|
Қирқ бешинчи фасл. Юнусхоннинг Султон Абусаид мирзо қошидан иккинчи марта қайтиб келиши баёни.
Юнусхон Султон Абусаид мирзо қошидан Мўғулистонга иккинчи дафъа қайтиб келгач, мўғул амирлари тағин унинг атрофига жам бўлишди. Бир мунча муддат у Мўғулистонда яшади, Еттиканд унинг доимий турар жойи бўлиб қолди. Бироқ у Эсан Буғахон эгалик қилган манзилларга қадам босолмади. Эсан Буғахон ва амир Саид Али вафот этишгач, хонлик Дўст Муҳаммадхонга тегди. Муҳаммад Ҳайдар мирзо билан Сонсиз мирзо ўртасида, зикр этиб ўтилганидек, душманлик пайдо бўлди ва Муҳаммад Ҳайдар мирзо Оқсувга, Дўст Муҳаммадхон ҳузурига, Сонсиз мирзо эса Юнусхонга мадад сўраб боришди. Шу тариқа Юнусхоннинг кучи кўпайди.
Ўша кунлари Юнусхон бир неча маротаба Кошғарга борди, бироқ мўғул амирлари Кошғарда тўхташмагач, ҳар гал у кетишга мажбур бўлаверди. Бир неча бор шундай бўлди. Бу қарама-қарши воқеалар баёни устида муфассал тўхталсак, тасвир беҳад чўзилиб кетади. Гапнинг лўндаси шуки, Юнусхон ҳамиша шаҳарда, уйларда яшашни хоҳларди, лекин мўғул амирлари ва лашкар шаҳардан қочишарди, шу боисдан хон Мўғулистонда яшашга мажбур бўлган.
Сонсиз мирзо ўлгач, Муҳаммад Ҳайдар мирзо Юнусхон билан иттифоқ тузишга ҳаракат қилди. Шу орада Дўст Муҳаммадхон ҳам ўлди. Юнусхон Оқсувда пайдо бўлди-да, Дўст Муҳаммадхоннинг барча кишиларини ўзига бўйсундирди. Дўст Муҳаммадхоннинг ўғли Кебек султон Ўғлонни айрим меҳрибон одамлари ўғирлаб, Турфонга олиб кетишди.
Юнусхон Оқсувда қолмоқчи бўлди, негаки Мўғулистонга нисбатан Оқсув кўпроқ шаҳарга ўхшаган, лекин агар бу ерда қолсам, одамлар Кебек султон Ўғлонга ўтиб кетишади, бу мўғулларнинг юриш-туришидан билиниб турипти, деган фикрга бориб, хон барча одамларини олди-да, Мўғулистонга кетди.
Ўша пайтда Мўғулистонга Эсан Тойшининг ўғли Амасанжи Тойши келган эди, улар ҳақида Увайсхон ҳаёти баёнида эслатган эдик. Унинг келишининг сабаби бундай бўлган. Айтиб ўтганимиздек, Эсан Тойши хоннинг жони бадалига Увайсхоннинг синглиси Махтум хонимга уйланди. Махтум хоним Эсан Тойшидан икки ўғил, бир қиз кўрди. Увайсхон синглисини эрга бераётиб, куёвини исломга киргизган, Махтум хонимни мусулмончилик удумлари бўйича узатган бўлиб, Махтум хоним ўз фарзандларини мусулмон қилиб, ўғилларига Иброҳим ва Илёс деб исм қўйган. Қизини юқорида айтилган амир Каримбердининг ўғли Қодирберди мирзога узатган. Гапнинг пўсткалласи шуки, мусулмончилик туфайли Иброҳим Ўнг ва Илёс Ўнг билан Амасанжи Тойши ўртасида кураш бошланди. Амасанжи улардан қочиб, уч юз минг киши билан Мўғулистонга келди, яна юз мингтадан киши Иброҳим Ўнг ва Илёс Ўнг билан қолишди. Охири улар билан қалмоқ хони ўртасида душманлик пайдо бўлиб, улар қалмоқ хонидан қочиб, қирқ мингтадан лашкар билан Хитойга келишди.
Ака-укалар орасидаги келишмовчилик Дўст Муҳаммадхоннинг ўлимидан олдин бошланди. Дўст Муҳаммадхон 873 (1468-69) йилда вафот этган бўлса, Иброҳим Ўнг билан Илёс Ўнг Хитойга 910 (1504-1505) йилда кетишди. Иккови ҳам Хитойда вафот этишди. Иброҳимдан Бобулай исмли бир ўғил қолган бўлиб, унинг авлодлари ўша жойларда ҳозир ҳам яшашади, ўша қавмнинг номи ҳам унинг номи билан «бобулай» деб аталади. Мансурхон Хитойга бостириб борганда шу қавм билан урушган. Бу Мансурхон ҳақида сўз юритилганда баён қилинади.
Амасанжи Тойши Иброҳим Ўнг ва Илёс Ўнгдан ажралиб, Мўғулистонга келди. Юнусхон ҳам мўғулларни Оқсувдан кўчириб, Мўғулистонга келди. Ила дарёси яқинида бўлган жангда Юнусхон енгилди. Мўғул амирларининг кўпчилиги ўша жангда шаҳид бўлишди ва қалмоқларнинг босқинчилиги туфайли бутун мўғул улуси Туркистонга кетди. Туркистон ҳудудида, Сайҳун дарёси бўйидаги Қаротўқай деган жойда қишлашди.
Буруж Ўғлон Туркистонга, кейин мўғулларга ҳужум қилди, бу ҳақда кейинроқ тўхталамиз.
Қирқ олтинчи фасл. «Зафарнома»дан: Бу фоний оламда содир бўлган қизиқарли воқеалар. Юнусхоннинг тахтга чиқиши ва Буруж Ўғлон ибн Абулхайрхон ўзбекнинг ўлдирилиши баёни.
855 (1451-1452) йилда Чингизхон ўғли Жўжихоннинг юрти Дашти Қипчоқда Жўжи наслидан Абулхайрхон подшоҳ бўлган. Ўша даврда ул юртларда унингдек буюк подшоҳ бўлмаган. У вафот этгач, одамлари ўртасида бошбошдоқлик бошланди ва кўплари Қирайхон билан Жонибекхон қозоқлар тарафга ўтиб кетишди, бу ҳақда юқорида тўхталган эдик. Қирайхон ва Жонибекхон ҳамда Абулхайрхоннинг ўғиллари ўртасида аввалдан қаттиқ адоват ҳукм суриб келган. Шу сабабли Абулхайрхоннинг ўғиллари мўғул хонларига душманлик кўзи билан қарашган, негаки мўғул хонлари Қирайхон билан Жонибекхонларга ҳомийлик қилишган. Абулхайрхоннинг вафотидан сўнг унинг ўғиллари ва тобе кишилари Абулхайрхоннинг катта ўғли Буруж Ўғлон атрофига тўпланишган. Негаки Қирайхон билан Жонибекхонлар кучайишган бўлиб, Буруж Ўғлон улардан ўзини тортиб, Туркистон атрофларида турган. Мўғулларнинг Туркистонга келганини эшитиб ҳамда Юнусхоннинг Қаротўқайда эканлигини аниқлаб, Буруж Ўғлон хон қароргоҳига ҳужум қилган. Иттифоқо ўша куни Юнусхоннинг барча одамлари Сайҳун дарёсининг нариги қирғоғида овда бўлишган. Туш пайти Буруж Ўғлон муздан ўтиб келса, хон қароргоҳи бўм-бўш бўлган. Унинг лашкари бор-йўғи йигирма мингта бўлган. Буруж Ўғлон аскарлари қароргоҳга ўрнашиб олишиб, эгасиз уйнинг хўжайинига айланишган. Буруж Ўғлон хон ўрдасини эгаллаган ва унинг бутун нарсаларини талаб қўлга киритишга киришган. Ҳар бир жангчи уйларга кириб шундай иш билан машғул бўлган.
Юнусхонга бу хабар етганда у овда бўлган. Хон овни ташлаб, ҳатто лашкар жамлаб ҳам ўтирмай, қароргоҳга жўнаган. У дарё соҳилига етган, дарё муз билан қопланган, ўрда эса нариги соҳилда бўлган. Хон ўзи сурнай чалишни биларди. Ҳеч ким хончалик сурнай чала олмас эди. Ҳамма хон сурнайининг овозини таниган. Хон олти киши билан келган. Улардан бири байроқдор бўлган. Хон сурнай чала-чала дарёдан ўтган. Уйларни эгаллаб олган ўзбекларнинг ҳар бирини аёллар дарҳол тутиб олишган.
Буруж Ўғлон сурнай овозини эшитиб, байроқ кўтарган олти кишининг келаётганини кўргач, жойидан ирғиб туриб отга минмоқчи бўлган, бироқ унинг отбоқари ва отини чўри аёллар тутиб олишган, аёллар ҳам уйдан югуриб чиқишиб, Буруж Ўғлоннинг ўзини ҳам тутишган. Шу лаҳзада хон етиб келиб, дарҳол бошини кесиб, найзага санчинглар, деб буюрган. Йигирма минг ўзбекдан қутулиб кетгани кам бўлган. Хон уларни енгиб, ўз қароргоҳига ўрнашган. Эртасига лашкар жамлангач, уларнинг изидан тушган. Абулхайрхон султонларининг тирик қолганлари тарқалиб кетишган, улар ҳақида турли фаслларда алоҳида сўз юритамиз.
Қирқ еттинчи фасл. Шайх Жамол билан боғлиқ воқеалар ва Юнусхоннинг унинг қўлига асир тушганининг баёни.
Юнусхон қишни Қаротўқайда ўтказиб, баҳорда Тошкандга келди. Тошкандда Султон Абусаид мирзонинг амирларидан бири Шайх Жамол Хар исмли амир бор эди. Ўша пайтда Султон Абусаид мирзо Ироқда вафот этган, Ҳиротдаги ҳокимият Султон Ҳусайн мирзо қўлида, Самарқанд эса Султон Аҳмад мирзо ибн Султон Абусаид мирзо қўлида, Ҳисор, Қундуз ва Бадахшон Султон Маҳмуд мирзода, Андижон ва Фарғона Султон Абусаид мирзонинг навбатдаги ўғли Умаршайх мирзо қўлида қарор топган эди. Бу уч мирзоларнинг барчасини Юнусхон ўзига куёв қилди, уларнинг ҳаётлари фурсати билан баён қилинади. Қисқаси, ана ўша, Султон Абусаид мирзонинг амирларидан бири Шайх Жамол Хар Тошканд ҳокими бўлган, ўзини Самарқанд ҳукмдори Султон Аҳмад мирзога тобе ҳисоблаган, бироқ унга керакли даражада итоат қилмаган.
Юнусхон Тошканд тарафга келди. У яйлов қидириб, Мўғулистонга боролмади, ўзи енгилган қалмоқлардан қўрқди. Хон ва эслатиб ўтилган мирзолар ўртасидаги ишонч ҳамда оталик ва ўғиллик муносабатлари туфайли улар ҳеч бир хавотирликсиз борди-келди қилиб туришарди.
Бу сафар ҳам хон Тошканд тарафига ҳеч бир эҳтиёткорликларсиз келаверди. Хоннинг хизматида бўлган мўғуллар хуфиёна одам жўнатиб, Шайх Жамол Харни хонга қарши гиж-гижлашди. Кўп режаларни кўнглига тугиб, Шайх Жамол гўё хонга иззат-икром кўрсатмоқчи бўлгандек унинг истиқболига юрди. Шайх Жамол хонга яқинлашганда, хон ёнидаги одамлар Шайх Жамол томонга кетишди. Хон ёлғиз қолди. Бу одамлар қаёққа кетишди, деб у кимдан сўрамасин, ҳамма: «Шайх Жамолни кутиб олишга кетишди» деб жавоб беради. Шайх Жамол хоннинг байроғи ва ноғорасига яқин келди, аммо отдан тушмади. Ўша пайтда хоннинг ёнида ҳеч ким йўқ эди. Шайх Жамол хонни тутишга одам юборган ва уни тутиб олишган. Эҳтимол, ўз мулозимлари тутишгандир. Шундай қилиб Шайх Жамол Хар Юнусхонни осонгина қўлга олиб, қамаб қўйди. У бир йил қамоқда ётди. Бутун мўғул улуси Шайх Жамол қўлида қолди.
Хоннинг хотини, фарзандларининг онаси Эсан Давлат бегим, у ҳақда юқорида ҳам тўхталган эдик, ўша пайтда Султон Аҳмад мирзога узатилган Меҳр Нигор хонимнинг ва Умаршайх мирзога узатилган Қутлуқ Нигор хонимнинг онаси эди. Ана шу Эсан Давлат бегимни, иккита маликаларнинг онасини, Шайх Жамол Хар (эшак) ўзининг энг яқин кишиларидан бирига тортиқ қилди. Буни бегимга маълум қилганларида, у ҳеч бир эътироз билдирмаган, аксинча, индамай рози бўлган. У одамнинг оти Хожа Камол Калон бўлган. Унга бегимнинг рози бўлганини айтишган, у хурсанд бўлиб, кечаси бегим ёнига келган.
Хожа Камол Калоннинг мулозимлари ташқарида туришган, ўзи ичкарига кирган. Бунгача у чўриларига, «Агар у ёлғиз ўзи кирса эшикларни маҳкам бекитиб тутиб олинглар, деб тайинлаган. Чўрилари эшикларни маҳкамлашганини билгач, бегим чўрилари билан бирга Хожа Камол Калонга ташланиб, ушлаб олишган-да, пичоқча ва дук санчиб-санчиб ўлдиришган. Эрталаб мурдани ташқарига чиқариб ташлашган. Одамлар мурдани кўргач, бориб воқеани Шайх Жамол Харга билдиришган. Шайх Жамол бегим ҳузурига одам юбориб, тушунтириб беришини сўраган; Бегим: «Мен Юнусхоннинг хотиниман, Шайх Жамол Хар мени бошқа одамга тортиқ қилди. Бу иш Муҳаммад шариатида ва мусулмончиликда равоми? Хожа Камол Калоннинг ифлос қўли менинг пок этагимга тегмасин», деб уни ўлдирдим. Шайх Жамол Хар ҳам энди мени ўлдирсин» дейди. Шайх Жамол бегимга ҳадсиз-ҳисобсиз офаринлар айтиб, уни иззат-икром билан хон ёнига жўнатган.
Хон қамалганидан сўнг бир йил ўтгач, амир Каримберди дўғлатнинг жияни амир Абдулқуддус, бир гуруҳ одамлари билан тил бириктириб, Шайх Жамолга ҳужум қилди, уни ўлдириб, бошини Юнусхонга олиб келди. Хонни қамоқдан озод қилди. Аввал Шайх Жамолга кетиб қолган мўғул амирлари Юнусхонга бош эгиб келишди ва: «Итоат этмаганимизнинг сабаби шуки, хон бизни шаҳар ва вилоятларда яшашга ундайди, биз шаҳар ва вилоятларда яшашга одатланмаганмиз» дейишди. Хон ҳам ўз қилмишидан пушаймон бўлди ва бундан буён шаҳар ва вилоятларни орзу қилмаслигини айтди. Бу воқеа содир бўлган вақт шундай битилган «Абдулқуддус келди эшак (хар)нинг бошини олиб». Ушбу тарих жумбоқ тарзида тузилган, яъни «Хар» сўзининг биринчи ҳарфи «Абдулқуддус» сўзига қўшилса, ҳарфларни сонлар билан белгиланса, тарих ҳисоби ҳижрий саккиз юз етмиш етти, милодий 1472-1473 бўлади.
Қирқ саккизинчи фасл. Шайх Жамол Хар ўлдирилгач, Юнусхон билан Мовароуннаҳр шоҳлари ўртасида бўлиб ўтган воқеалар баёни.
Юнусхон хонлик тахтига қайтадан ўтиргач, барча мўғуллар ва амирлар бундан кейин уларни шаҳар ва вилоятларда яшашга ундамасликка сўз беришини сўрашди, чунки барча низою келишмовчиликларнинг сабаби шунга бориб тақалган эди. Хон сўз беришга мажбур бўлди ва Мўғулистонга келди. Амасанжи Тойши ва қалмоқлар ўз юртларига кетишди ва Мўғулистон қалмоқлардан халос бўлди.
Юнусхон Мўғулистонда бир неча йил бўлди, ҳеч қачон шаҳар ва унинг уйларини орзу қилмади, шу тариқа мўғул халқи хонга яхши муносабатда бўлиб, доим итоат қилди.
Муҳаммад Ҳайдар мирзо Кошғарда эди ва доимо хонга итоат қилишни ўз бурчи деб билди. Хон ҳам унга нисбатан хонлик меҳрини кўрсатиб, оталарча ғамхўрлик қилди. Мўғулистон ва Кошғарда тинчлик ва хотиржамлик ҳукм сурди.
Юнусхон Мўғулистонга келгач, Дўст Муҳаммадхоннинг ўғли Кебек султон Ўғлонни Турфонга олиб кетган мулозимлари уни ўлдириб, бошини Юнусхонга олиб келишди. Гарчанд Кебек Султон хоннинг душмани бўлса-да, биродарлик юзасидан унга аза тутиб, унинг қотилларини жазолашни буюрди. Хоннинг энди бошқа ҳеч қаерда рақиблари қолмади.
Юнусхон Буруж Ўғлонни ўлдиргач, катта қизи Меҳр Нигор хонимни Султон Абусаид мирзонинг ўғли Султон Аҳмад мирзога узатди. У илгари шундай деган: «Султон Абусаид мирзо мўғуллар билан темурийлар орасидаги душманликни дўстликка айлантирди, мен эса шу дўстликни қариндошликка айлантираман. Агар қиз фарзандим бўлса, Султон Абусаид мирзонинг ўғлига бераман». Султон Аҳмад мирзо умрининг охиригача Меҳр Нигор хоним унинг ҳарамида қолди. Меҳр Нигорхоним ҳаётининг баёни ушбу «Тарих»нинг иккинчи китобида келтирилади.
Шайх Жамол ўлдирилгандан кейин 880 (1475-1476) йилда Мўғулистонга келгач, Юнусхон иккинчи қизи Қутлуғ Нигор хонимни Султон Абусаид мирзонинг ўғли Умаршайх мирзога берди. Хон билан Умаршайх мирзо ўрталарида шундай самимият бўлганки, бунақаси ҳатто ота-ўғил ўртасида ҳам кам учрайди. Умаршайх мирзо бир неча марта Мўғулистонга бориб, у ерда бир-икки ойлаб қолган. Баъзан у хонни Андижонга чорлар, хон ҳам бир-икки ойлаб Умаршайх мирзо хонадонида турган. Ўша кунлари Умаршайх мирзо хонни Самарқандга юриш қилиб, Самарқанд тахтини Султон Аҳмад мирзодан, хоннинг катта куёвидан тортиб олишга ва уни Умаршайх мирзога беришга тинмай гиж-гижлаган. Лекин хон рози бўлмаган. Бу орзунинг хабари Султон Аҳмад мирзога етгач, у ҳар гал Умаршайх мирзога қарши қўшин тортишга уринган. Умаршайх мирзо хонга кўмак сўраб мурожаат қилган. Хон келганда, Умаршайх мирзо унга ўз вилоятларидан баъзиларини берган. Шу боисдан Султон Аҳмад мирзо акасига қарши юриш қилолмаган. Бу ҳолат бир неча марта такрорланган.
Охири шундай бўлдики, хон ҳар қишда Андижонга келар, мўғул улуси Мўғулистонда қоларди. Хон эса ўзига яқин хизматкорлари билан Андижонга келарди. Умаршайх мирзо ўз вилоятларидан хонга маъқул бўлганини унга берарди. Баҳор келгач, хон Мўғулистонга кетарди, Мирзо эса яна ўз вилоятининг эгаси бўлиб қолаверарди. Бир гал Умаршайх мирзо акаси Султон Аҳмад мирзодан хавфсираб, Юнусхонни чорлаб, унга Ахсини берган. Хон Ахсида қишлашга жазм қилган. Бу ҳақдаги хабар Султон Аҳмад мирзога етгач, у юришни бекор қилган.
Умаршайх мирзо Султон Аҳмад мирзонинг ҳужум қилмаслигидан хотиржам бўлгач, хоннинг Ахсида ўтириши унга алам қилди. Чунки Ахси Фарғона вилоятидаги энг катта шаҳар бўлиб, шаҳарларнинг онаси ҳисобланарди. Шу сабабдан у Юнусхонга қарши қўзғалди ва Така Секретку деган жой кўприги яқинида жанг бўлди. Хон мирзога қанча насиҳатлар қилмасин, фойдаси бўлмади. Охири жанг қилишди ва Мирзо енгилди. Мирзони тутиб боғлаб, хон қошига олиб келишди. Хон ўрнидан туриб, унинг ёнига борди-да, қўлларини ечди. Дарҳол Мирзога совға-саломлар бериб: «Тезроқ орқангга қайт, ўз одамларинг орасида ҳам тартибсизлик бошланмасин тағин, мен ҳам изингдан уйингга бораман» деди-да, Андижонга жўнатиб юборди.
Умаршайх мирзо Андижонга кетгач, хон мўғул улусига Мўғулистонга кетишга рухсат берди, ўзи эса оиласи ва бир нечта яқинлари билан Андижонга борди. Икки ой Умаршайх мирзо хонадонида меҳмон бўлди ва улар ўртасидаги келишмовчиликлар барҳам топди.
Бошқа сафар Мирзо хонни чорлаб Марғилонни берди. Хон Марғилонда пайтида у ерга нақшбандия тасаввуф тариқатининг асосчиларидан бири, Ҳақ йўлини танлаган, бандаларга ҳидоят йўлини кўрсатадиган қиблагоҳи Ҳазрат Хожа Носириддин Убайдуллоҳ (Аллоҳ гўрини нурафшон қилсин), Умаршайх мирзо билан Султон Аҳмад мирзолар ҳамда хон орасида яхши муносабатларни йўлга қўйиш мақсадида ташриф буюрди.
Ишончли одамлардан кўп бора эшитганим борки, Эшон ҳазратлари (Илоҳо гўрлари нурга тўлсин) Марғилонга келганларида барча мўғуллар ва бошқа одамлар ул зотнинг истиқболига чиқишди. Эшонга беҳад эътиқодлари ва ҳурматлари туфайли мўғуллардан бирор киши ҳам унинг дуосини олиш имконидан четда қолмади. Эркаклар ва аёллар гурас-гурас келишди. Улар узоқданоқ отдан тушиб, отларини бир чеккага боғлаб, ерга бош қўйганча йўл чеккасида тўхташарди. Эшон ҳазратлари олдиларидан ўтиб кетганлари заҳоти одамлар ўша йўл тупроғини олиб кўзларига суришарди. Юнусхон Эшонни кутиб олишга ёлғиз ўзи борди. Эшон яқинлашганда хон отдан тушди-да, отини бир жойга боғлаб, лаъл товоқдай юзини қора тупроққа қўйиб турди. Эшон ҳазратлари яқинлашиб келганларида Эшоннинг хонни танийдиган муридларидан бири: «Мана шу Юнусхон бўлади» деди. Эшон ҳазратлари изтироб билан отдан тушиб, хоннинг бошини ердан кўтариб, уни дуо қилдилар. Мен фақир банда махдуми иршод Муҳаммад Қози ҳазратлари (Аллоҳ уни раҳмат қилсин)дан эшитиб эдимки, Эшон ҳазратлари Марғилонга келганда айтган эканлар: «Мен Юнусхонни мўғул деб эшитгандим ва мўғулларни соқолсиз, қилиқларини саҳройилардек тасаввур қилар эдим. Аммо хонни кўрганимда фикрим ўзгарди. У соқолли, хуштавозе, хушмуомала, очиқ чеҳра киши экан. Бундай назокатли ва зукко муомалали киши кам топилади. Бундай киши донишманд Мирзо Улуғбеккача ва ундан кейин ҳам бўлмаган». Қисқаси, Эшон ҳазратлари хонни кўргач, атроф-теваракдаги подшоҳларга киши ва хат жўнатиб: «Мен Юнусхон-мўғулни кўрдим, бундай хонга тобе кишиларни қул қилиб бўлмайди, улар мусулмонлардир» дея тайинлаганлар. Шундан сўнг Мовароуннаҳр ва Хуросонда ҳеч ким мўғулларни бошқа кофирлардек қул сифатида сотмаган ва сотиб олмаган.
Қирқ тўққизинчи фасл. Муҳаммад Ҳайдар мирзонинг Кошғардаги ҳукмронлиги баёни.
Амир Саид Алининг ўғли Сонсиз мирзо вафот этгач, Кошғарда амир Саид Алининг кичик ўғли Муҳаммад Ҳайдар мирзо ҳукмронлик қила бошлади, бу ҳақда айтиб ўтилди.
Муҳаммад Ҳайдар мирзо Кошғарга келиб, Дўст Муҳаммадхон ўлгач, Юнусхон мўғул улусини Мўғулистонга олиб кетди ва у ерда Буруж Ўғлон ҳамда Шайх Жамол Хар билан боғлиқ воқеалар бўлиб ўтди, бу ҳақда ҳам тўхталдик. Шундан сўнг, Юнусхон мўғулларнинг истак-хоҳишларини деб шаҳар ва вилоятларда яшашдан воз кечди. Муҳаммад Ҳайдар мирзо ҳам Кошғарда туриб хонга итоат қилди, хон ҳам унга ўз ўғлидек қаради.
869 (1464-1465) йилдан то 885 (1480-1481) йилгача Муҳаммад Ҳайдар мирзо Кошғарда тинчлик ва роҳат-фароғатда кун кечирди. Унинг Кошғардаги ҳукмронлик даври ҳаммаси бўлиб йигирма тўрт йилни ташкил этади, шундан ўн олти йилида у мустақил бўлган, қолган йилларда тобе бўлган.
Эллигинчи фасл. Абобакр мирзо ҳукмронлиги ва ҳаётининг ибтидоси баёни.
Сонсиз мирзо оламдан ўтгач, Дўст Муҳаммадхон Ёркандга келди ва Сонсиз мирзонинг хотинини ўз никоҳига олди. Сонсиз мирзонинг катта ўғли Абобакрни ўзи билан Оқсувга олиб кетди. Бироз фурсат ўтгач, хон унга синглиси Ҳусн Нигор хонимни берди. Бироқ Абобакр мирзо Дўст Муҳаммадхоннинг бетайинлиги туфайли қочиб, Кошғарга, амакиси Муҳаммад Ҳайдар мирзо қошига кетди. Дўст Муҳаммадхон унинг изидан Кошғарга Ҳусн Нигор хонимни ҳам жўнатди, бу ҳақда юқорида зикр қилинди.
Абобакр мирзо Муҳаммад Ҳайдар мирзо хизматида бўлган вақтда у шижоатли ва саховатли, табиатан беҳад жасур ва баҳодир йигит эди. Унинг бўйи шу қадар узун бўлганки, агар у юзлаб пиёда одамлар орасида келаётган бўлса, уни кўрган одам, отлиқ гумон қилган. Муҳаммад Ҳайдар мирзонинг ота-боболари подшоҳ ўтган бўлса-да, яхши жангчининг қадрини билмади. Амир Саид Али саксон йиллик умри давомида атрофига тўплаган эътиборли амирлар ва лашкарбошиларнинг кўпи Муҳаммад Ҳайдар мирзо даврида ўлиб кетишди, тирик қолганлари ҳам бирон бир ишни бажаришга қодир бўлишмади. Ўша лашкарбошилар ва амирларнинг ўғиллари ҳамда набиралари Муҳаммад Ҳайдар мирзога ўзларини яқин тутишмади. Амирларнинг барча ўғиллари ва набиралари Абобакр мирзога хизмат қилишни хоҳлашди. Бу воқеаларнинг тарихи узун. Қолаверса, у пайтда яшаган одамларни ҳозир йигирма йиллик муддат ажратиб туради, улардан деярли ҳеч ким қолмаган, ўша даврда маълум бўлган воқеалар ҳам қарама-қарши фикрлар ичида аралашиб, унутилиб кетган.
Шундай қилиб, Абобакр мирзо Муҳаммад Ҳайдар мирзодан қочиб, Ёркандга борди ва Ёрканд ҳокимига аллақандай ёрлиқ кўрсатиб, ҳийла билан Ёркандни эгаллади. У Муҳаммад Ҳайдар мирзо қошига одам юбориб, унга итоат этишини маълум қилди. Муҳаммад Ҳайдар мирзо ҳам унинг узрини қабул қилди.
Абобакр мирзо хизматига амирларнинг ўғиллари ва йигитларидан уч минг киши жам бўлди. Бу орада унинг Кошғардаги укаси Умар мирзо ҳам акаси ёнига келди. Икки ака-ука биргаликда ўша жойларни эгаллаш учун ҳаракат қилишди. Улар Хўтанни эгаллашни режалаштиришди ва шунга тайёргарлик кўришди. Модомики гап шу мавзуга |
