши ўлган ва 50 мингга яқин киши асир тушган. Иван IV Польша каби Қрим хонлигига ҳар йили ўлпон тўлаш мажбуриятини олди. Пекин 1572 йили Молодях жангида татарлар қақшатқич мағлубиятга учрашди. Натижада Қрим хонлиги аввалги қудратини йўқотиб, Волгабўйига даъвосидан воз кечди. Қримга ўлпон тўлаш XVII аср охиригача давом этган ва Пётр I даврига келгандагина тўхтаган.

XVII аср - XVIII асрнинг бошларида Қрим

Ислом III Гирей (1644 - 1654) украин гетмани Богдан Хмельницкийга Польшага қарши олиб борган курашида ёрдам берди.
Сайёҳ Авлиё Чалабий 1660 йили Қрим бўйлаб саёҳат қилар экан, бир қанча қимматли маълумотлар қолдирган, масалан: «Татар фуқаролари 12 тилда сўзлашишади ва фақаттаржимони орқалигина бир-бирларини тушунишади», -деб ёзади.
Салим I Гирей (1671 -1678,1684 -1691,1692-1699,1702 -1704) усмонийлар билан бирга Реч Посполитага қарши муваффақиятли, Москва давлатига қарши омадсиз уруш олиб борди. Москвага қарши юришдаги мағлубиятдан сўнг Родосга сургун қилинди.
Мурод Гирей 1683 йили турклар билан бирга Венани қамал қилишда, немисларга қарши жангларда иштирок этган. Вена остоналарида мағлубиятга учраб турк султонига хиёнат қилишда айбланган ва хонликдан маҳрум этилган.

Карл XII ва Мазепа билан иттифоқ тузишга уриниш

1700 йилги Константинополь битими қрим татарларига Россия ва Украина ерларига босқин қилишни тақиқларди.
Карл XII 1709 йил баҳорида Давлат II Гирейга бир неча бор ҳарбий-сиёсий иттифоқ тузишни таклиф қилди. Усмонийлар давлати Россияга қарши уруш олиб боришни астойдил истамаётгани боис, Қрим хонлиги рус-швед уруши силсиласидаги Полтава жангида бетарафликни сақлади.
Полтава жангидан сўнг Карл XII Истанбул ва Боғчасарой билан яхши алоқани йўлга қўйди. Аҳмад III урушда қатнашишга иккиланган бўлса, Давлат II Гирей ҳар қандай чақириққа рози эди. Уруш бошланишини кутмасдан 1710 йил май ойида Карл XII нинг ноиби Филипп орлик ва запорожьеликлар билан битим тузди.

Битим шартлари қуйидагича эди:

1.    Хон запорожьеликлар билан иттифоқ тузиш мажбуриятини олди, бироқ бу ҳолатда уларни бўйсундирмаслиги лозим эди.
2.    Давлат II Украинанинг Москвадан тўлиқ мустақил бўлишига ёрдам бериши, бу ҳолатда асир олмаслиги ва православ черковларини таламаслиги керак эди.
3.    Хон Украинанинг шарқ томонини Москвадан ажратиб, ғарб томонига қўшиб ягона мустақил давлатга бирлаштиришда бор кучи билан ёрдам бериши талаб этиларди.

1711 йил 6-12 январь кунлари Қрим қўшини Перекопдан ўтди. Киевга Маҳмуд Гирей 40 минг кишилик қўшин билан юриш бошлади, унга 7-8 минг кишилик орликлар ва запорожьеликлар, 3-5 минг польяклар, 400 нафар яничар ва полковник Цюлих бошлиқ 700 кишилик шведпар ҳамроҳ эди.
1711 йил февраль ойи давомида Қрим қўшини Брацлав, Богуслав, Немировни эгаллади.
1711 йил ёзида Пётр I 80 минг кишилик қўшин билан Прут юришига жўнади. Қрим қўшини турклар билан биргаликда 70 минг киши чамаланарди. Улар Пётрни қуршовга олишди. Пётр I иложсиз қолиб турклар билан Прут тинчлик сулҳини имзолади. Сулҳга кўра, Россия Азов денгизига чиқиш имкониятидан маҳрум бўлди ва Азов-Қора денгиздаги флотидан айрилди.

1736-1738 йиллардаги рус-қрим уруши ва Қримнинг хароб бўлиши

Қоплон I Гирей (1707- 1708, 1713- 1715, 1730-1736). Қоплон усмонийларнинг Эронга қарши урушида қатнашишга маж-бур эди. Россия империяси норозилигига қарамай, хон қўшинини рус чўлларидан олиб ўтди. Бу эса Қрим ва Россия ўртасида янги уруш чиқишига сабаб бўлди. Россия 1735- 1738 йилларда Қримга Миних ва Ласси бошчилигида қўшин жўнатди. Бу юриш натижасида Қрим пойтахти Боғчасарой билан биргаликда хароб қилинди.
1736 йили Миних қўшини Кезлев ва Боғчасаройни бутунлай вайрон этди, шаҳарга ўт қўйилди, қочишга улгурмаган аҳоли қирғин қилинди. Шундан сўнг рус қўшини йўлидаги барча манзилгоҳларни талаб Қримнинг шарқий қисмига юриш қилди. Бироқ ўликпар ўз вақтида дафн этилмагани боис, вабо тарқалиб, кўплаб рус аскарлари қирилди. Миних қолган қўшинни олиб Перекоп ортига кетди. Шарқий Қрим 1737 йили Ласси бошлиқ қўшин томонидан хароб этилди. Рус қўшини Қорасувбозорга ўт қўйиб, шаҳар аҳолисини қириб ташлади. 1738 йили Қримга қарши янги юриш режалаштирилди, лекин Қримда ҳаммаёқ вайрона ҳолида бўлгани ва очарчилик давом этаётгани сабаб, юриш уюштирилмади.
1736 - 1738 йиллардаги уруш Қрим учун ҳалокатли бўлди. Барча муҳим шаҳарлар хароба ҳолида ётар, иқтисодга жуда катта зарар етказилган, мамлакатда очарчилик ва вабо ҳукм сурарди. Аҳолининг катта қисми ўлганди.

1768 - 1774 йиллардаги рус-турк уруши ва Кичик Қайнаржа битими

Қрим Гирей II бошқаруви даврида Усмонийлар давлатини Россияга қарши урушга тортди. Бу уруш хонликнинг қулашига сабаб бўлди. Уруш Россия учун катта фойда келтирди. Румянцевнинг Ларга ва Калугадаги, Орловнинг Чесмедаги ғалабалари Екатеринани бутун Европада машҳур қилди.
Рус қўшини қўмондони Долгоруков Қримга кириб Салим II ни иккита жангда мағлуб этди, бир ой ичида Қримни эгаллади. Долгоруков қўшини Қримни талаб шаҳарларга ўт қўйди, тинч аҳоли ҳам аямай қириб ташланди. Салим II Истанбулга қочди. Қримликлар қуролларини ташлаб Россияга бўйсунишини билдирди.
1774 йил 10 июлда тузилган Кичик Қайнаржа битимига мувофиқ Қрим хонлиги сақланиб қолди, лекин Кинбурн, Керчь ва Ениқалъа Россияга ўтди, шунингдек, Қора денгизда рус флоти эркин ҳаракатланиш ҳуқуқига эга бўлди.

Сўнгги хонлар ва Қримнинг Россия томонидан босиб олиниши

Рус қўшини Қримдан чиқарилгач, бутун мамлакатда исён бошланди. Алуштага турк бўлинмалари келиб ўрнашди, рус резиденти Веселицкий Шоҳин томонидан асирга олиниб турк қўмондонлигига топширилди. Алушта, Ялта ва бошқа жойларда рус бўлинмаларига ҳужум қилинди. Қримликлар Давлат IV ни хон қилиб сайлашди. Бу вақтда Истанбулдан Кичик Қайнаржа битимининг матни олинди. Бироқ қримликлар битимда кўрсатилган шаҳарларни Россияга беришни хоҳлашмасди.
1776 йили Россия жанубий чегаралар хавфсизлигини таъминлаш мақсадида Днепр бўйлаб Азовгача 7 та қалъа қурди.
Хон Шоҳин Гирей ҳукмронлиги даврида бир қатор ислоҳотлар ўтказишга уринди. Лекин аҳоли ўртасида ҳар хил ихтилофлар чиқиб, рус бўлинмаларига ҳужум қилишди ва хон саройини талашди. Шоҳин бир қанча ваъдалар беришига қарамай, тахтдан ағдарилди. Улар Баҳодир II ни тахтга чиқаришди. Руслар тезда Қримдаги исённи бостирди. Шоҳин яна тахтга ўтириб рақибларини қатағон қилди.
Русларнинг Азов бўйидаги қўшинига Суворов қўмондон этиб тайинланди. 1778 йили Қримдаги христианлар (тахминан 30 минг киши) Азов бўйларига, греклар Мариополга, арманлар Нахичеванга кўчирилди.
Шоҳин бу воқеалардан сўнг усмонийлар ҳукуматига мурожаат этди. Усмонийлар Қримдан рус қўшинининг чиқарилишидан сўнггина уни хон деб тан олишларини билдирди. 1782 йили Қримда янги қўзғолон бошланди. Шоҳин аввал Ениқалъага, сўнг Кубанга қочди. Россия томонидан тан олинмаган Баҳодир II хон этиб сайланди. 1783 йили рус қўшини огоҳлантиришсиз Қримга бостириб кирди, Шоҳин Гирей тахтдан воз кечди. Унга яшаш учун Россиянинг бирорта шаҳрини танлаш имкони берилиб, харажати учун маблағ ажратилди. Дастлаб Воронежда, сўнг Калугада яшади. Бироз вақт ўтгач усмонийлар ҳукуматининг сўровига биноан Шоҳин туркларга топширилди ва Родос оролига жойлаштирилди.
1783 йил 8 апрелда Россия императори Екатерина II Қрим, Таман ва Кубаннинг Россияга ўтгани ҳақида манифест эълон қилди.
1791 йили Ясса тинчлик сулҳига кўра Усмонийлар давлати Қримни Россия ҳудуди деб эътироф этди.

Шодмон Воҳидов, Адишер Қодиров
"Шарқнинг машҳур сулолалари" китобидан

Жавоҳирлаъл Нерунинг ҳокимият тепасига келиши

2014-01-20T05:34:32Z

Жавоҳирлаъл Неру(1889-1964)-Ҳиндистон давлат, сиёсий ва жамоат арбоби миллий озодлик ҳаракати курашида М.К.Гандининг сафдоши сифатида фаолият кўрсата бошлади. Жавоҳирлаъл Неру тарихда "Янги Ҳиндистон бунёдкори" номи билан машҳур бўлди. Жавоҳирлаъл Неру 1947 йил 15 августда Деҳлида машхур Лал Қалъада Ҳиндистон Миллий мустақилликни қўлга киритганлигини эълон қилди. 1947 йилдан бошлаб Ҳиндистон Республикаси бош вазири ва ташқи ишлар вазири сифатида фаолият олиб борди. Жавоҳирлаъл Неру раҳбарлиги даврида Ҳиндистон жуда катта муваффақиятга эришди. Жумладан, халқ хўжалиги, фан ва маданиятнинг ривожида ўз ҳиссасини қўша олди. Жавоҳирлаъл Неру ташқи сиёсат асосларини яратди, халқаро чигал масалаларни ҳал этишда жонбозлик кўрсатган эди.Унинг мустамлакачилик, ирқчиликка қарши изчил кураши, ёппасига қуролланишга чек қўйиш, халқлар ўртасида тенглик, ҳамкорлик сиёсати халқаро майдонда Ҳиндистон нуфузини оширди. Жавоҳирлаъл Неру қўшилмаслик сиёсатини яратди. Қўшилмаслик сиёсати ва фалсафасини яратувчиларидан бири Жавоҳирлаъл Неру халқларнинг моддий фаровонлигини фақат тинчлик шароитида бунёдга келтириш мумкин, деб оир неча бор уқтирган эди. Тинчлик-бу фақат урушдан холи бўлиш эмас, балки давлатларнинг ўзаро ҳамкорлиги ҳамдир. Ҳиндистон ва шу каби давлатлар халқаро миқёсда муҳим роль ўйнаш учун ҳеч қандай ҳарбий блокка қўшилмаслиги керак, деган эди у. Жавоҳирлаъл Нерунинг олиб борган сиёсат унинг ажойиб шахе эканлигини билдирди. Жавоҳирлаъл Неру отаси билимларини пухта эгаллади ва аста-секин сиёсат оламига кириб кела бошлади. Гарб маълумотини олган ва бу унинг дунёқарашйга катта таъсир кўрсатса-да, у Ҳиндистон маданиятига жуда қизиқар эди. Брахманлар кастасига тегишли бўлса-да, у ўзини индус деб ҳисобламас, унинг кўпгина
урф-одатларига танқидий қарар эди. Конгресснинг бошқа номоёндаларидан фарқли   у   ижтимоий   ўзгаришлар   ва   адолатга   қаттиқ   ишонарди. Кастачиликнинг душмани бўлган Жавоҳирлаъл Неру ҳинд жамиятидаги тенгсизликни сабабларини сиқиб чиқариш, эркак ва аёлларнинг ҳуқуқи тенг бўлган давлат ташкил қилишни орзу қилган. Жавоҳирлаъл Неру ҳинд халқининг ҳаётини ғарб билан тенглаштиришни истарди. Тажрибага эга бўлган социалист буларни амалга ошириш учун замонавий технология асосида саноат ишлаб чиқаришни амалга ошириш керак деб ўйлайди. Бироқ, собиқ Совет Иттифоқига қанчалик ҳавас қилмасин, Жавоҳирлаъл Неру демократия тарафдори бўлиб қолди. У "иқтисодий ажойибот"ни демократик йўл билан қурмоқчи бўлди. Мамлакатдаги улкан иқтисодий ва ижтимоий муаммоларга қарамасдан ҳинд демократик кучларини бирлаштира олди. Хитой ва собиқ СССРга ўхшаган йирик мамлакатларнинг иқтисодий ва ижтимоий ривожланиши анча юқори бўлган мамлакатлардан фарклироқ Жавоҳирлаъл Неру ҳар бир инсон озодлигига босим ўтказмасдан ва зарар келтирмаган ҳолда ривожлантиришни ваъда қилди. Жавоҳирлаъл Неру Ҳиндистон бош вазирлигининг биринчи икки ярим йили давомида қудратли ички ишлар министри Валмебхан Патель билан ишлади. Валмебхан Патель партия ташкилотини назорат қиларди ва у ҳукуматдаги иккинчи муҳим шахс эди. Патель консерватив характерга эга бўлиб, индуслар манфаатини қўллаб қувватларди. У Жавоҳирлаъл Нерунинг кўпгина таклифларига қарши чиқарди. Бу икки сиёсатчи ўртасидаги келишмовчиликлар тез орада ўсиб, партия ишларини назорат қилиш бўйича масалаларда кураш бошлаб юбордилар. Ғалабани Патель қўлга киритди. 1950 йилда унинг таклифи билан П.Д.Тандон Конгресс партиясининг президанти бўлиб сайланди. Тез орада Патель вафот этди. Жавоҳирлаъл Неру эса партияни қўлга киритиш учун фаол ҳаракат бошлаб юборди. П.Д.Тандон истеъфога чиқишга мажбур бўлди, Жавоҳирлаъл Неру эса президентликни ўз қўлига олди. 1952 йилги сайловларда Жавоҳирлаъл Неру ғалаба қозонди ва умрининг охиригача партия ва ҳукуматнинг бошлиғи бўлиб, умрининг охиригача фаолият кўрсатди.
1950 йил 26 январда Ҳиндистон ўзини республика деб эълон қилди. Британ парламенти модели бўйича ўзининг янги конституциясини қабул қилди. Бу моделга кўра давлат бошлиғи қоғозда президент бўлди, лекин республиканинг асосий етакчиси бўлиб, бош вазир, парламентда кўпчилик партиясининг бошлиғи Лок Сабха бўлиб қолди. Лок Сабха ("Халқ палата"си) умумий овоз билан 5 йилда бир марта сайланадиган 500 кишидан иборат эди. Республика шаклига кўра давлатчилик тизими федерал бўлиб, Янги Деҳлидаги марказий ва ҳар бир штатдаги маҳаллий ҳокимиятдан иборат бўлган икки ҳукуматнинг ўзаро алоқасидан иборат эди. Ҳар бир щтатнинг ўз бош вазири бўлиб, у маҳаллий партияни ва штатнинг қонунчилик ҳокимиятини бошқарар эди. Марказий ҳокимиятни бошқариш кучайтириш мақсадида Янги Деҳли штатлар бўйича баъзи қарорларни бажариш ҳуқуқини қўлга олди. Алоҳида вазиятларда президент штат маъмуриятини бошқариш мумкин бўлди. Ҳукумат олдидаги вазифалар марказ ва штатлар ўртасида бўлинди. Марказий ҳокимият мудофаа, ташқи сиёсат, алоқа, темир йўл транспорта ва молия ишларини бошқарарди. Штатлар эса соғлиқни сақлаш, маориф, қишлоқ хўжалиги, маҳаллий ҳокимият органларининг иши, полиция ва суд ишларига жавоб берар эди. Жавоҳирлаъл Нерунинг ғояларига асосланган ҳолда янги республика тўлалигича мустақил давлат деб эълон килинди. Индуизм динига сиғинадиган аҳоли кўп бўлишига қарамасдан мамлакатнинг асосий дини йўқ эди. Черковлар давлатдан ажратилди, мактаблар эса черковдан ажратилиб, уларни давлат қўлламасди. Жавоҳирлаъл Неру ва унинг издошлари фикрига кўра, бу йўл билан аҳолини янги Ҳиндистон маданиятига ўтказиш осон кечарди.
Мустақилликдан   сўнг   Ҳиндистон   таркибига   кирган   мустақил князликлар асосий муаммо бўлиб қолди. Маунбеттен режасига кўра 550 дан ортиқ князликлар Ҳиндистон таркибига ёки Покистон таркибига киришни танлашлари лозим эди. Порахўрлик, алдов ва куч билан Патель уларни Ҳиндистон таркибига киритишга муваффақ бўлди. Бироқ мўғуллар давридан ҳукм суриб келаётган улуғ Хайдаробод князлиги Ҳиндистонга қўшилишдан бош тортди. Патель мамлакатнинг қоқ ўртасида бўлган ярим мустақил ва душманчилик ниятидаги бу давлатга 1948 йил 13 сентябрда қўшин жўнатди. Ундан ҳам қийин муаммони Ҳиндистон билан Ғарбий Покистон чегараси ўртасидаги Кашмир келтириб чиқарди. Мамлакатнинг тўртдан уч қисмини
мусулмонлар ташкил қилсада, унинг ҳукмдори Махараджа Хари Сингх эди. У ё хохламаслиги, ёки Ҳиндистон ва Покистондан бирига ўтишни танлашни орқага сурар эди. Покистон чегара бўйлаб мусулмонлар дан ташкил топган ихтиёрий қисмларини шай қилиб қўйди. 1947 йил октябрда улар Кашмирга кирдилар. Босиб олиш мақсадида унинг пойтахти Сринагаруга йўл олдилар. Ҳокимиятни қўлдан бой беришдан қўрққан Хари Сингх Ҳиндистонни танлади ва Янги Деҳлидан ёрдам сўради. Сринагаруга самолётларда ҳинд аскарлари ташланди. Шиддатли жанглардан сўнг Покистон қўшинлари чекиндилар.   Сринагар   ва   Кашмир   водийси   Ҳиндистонга   қўшилди. Кашмирнинг ғарбий қисми Покистонликлар қўлида қолди. Штат раҳбарлари аста-секин ҳинд жамиятига қўшилиб кетдилар. Махаражлик ҳуқуқлари ўрнига Ҳиндистон конституциясида уларга бир қанча ҳуқуқлар берилди.
Уларга мерос ерлари, унвонлари ва ҳар йили бериладиган пул микдори белгиланди.    Уларнинг    баъзилари    сиёсатчи,    элчи,    бизнесмен    ва Ҳиндистоннинг энг бой кишиларига айланиб қолдилар.
1951-1952 йиллардаги умумий сайловлар Ҳиндистонни дунёдаги йирик демократик мамлакат эканлигини тасдиклади. Марказий ва маҳаллий ҳокимиятдаги 4 минг ўринга рақобатлашган 17 минг депутат учун ҳинд кишилари ўзларининг овозларини бердилар. Бу Жавоҳирлаъл Нерунинг диндан алоҳида бўлган ўта маданиятли Ҳиндистон йўлини текшириш омили бўлди. Натижада миллионлаб ҳинд халкининг ишончига сазовор бўлган Жавоҳирлаъл Неру ва унинг Ҳиндистон Миллий Конгресс партияси Лок Сабхада 499 та ўриндан 364 тасига эга бўлди. Маҳаллий сайловларда бу партия 26 та штатдан 22 тасини эгаллади. Бу эса Жавоҳирлаъл Нерунинг мавқеини мустаҳкамлаб берди. Уларнинг душманлари коммунистлар бўлиб, атиги 3 та -Анухра, Прадеш, ғарбий Бенгалия ва Керал штатлари уларни қўлладилар. 1957 йилги сайлоаларда конгресс партияси янада кўпроқ овозга эга бўлди. Унинг тарафдорлари 183 миллионни ташкил қилди. Лок Сабхадаги 500 ўриндан 365 та овозга эга бўлдилар. Фақат Кералда ҳокимият тепасида коммунистлар қолдилар. Коммунистлар дан ташқари мухолифатнинг бир қисмини ўнглар партияси Бхаратия раҳбари Жан Санх ("Ҳинд халқлари партияси") ва Сватантра ("Озодлик партияси") ташкил этар эдилар, лекин улар коммунистларча ҳам оммабопликни қўлга киритмадилар.
Жамиятни кўпроқ ўйлантирадиган асосий масалалардан бири, бу мамлакат ичкарисидаги сиёсат эди. Бош вазир Жавоҳирлаъл Неру бу масалага жиддий эътибор қаратарди. Ҳиндистонга ўхшаган кўп миллатли ва кўп маданиятли мамлакатни бирлаштириш кийинчилигини билган Жавоҳирлаъл Неру мамлакатни "тил" жиҳатидан бўлишга бўлган харакат эди. 1950-1956 йиллар давомида Ҳиндистон харитасини тил принципи бўйича тўхтатиб қўйиш учун кураш бошланиб кетди. Турли тилларда: маратха, панжобча, гужаратча, тамилча, телуча гапирадиган ўзларининг махсус штатларини ташкил топишини талаб қилардилар. Ҳинду тилида гапирадиганлар уни инглиз тили ўрнига давлат тили деб тан олишини исташарди. Жавоҳирлаъл Неру бундай бўлиниш мамлакат бирлигини йўқолишига олиб келишини яхши биларди, шунинг учун бунга иложи борича тўсқинлик қилди. Шимолий Ҳиндистонда ҳинду тили кенг ёйилишига қарамасдан, мамлакатнинг турли бурчакларида ҳамма тушунадиган қадимги тиллар: инглиз, санскрит ва эронча тил ҳам мавжуд эди. Жавоҳирлаъл Неру инглиз тилига кўпроқ ён босарди, чунки у бир томондан мамлакатга керакли янгиликларни олиб келар, иккинчи томондан мамлакатни бирлаштирувчи буюк куч деб қарарди. 1952 йилда у биринчи алоҳида "тил штати", "Андхра Прадеш"ни одамлар телуча тилида гаплашадиган штатга розилик беришга мажбур бўлди. У ўз фикрида қолиб: "Ҳали кўрасиз, арини уйини бузиб, кўпларни қаттиқ чақишига дучор қиламиз," -деган гаплар ҳозирги кунда ўз ифодасини топди. Шундан сўнг алоҳида тилда гапирадиган янги штатлар пайдо бўлди.
Жавоҳирлаъл Неру ва Ҳиндистон Миллий Конгресс партияси мамлакатнинг асосий масаласи-камбағалчилик эканлигини яхши биларди. Уларнинг олдида қийин вазифа: тез ўсиб бораётган мамлакатни турмуш тарзини ҳамда ҳаёт даражасини кўтариш турарди. 1941 йилда Ҳиндистонда 389 миллион аҳоли бўлса, 1961 йилга келиб 434 миллионга етди. Бу вазифани ҳал қилиш учун Жавоҳирлаъл Неру режали иқтисодий ривожланиш сиёсатини илгари сурди. У собиқ СССР ва Ғарб мамлакатларини энг яхши ютуқларини ўзига олган ҳолда Ҳиндистонга тўғри келадиган учинчи йўлни топиш керак эди. У Ғарб фан ва техникаси асосида социалистик принцип бўйича оғир саноат ривожлантиришни ният қилган эди. Бу эса ривожланган капитализмни социалистик "тенглаштирув" билан мослаштиришга ёрдам берарди. Социализмни ёқтиришига қарамасдан Конгресс партиясини доимо йирик саноатчилар қўллашардилар. Ҳинд саноатининг гигантлари Г.Д.Бирла ва Дж.Р.Д.Тата ўзларининг асосий кучларини миллий оқимларни қўллаб қўвватлаш учун сарф қилардилар, чунки шу оқимлар иқтисодий манфаатларни заминини ташкил қилади деб ҳисоблардилар. Иқтисодни режалаштириш ва координациялаштириш зарурлиги, инвеститциянинг кўлами, ривожланишига туртки бўла олиши хусусий сектор имкониятларидан узоққа чиқишида Г.Д.Бирла ва Дж.Р.Д.Тата Жавоҳирлаъл Неру билан ҳамфикр эди. Давлат капиталининг согломлаштирувчи оқимигина Ҳиндистон иқтисодини оёққа турғизишига ишонардилар. Иқтисод жамоат ва хусусий секторга бўлинган эди. Саноатни ривожини хусусий қўлларда қолдирилди, аммо ирригацион қурилмалари, электростанцияларни қуришни давлат бошқарарди. Саноатни ривожланиши бўйича назорат қилиш учун янги қонунлар қабул қилинди ва улар хусусий компаниялар фаолиятинибошқарар эди. Улардан энг муҳимлари 1951 йилдаги "Саноат ҳақидаги қонун" ва 1956 йилдаги "Компаниялар ҳақидаги қонун" эди. Биринчиси, давлатга хусусий фирмалар устидан ҳукмронлигини берарди. Ўзини эски саноатини янгиламоқчи ёки кенгайтирмоқчи бўлса давлатдан лицензия олиши керак эди. Иккинчиси эса, монополияларни жиловларди. Текширув ва чекланишлар ривожланишни сиқиб қўйган эди Монополиялар эса назоратсиз қолганидан ташқари яна ривожланди. 1961 йилда 86% компанияларда хусусий капиталнинг 14,6% ига тўғри келса, кичкина компанияларда 53% тўғри келарди. Лицензия олиш учун катта микдорда пора бериш керак эди. Коррупция ўзининг энг юқори чўққисига чикди.
Ҳиндистон иқтисодий ривожланланишини режалаштириш ва координациялаш учун Жавоҳирлаъл Неру 1950 йилда Миллий комиссияни ташкил эттирди. Яшаш даражасини кўтаришнинг асосий сабаби қилиб саноатни ривожлантириш керак деб топилди. Ҳиндистонга кучли ва қаттиқ иқтисод керак эди. Буларни амалга ошириш учун учта беш йиллик режа ишлаб чиқилди. Биринчиси, 1951 йилдан бошланиб, асосий эътибор қишлоқ хўжалигига қаратилган эди. Инглизлар Ҳиндистонда йирик сугориш иншоотлар системасини курган эдилар, лекин катта ерлар, ўзлаштирилмасдан қолиб кетган эди. Андхра Прадеш ва Майсур штатларининг чегарасидаги Тунгабхара тўгони 1,03 миллион акр ерни сугорар эди. Бу ва бунга ўхшаш тўғонлар Ҳиндистон энергетикасига катта ҳисса қўшардилар. Биринчи беш йиллик режа ҳисоб-китобларга қараганда катта ютуқлар олиб келди. Озик-овқат маҳсулотлари 25%га миллий даромад эса 18% га ошди. Бу Жавоҳирлаъл Неру олиб бораётган сиёсатиниг самараси эди.
Иккинчи беш йиллик режа (1956-1961 йиллар) саноатни ривожлантиришга қаратилган эди. У миллий даромадни 25% кўтариши керак эди. Иккинчи беш йилликка уч баравар кўп маҳсулот сарфланди, лекин натижа кутилгандан ёмон бўлди. Шунга қарамасдан, электрокувват ишлаб чиқариш икки баравар ўсди. Кумир қазиб чикариш, пўлат ишлаб чиқариш ўсди. Ҳиндистон саноат соҳасида анча ютуққа эришди. Янги Ҳиндистонда Жавоҳирлаъл Нерунинг беш йиллик режалари мамлакатни замонавий саноатлашган ривожланишига асос солди. Улардан сўнг мамлакат озиқ-овқат маҳсулотлари билан тўлиқ ўзини-ўзи таъминлай бошлади. Кутилган натижани беш йиллик режалар бермасада, уларнинг ёрдамида 1951-1961 йилларда миллий даромад 42% ўсди. Жавоҳирлаъл Нерунинг бош вазирлиги даврида демографик кўрсатувлар ўсди. Мамлакатда ўлим суратлари икки баравар камайди. Бу ғалабаларга қарама-қарши бўлган асосий муаммо аҳолини ўсиши бўлиб, бир йилда 5-6 миллионга купая бошлади. Жавоҳирлаъл Неру буни билсада, лекин уни ҳал қила олмади. 1959 йилдагина ҳинд ҳукумати Жавоҳирлаъл Неру бошчилигида "оилани режалаштириш бўйича лойиҳалар"ни ишлаб чиқди. Бу лойиҳалар ҳеч қандай натижа бермади. Демографик портлаш саводсизлик билан боғланган эди. Кўпайиб бораётган университетлар, институтлар, коллежлар саводсизликка қарши курашишга ёрдам бера олмади. 1947 йилда 86% аҳоли саводсиз эди, 30 йилдан сўнг, 1979 йил 70% аҳоли аввалгидек ўқиш ва ёзишни билмасдилар. Ҳозирги кунга қадар Ҳиндистоннинг асосий муаммоси аҳолини тез суръатлар билан ўсиши ва саводсизлик бўлиб қолмади. Жавоҳирлаъл Нерунинг зиммасига юкланган жамоатчилик ишончи бу муаммоларни биринчи навбатда ҳал қилиши лозим эди. Унинг ҳаракатлари мамлакат жамият қурилишини тубдан ўзгартирди. Бунинг учун асосни Махатма Ганди тайёрлаб кетган эди, лекин бунга қарамасдан жамият қонунлари ўтмишга бориб тақаларди.    Жавоҳирлаъл Неру Ҳиндистондаги мавжуд бўлган муаммоларни иложи борича тинч ва осойишталик билан амалга ошириш учун тинимсизҳаракат қилар эди. У ҳақиқий ва том маънодаги ватанпарвар шахе сифатида халқ кўз ўнгида гавдаланарди.

Жавоҳирлаъл Нерунинг ҳаракати билан "аёллар ҳуқуқи тўғрисида" қонунлар қабул қилинди . Бу олти йиллик кураш маҳсули бўлиб, аёллар ҳаётини янгилаш борасида инқилоб ҳисобланарди. Мустақилликдан сўнг аёллар ҳуқуқи қоғоздагина эркаклар ҳуқуқи билан тенглашди. Амалда эса эскича хотин-қизларга муносабат қолаверди. 1955 ва 1956 йилларда Жавоҳирлаъл Неру муҳим қонунларни қабул қилишга муваффақ бўлди. Улардан биринчи ҳинд никоҳи тўгрисида бўлиб, ҳинд аёлига никоҳни бекор қилишга рухсат берилди. Бундан ташқари, у эркакларда 18, қизларда 15 ёш деб белгилашга муваффақ бўлди. Жавоҳирлаъл Нерунинг ҳаракатлари орқалигина ҳинд аёллари эркаклар билан баравар юридик ҳуқуқларга эга бўлдилар. Шу билан бирга Жавоҳирлаъл Неру бошқаруви даврида Ҳиндистон дунё саҳнасида ҳам ўз ўрнига эга бўлди. Қўшилмаслик сиёсатининг асоси мазмунини биринчи марта Жавоҳирлаъл Неру 1947 йил 4 декабрда Ҳиндистон таъсис мажлисида таърифлаган эди. "Бизнинг давримизда, деганди у,- ташқи сиёсатнинг моҳияти битта умумий саволга бориб тақалади: "Ким қайси гуруҳга мансуб?" Бу албатта масалани ниҳоятда соддалаштириб кўрсатишдир...Биз эса ташқи сиёсатда ўзимизни бирорта томон билан боғлаб қўймасликка интилдик ва шунинг учун ҳеч қандай блокка қўшилмадик. Биз ҳар бир халқаро масалани моҳиятига кўра ўз шахсий фикримиз билан ҳал этишга киришамиз" .

Жавоҳирлаъл Неру халқаро алоқалар бобида катта эркинлик билан ҳаракат қилди. Ҳинд халқи ва уларнинг мустақил мамлакатлари дунё саҳнасида тўла ҳуқуқли бўлиши ва бошқа мамлакат унга ҳурмат билан қарашини хохлардилар. Халқ Жавоҳирлаъл Неруга ташқи сиёсатни амалга ошириш режасини ишлаб чиқишига рози эди. Сезиларли ҳолда Жавоҳирлаъл Неру бу халқ хохишини амалда бажара олди. Қолоқлиги ва камбағаллигига қарамасдан Жавоҳирлаъл Неру бошчилигидаги Ҳиндистон халқаро майдонда муҳим роль ўйновчи мамлакатга айлана олди. АКШ, собиқ СССР ва Буюк Британия ҳарбий альянси тарқалди. Дунё икки қарама-қарши лагерга бўлинди. Улар ўртасидаги қарама-қаршиликни юмшатиш учун Жавоҳирлаъл Неру "Қўшилмаслик сиёсатини" тутди. У АҚШ ва собиқ СССР ўртасидаги муносабатларга аралашмасликка чақирди. Қанча мамлакат кўшилса улар ўртасидаги муаммо катталашишини тушунтирди. Жавоҳирлаъл Нерунинг ҳаракатлари янги факторни "Қўшилмаслик ҳаракати"ни келтириб чиқарди. Унинг ўзи ва қизи Индира Гандининг фаолиятлари ва ҳаракатлари натижасида халқаро муносабатларда Ҳиндистоннинг обрўси кўтарилди. 1947 йилдаёқ Ҳиндистон ҳукуматининг раҳбари "Мен яқин орада, айтайлик 2-3 йилдан сўнг дунё қўшилмаслик позициясини маъқул кўришига ишонаман... ва ҳозирда кучсиз бўлган талайгина кичик мамлакатлар бу масалада эҳтимол Ҳиндистондан ўрнак олсалар керак", деганди. 1947 йилда ҳарбий блокларга қўшилмаган мамлакат биргина Ҳиндистон ҳисобланган бўлса, ҳозирда қўшилмаслик ҳаракатида 120 дан ортиқ Осиё, Африка, Лотин Америкаси ва Европа мамлакатлари иштирок этмокда.

Жавоҳирлаъл Неру бутун дунёда тинч-тотув яшаш ғоялари асосида тинчлик ҳамда хавфсизликни мустаҳкамлаш халқаро ҳамкорлик муҳимлигини бир неча бор таъкидларди, ҳал этилмаган халқаро муаммолар тинч воситалар билан бартараф этилиши мумкин ва лозим эканлигини уқтирарди. Ҳиндистоннинг қўшнилари бўлмиш Хитой ва Покистон ўртасидаги алоқаларни яхшилаш борасида Жавоҳирлаъл Нерунинг омади келмади. 1948 йилги воқеалардан сўнг Покистон билан Ҳиндистон алоқаси ёмонлигича қолди. Кашмир масаласи Ҳиндистон билан Покистон ўртасидаги муаммоли ҳудуд бўлиб қолмокда. Бу икки мамлакат ўртасидаги келишмовчилик ҳозирги кунгача давом этиб келяпти. Жавоҳирлаъл Нерунинг Ҳиндистон билан Хитой ўртасидаги алоқаларини ўрнатишига қилган ҳаракатлари яхши натижа бермади.Шимоли-шарқий тоғли чегараларда бўлиб ўтган 1962 йилги воқеалар Хитой билан урушни келтириб чиқарди. 15 минг фунт тепаликларда бўлиб ўтган ҳарбий ҳаракатларда ёмон қуролланган, кучсиз тайёрланган ҳинд қўшинлари урушга тайёр эмасликларини намоён қилдилар. Хитойликлар ҳинд қўшинларини катта қисмини асирга олдилар. Уларнинг турган ерларидан суриб чиқардилар. Ҳатто шимоли-шаркда жойлашган Ассам штати хитойликлар томонидан босиб олиниши мумкинлигидан штатдаги аҳоли ўртасида қўрқув пайдо бўлган эди. Ҳиндистон бахтига хитойликлар ҳарбий ҳаракатларни тўхтатиб, қўшинларини олиб чиқиб кетдилар. Бу воқеа Ҳиндистон обрўсига катта путур етказди. Хитой билан алоқаларни яхшилашга уринаётган Жавоҳирлаъл Нерунинг сиёсий ҳаётида, бош вазирлик давридаги катта сиёсий инқирозни келтириб чиқарди.

1964 йил 27 майда Жавоҳирлаъл Неру вафот этди. Унинг вафоти Ҳиндистон учун катта талофат эди. 17,5 йил давомида Ҳиндистон давлати ишлари учун жавобгар шахе, уч марта қайта сайланган шахс эди. Демократик мамлакатлар учун бу рекорд натижа эди. Шуни тан олиш керакки, XXI асрда Жанубий Осиёда бундай обрўга эга бўлган бошқа шахс ҳали йўқ.Унинг бошчилигида Ҳиндистон халқаро саҳнада ўз ўрнини топди. У ҳақиқий ватанпарвар инсон эди. Жавоҳирлаъл Неру ҳокимият тепасига келиши билан ўз олдига энг биринчи мақсад қилиб қўлга киритилган мустақилликни мустаҳкамлаш, Маҳатма Ганди асос солган ижтимоий-иқтисодий ўзгаришларни давом эттириш масаласини қўйди. Хуллас, Жавоҳирлаъл Неру жонажон ватанини мустақил тараққиёт йўлида забардаст бўлиб туриши, уни қудратли, мустаҳкам ва халқларини қаттиқ жипслашган ҳолда кўришни юрак қўри билан чин дилдан истарди. Ҳинд халқи ва жаҳондаги тинчликсевар кучлар Жавоҳирлаъл Нерунинг олиб борган ишларини ҳеч қачон унутмайди.

Тўхтаева Раъно Нортўхтаевна