|
Абдулҳамид Чўлпон. Муҳтарам ёзғувчиларимизға (1915) |
|
13.03.2014 23:23
|
Муаллиф:
|
 |
 |
 |
|
|
Маълумдирки, ҳар нарса ўз аҳли (яъни ўз касб-корлари — У. С.) тарафиндан ёзилса яхши ёзиладур. Шукрлар ўлсунки, бизнинг орамизда ҳам сўнгги йилларда миллий тиётр ва рўмон китоблари ёзилуб босдирилувлар кўрилмакға бошлади... «Падаркуш» ёзилғондин кейин ёшларимизда катта бир рағбат ҳосил бўлуб ҳар шаҳарнинг саҳналарида ўйналди. Тошканд, Самарқанд, Хўқанд каби марказларда 2—3 маротаба ҳам ўйналди. Ишта булар миллатнинг интибоҳига хайрли бир фолдир. Аммо мунинг илагина суюниб ўзимизни юпатмайлук. Ҳали бизга кўб тиётр ва рўмон китоблари ёзмоқ керакдурким, бу қарз бир ҳовуч зиёли ёшларимиз ила аҳли қаламимиз устларига тушадир.
Муҳтарам қалам аҳллари, миллий маишатни ёмон деб ёзмай, зоҳирда бўлса ҳам тўйларда, гапхоналарда, баччабозлар мажлисида, базмларда ва шунга ўхшаш миллатнинг энг танқид қилатурғон ўринларинда бирга аралашуб юрмаклари керакдурки, токи комил ўшал одатларни китоб саҳифаларида чиройлироқ қилуб ёзгундай бўлсунлар. Миллий маишатдан безган билан безилуб, кўмилуб кетаберадир. Онда аралашиб юрулса, ондаги сўзларни, одатларни ўрганмоққа бўладурки, китоб бетларига кўчируб ёзмоққа материёлларнинг энг асллари халқ орасидан олунадир. Оврупонинг катта-катта муҳаррирлари ўшал ўзларининг яхши-ёмон одатлари орасида юрубдирлар. Сўнгра қўлларига қалам олуб, яхшисини яхши, ёмонини ёмон кўрсатуб ёзубдурлар.
Ишта муҳтарам ёшларимиз машаққат бўлса ҳам халқимизнинг ичида оралашуб юруб китоблар ёзувға материёллар тайёрласалар. Бу йўлдаги иҳтиёжни бир қадар адо қилғон бўлур эдилар.
Бизим бу арзимиз бир муҳаррирларгагина эмас, муҳтарам артистларимизға ҳам бордир.
Улар ҳам саҳна керакларини халқ орасида юруб ўрганмаклари лозимдир.
Ожизона бу фикримни ҳурматли ёшларимизга арз қиламан.
________________
Муҳтарам ёзғувчиларимизга. Мазкур мақола-очиқ хат «Садои Туркистон» газетасининг 1915 йил 6 февраль сонида эълон қилинган.
«Падаркуш» — Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг шу номли пьесаси назарда тутилмоқда. Илк бор 1913 йилда саҳналаштирилган бу асар Туркистоннинг кўплаб шаҳарларида жадид ёшлар томонидан саҳнага қўйилган.
Интибоҳ — сезгирлик, ҳушёрлик. |
|
|
|
Абдулҳамид Чўлпон. Маскавда икки турк санъаткори (1926) |
|
13.03.2014 23:22
|
Муаллиф:
|
|
|
|
|
|
(Маскавдан хат)
Бугунги Маскав ингичка санъати юксаклиги жиҳатидан ғарб пойтахтларининг ҳаммасидан олдинда туради. Унинг «Санъат театри» (Художественннй театр) ҳозиргача на янги ва на эски дунёдан ўз жуфтини топа олғони йўқ. Ингичка санъатнинг юксалишини мақсад қилиб олиб шу йўлда инқилобдан бурун ҳам холис ва фидокорона чолишқон у табаррук муассаса бугун ўзига қарашли бир нечта шўъбалари билан бирга юксалишда давом қиладир. «Санъат театри» кўб тўғриларда фақат Русиядаги театрларгагина эмас, ғарбдаги ингичка санъат муассасаларига ҳам анча таъсир қилғондир. У ингичка санъатда тутқан йўли эътибори билан ҳали ҳозирга (қадар — Д. Қ.) ёлғуз саналиб келган эски муассасалардандир. Ана ўша театрнинг актурларидан бир кучли санъаткор — Всеволод Мейерхўлд деган киши инқилобдан сўнг янги бир театр таъсис қилди. Ўзининг исми билан «Мейерхўлд театри» деб юргизилган бу янги муассаса ҳам санъатда тутқан йўли эътибори билан яна жуфтсиз ва ёлғуз саналиб келадир. Бу—чинакам инқилоб театри, унинг ҳар нарсаси дегундек янги. Шу билан бирга у янгиликлар ҳам муқаррар ўрнашмағон — «вақтли» иарсалар. Шу учун бу муассасани уқтирғон вақтда «исташ театри», деб қўядирлар, бу тўғри уқдириш: ҳақиқатан «Мейерхўлд театри» ҳар кунга, талабга қараб янги йўл ақтарадир. Маскав ҳозир ингичка санъатда янги-янги йўллар ақтаргучи театрлар билан тўлўғдир. У йиллар ва жараёнлар тўғрисида кейинча тўлароқ бир нарса ёзишқа ваъда бериб мақсадга ўтайлик.
Бугунги Маскавнинг санъат жараёнларини текширмак ва ўрганмак учун дуёнинг ҳар томонидан жуда кўб санъаткорлар келадирлар. Ғарбдан ва Муҳит денгизининг нариги қирғоғидан келганлар тўғрисида бир нарса ёзиш эмас бир нарса ўйлаш ҳам қийин: улар шу қадар кўб... Қизил чегара ичидаги турлук-туман миллий шўро жумҳуриятларидан келганларнинг, албатта ҳадди-ҳисоби йўқ. Бизнинг Ўзбекистон маориф камисарлиги ҳам бу ерда алоҳида бир «санъат-драма студияси» очиб 20 қадар йигит ва қизчаларимизни келгуси саҳнамизга тайёрлаб ётадир. Мундан бошқа кинў курсида ва мусиқи мактабларида ўқуғучи йигитларимиз бор. Ўзимизнинг истудиямиз ва умуман бугунги санъат билимларини ўрганишимиз тўғрисида алоҳида гаплашишга тўғри келадир, муни келгуси сафарларга қолдирайлик. Маскавнинг бугунги ингичка санъати билан танишмак ва ундаги турлук-туман янги жараёнларни ўрганмак учун узоқ-яқиндан келганлар орасида Туркиядан ҳам икки санъаткори бор: бири—кинў ва театр режиссўр (муалим) ларидан Эртўғрул Муҳсинбек, яна бири — кинў ва театр актриса (хотин тамсилчи)ларидан Найира Найир хонимдир. «Маориф ва ўқитғувчи» мажмуасининг ёзғучиларидан бири сифати билан уларни зиёрат қилдим, улар билан қилган мусоҳабамнинг натижасини қисқағина арз қиламен.
Эртўғрул Муҳсинбек 1892 нчи йилда Истанбулда туғилғон, Туркиянинг ўзида ўрта даражада таҳсил кўргандан кейин Парижга кетиб, у ерда Франсиянинг ва ҳатто дунёнинг улуғ театр олимларидан бўлғон машҳур режиссўр Антуан қўл остида 3 йил ишлаган. Ундан кейин ўша домласи Антуан билан бирга Истанбулга келиб «Дорилсадойеъ (олий санъат мактаби) ни ташкил қилғон. Бу «Дорилбадойеъ» деган муассаса Туркия пойтахтининг театр-санъат ҳаётида кўб муҳим ўрун олғон муассасадар. Туркларнинг ўзларидан (айниқса хотин-қизлардан) чинакам санъаткорлар кўпая бошлағон давр шу «Дорилбадойеъ» давридир. Туркияда сўнг 10 йил орасида босилган театр китобларидан кўпини кўрсангиз, биринчи ё иккинчи бетига «бу асар Усмонли дорилбадойеъ санъаткорлари томонидан биринчи маротаба тамсил қилинғондир», деган жумла ёзилғон бўладир.
Муҳсинбек Истанбулда шу йўл билан 3 йил ишлаганидан кейин яна Оврупога кетадир. Бу сафар Германиянинг энг машҳур санъат уйларидан «Лессинг» кинў театрида 5 йил режиссўрлик (муаллимлик) қиладир. Мундан бир-бир ярим йил бурун Ўзбекистоннинг кўб шаҳарларида қўюлуб ўтган машҳур «Милйўнчи хотин» картинаси ўша муассасанинг ҳосили бўлуб, Муҳсинбекнинг режиссўрлиги билан ўйналғондир. Ундан бошқа Муҳсинбекнинг режиссўрлиги билан чиққан герман картиналаридан яна биттаси у «Қора лола» дегани — бизнинг шўра жумҳуриятларида қўюлуб ўтган. Унинг режиссурлиги билан Гирманияда тайёрланган картиналарининг ҳаммаси 15—16 га етадир. Гирманиядан сўнг Муҳсинбек Асвач мамлакатига борадир ва у ерда бироз қолиб кинўчиликни текширадир.
Ундан кейин Муҳсинбекнинг энг кўб ишлаган ери яна Туркия — Истанбулдир. Бу сафар Истанбулда тўрт йил қолиб Туркия кинўчилигига пойдевор қурадир. Истанбулда ҳаммаси бўлуб 10 тача турк картиналари ҳозирлағон. У картиналардан бири машҳур турк адибаси Ҳолида Адиб хонимнинг «Оташдан гумлак» (Оловдан кўйлак) деган ҳикоясидир. Уда Ҳолида Адиб . Туркиянинг сўнгги истиқлол курашлари даврини тасвир қиладир. Асарнинг бош қаҳрамонларидан бири бўлғон Эҳсонбек — Мустафо Камолнинг кинояли нусхасидир: ана ўша Эҳсонбек рўлини Муҳсинбек ўйнайдир. У 10 картинанинг яна бири машҳур турк насрчиси Яъқуб Қадрибекнинг «Нурбобо» деган асаридир. Муҳсинбек театр-саҳна учун ёзғон ва ўзгартирган бир неча асар бор. Бизнинг Бухоро ҳаётидан олиниб ёзилғон бир асари ҳозир Истанбулда босилиб ётар экан.
Муҳсинбек қўл остида ишлаган турк саҳнаси бизнинг ўрус адиблари (кўпроқ классиклари) томонидан ёзилғон шоҳ асарларни ҳам кўб кўрган. Шу учун бўлса керак, Истанбулнинг санъатга «ўюн ва кўнгил очиш» дсб қарайтурғон табақалари (обивател халқ) унинг теграсига яқинлашмағон. Унинг саҳнаси чинакам санъат деганлар ва ингичкаликни севганларнинг жойи бўлуб қолғон.
Муҳсинбек шўролар иттифоқининг чинакам маориф ва санъат бошлиғи — раҳбари ўртоқ Луначарский томонидан Маскавга чақиртирилғон. Бу ерда ингичка санъатнинг ҳолини ва унга берилган фавқулодда аҳамиятни кўрганидан кейин ҳам йшламак ва ҳам ўрганмак мақсади билан Маскавда қолди. Ҳозир бир томондан «Давлат кинў» нинг картина фабрикасида режиссўрлик қилмоқда иккинчи томондан, бу ердаги инқилоб йўлидаги театрларни текширмакдадир. Шу кунда, ўзининг гапига қарағонда, ҳозирги ўрус ёзғучиларидан Третякуфнинг «5 минут» деган (Амриқолилар турмушидан олиниб ёзилғон) асарига кинўда режиссўрлик қилмоқдалар. Мундан бошқа ўртоқ Луначарскийнинг бир асари ва Франсия адибларидан Александр Душеннинг «Тамилла» деган асари устида ҳам ишлаб турадир.
Муҳсинбек Маскавга келишидан жуда хурсанд бўлғон, «санъат Германияда ўлган, Франсияда ҳаракатсиз, бугунги Русияники эса ер юзида биринчи бўлуб турадир» дейдир. Бу фикрини бу ердаги «Ўзбек драм истудияси» талаблари билан қилғон мусобаҳасида ҳам айтиб ўтди. Унга энг ёққан театр — Мейерхўлд театридир, у театр тўғрисида жуда қизиқиб гапирадир, уни «инқилоб ва истиқлол театри, эртанинг санъати», дейдир. Бизнинг драм истудия талабаларимизни ҳам тамоман ўша театрга бориб ишлашга даъват қилди. Шўролар мамлакатидаги кинўчилик ишларига ҳам катта умидлар билан қарайдир ва «Яхши, — астойдил ишланса 2—3 йил орасида кинўчиликда ҳам шўролар мамлакати биринчи бўлуб кетадир», дейдир.
Баҳор вақтларида бизнинг Самарқандимизни ҳам зиёрат қилмоқ ният бор. Биз ҳам Ўзбекистон исмидан даъват қилғон бўлдиқ...
Ўзининг асл исми Мунира Айюб бўлғон санъаткор турк қизи саҳнада Найира Найир номи билан танилгандир. Истанбулда «Дорилмуаллимот» ни битирганидан кейин икки йил қадар яна ўша Истанбулдаги «Амриқа қўллежи»да ўқуғон.
1922 нчи йилда биринчи маротаба «Истанбулда кинў саҳнасига чиқиб, Ҳолида адибнинг «Оташдан гумлак» деган асарида биринчи рўллардан онатўли қиз Қазбоннинг рўлини ўйнайдир (кинўда). Ундан кейин франсузчадан ўзгартирилган «Қиз қуласи» деган асарда турк қизи Зайнаб рўлини ўйнайдир (яна кинўда). Ундан сўнг 1923 нчи йилда биринчи маротаба театр саҳнасига чиқиб улуғ Шекспирнинг «Отеллў»сида Амелия рўлини ўйнайдир. Асл турк хотинларидан биринчи маротаба саҳиага чиққон ҳам шу Мунира хонимдир. Ундан бурун турк саҳнасидаги хотин-қиз рўлларини арман, рум ва «қибти» қизлари ўйнаб келганлар.
Яқинда Муҳсинбекнинг даъвати билан Маскавга келиб бу ердаги театр жараёнларини ўрганиш ишига киришди. Ҳозир машҳур ўрус санъаткорларидан Вахтангўф номига очилғон санъат мактабида ва ҳам Мейерхўлд театрида ишлаб турадир.
Бизнинг ўзбек хотин-қизлари билан танишмак ва уларнинг ҳаётларини кўруб-билмак орзуси олдинги сафда турғон бу шарқ қизида албатта бор. Локин мунинг қалбидаги орзуларни бизнинг хотин-қизларимиз ҳам сақлағон бўлсалар эди...
Қани энди!
_____________
Маскавда икки турк санъаткори — «Маориф ва ўқитғувчи» журналининг 1926 йил 2-сонида босилган.
«Санъат театри» («Художественный театр») — 1898 йилда К. С.Станиславский ва В. И. Немировичданченко томонидан Москва Бадиий театри ташкил қилинган. Ҳозирги МХАТ.
Всеволод Меерхольд — Меерхольд В. Э. (1874—1940), рус режиссёри, актёр ва театр арбоби.
«Меерхольд театри» — Москвада ишлаган рус театри (1920—1938), Меерхольд бошчилик қилган бу театр 1920—1921 йилларда 1-РСФСР театри, 1920 йилда Актёр театри, шу йилнинг охиридан ГИТИС театри, 1923 йилдан Меерхольд номли театр деб аталган.
«Исташ театри» — экспериментальний театр. Меерхольд ва унинг театри янги шакллар ва йўллар излаши билан машҳур бўлгаи.
«Санъат драма студияси» — ўзбек театрини кадрлар билан таъминлаш мақсадида 1924 йилда Москвадаги Маориф уйи қошида Ўзбек давлат драма студияси очилиб, Ўзбекистондан бир қатор ёшлар ўқишга юборилган. Бу студия 1931 йилга қадар ишлаган.
Антуан — Андре Антуан (1858—1943) француз режиссёри, актёри, театри назариётчиси. Театр санъати ривожига катта таъсир ўтказган ижодкор.
«Дорилбадойе» — 1914 йилда Истамбул волийлиги томонидан ташкил қилинган консерватория. Унинг қошида театр студия мактаби ҳам очилган. Бу ердан Афифа, Бахира, Бейза, Рефиқа каби қатор актрисалар етишиб чиққан.
Асвеч (Исвеч) — фикримизча, бу ўринда Швейцария назарда тутилмоқда. Чўлпоннинг «Дўхтур Муҳаммадиёр» ҳикоясида бу мамлакат номи «Исвейчара» шаклида берилган эди.
Ҳолида Адиб хоним — Ҳолида Адиб Адивар (1883—1964), усмонли турк адибаси, қатор романлар, пьесалар, ҳикоялар, адабиётшуносликка оид ишлар муаллифи. Мақолада тилга олинган «Оловли кўйлак» романи 1922 йилда ёзилган.
Мустафо Камол Отатурк (1881—1938)—Туркиядаги миллий озодлик курашининг раҳнамоси (1918—1923), Туркия республикасининг биринчи президенти (1923—1938).
Яъқуб Қадрибек — Яқуб Қадри Қора усмон ўғли (1889—1975) турк ёзувчиси ва сиёсий арбоби, қатор романлар, ҳикоялар, насрий шеърлар, танқидий мақолалар муаллифи,
Луначарски — Луначарский А. В. (1875—1933); 1917 йилдан то 1929 йилгача Маорил Халқ комиссари вазифасини бажарган. Чўлпоннинг у ҳақида «Шўролар Иттифоқининг чинакам маориф ва санъат бошлиғи» дегани шунинг учунки, санъат ишлари у вақтда шу комиссарлик ихтиёрида эди.
Третякўф — Третьяков С. М: (1892—1939) рус ёзувчиси: Ташвиқий характердаги шеърлар, қатор очерклар, пьесалар муаллифи. ЛЕФ назариётчиларидан бири.
«Франсузчадан ўзгартилган «Қиз қуласи» деган асар ...» — бу ўринда қайси асар иазарда тутилганини аниқлаб бўлмади.
Шекспир — Уильям Шекспир (1564—1616), инглиз драматурги ва шоири. Ўзбек саҳнасида унинг дурдона асарлари «Отелло», «Гамлет», «Ромео ва Жульетта», «Макбет», «Қирол Лир» каби қатор асарлари саҳналаштирилган. |
|
|
|
|
Абдулҳамид Чўлпон. Маскавдаги драмстудиямиз (1926) |
|
13.03.2014 23:22
|
Муаллиф:
|
|
|
|
|
|
«Ер юзи» журналининг ўқувчиларига нафис санъат муассасаларимиздан студияни танитиш зарур; чунки, биз ўртоқ Мўмин Хўжа айтгандай, ингичка санъатимизга бино қуриш кунларидамиз. Ҳозир бу йўлда нечта қадам қўйсак, ҳар бир қадамимиз келгуси замонда минг маротабалар текширилиб, сараланадир. Ундан кейин: менинг бу кичкина мусобаҳам билангина элни бу муассасага тегишинча ошно қилолмаймиз. Чунки, яна ўртоқ Мўмин Ҳўжа айтгандай «Ўзбек театрининг асосидир». Маскавдаги театр жараёнлари билан чала-чулпа танишиб чиқмоқ учун студия талабалари 7—8 ой лекция эшитдилар. Яқин келгусида бизнинг театримиз ҳам ўша даражаларга қараб анча йўл босиб қолар. Ўша вақтда бу кунги ёзилғон ҳар бир хат (сатр) ёзув, кўп чигалларни ечишга ёрдам қилар.
Студия бундан икки йил бурун Маскавдаги «Сталин номига очилғон ўзбек билим юрти» қошида алоҳида студия бўлиб ташкил қилинғон. Бошда унга Маскав давлат театр мактабида ўқувчи йигитларимиз кирганлар; ундан кейин ўшал вақтгача саҳналаримизда ўйнаб келган атоқли санъаткорларимиз кирганлар. Уларнинг орасида Тошкент билан Бухоро ва Фарғонадан элга машҳур ва мақбул бўлғон йигитларимиз бўлғонлар. Хотин-қизлар ҳайъати эса бизнинг тарихимизда биринчи дафъа ўлароқ, ўзбек қизлари билан Ўзбекистонда туғулиб ўсган тотор қизларидан иборат бўладир (кейингилардан фақат биргина киши).
Биринчи йилда студияда ингичка санъатга оид бирмунча дарслардан бошқа рус тили, она тили ва баъзи бир умумий фанлар ҳам бўладир. Саҳна ҳунари (сценическое м:астерство) фанининг мударрислари у йил ўша фан устида франсузларнинг классик (қадим) адибларидан Мольернинг машҳури жаҳон бўлғон «Хасис» пьесасини тайёрлайдилар. Бу пьеса узоқ йил Самарқандда бир, Тошкентда бир қўйиладир-да, шу билан студиянинг ёзлиқ иши тамом бўладир..
Бу йил (1925—1926 йилларда) эса студиядан умумий фанлар билан она тили фани муаллимсизликдан чиқориладир, бошқа ингичка санъат фанлари бояғидай давом этдириладир. Айниқса, ўткан йил қадим замон театр тарихини ўқутган муаллим ва мунаққид Филиппов бу йил студия талабаларини Маскавдаги театрларнинг тарихлари ва масалалари билан таништирадир. «Саҳна ҳунари»нинг муаллимлари эса бу йил «Хасис»ни бир оз тузатмак билан бирга машҳур рус адиби Гоголнинг ўлмас кулгуси бўлғон «Терговчи»ни инқилобий фожеалардан «Лаббай» (Эхо) ни сўнгра Холхўжа қўрбоши турмушидан сўзсиз ўйин—«Қоровул уйқуси»ни тайёрлайдилар. Бундан бошқа ўз муаллимларимиз ўртоқ Уйғур томонидан каминанинг «Ёрқиной» («Саркаш қиё») пьесаси тайёрланди. Булардан «Ёрқиной», «Терговчи» пьесалари Фарғонанинг Намангандан бошқа ҳамма шаҳарларида «Лаббай» билан «Қоровул уйқуси» Тошкентда, Самарқандларда қўйилди.
Олдимиздаги бир қиш таҳсил билан студия тамом бўладир. Ундан сўнг Маориф комиссарлигимизнинг фикрига қараганда, ўша студия талабалари асос қилингани ҳолда марказий ва доимий жумҳурият театримиз ташкил қилинса керак. Шу йил театрнинг қошида ўзига махсус студияси (мактаби) бўладир. У ҳолда, Маскав студияси, эҳтимол, тамом беркитилса.
Бу йил ингичка санъат фанларидан баъзилари чиқарилиб, ўринлариға бошқалари киргизиладир. Чунончи: юз ясаш (грим), саҳна ясаш (декорациячилик) ва бошқалар.
Бу йилги репертуарда миллий нарсалар кўпроқ бўлса керак: «Ёрқиной» хомроқ бўлгани учун яна ишланмакчи; каминанинг 4 пардалик «Узун қулоқ бобо» деган пьесаси ҳам репертуарға кирса керак. Яна бошқа миллий пьесалар топиш ҳаракати бор.
Студиянинг ўзи билан қисқача таништирғондан кейин энди унинг саёҳатидан ҳам озроқ гапириб ўтайлик. Тошкентда (театр санъатининг бу марказида) —студиянинг моддий муваффақияти мазасиз бўлди. Ўзбек базм тўдаси моддий жиҳатдан ақллар ишонмаслиқ муваффақият қозонғон ҳолда студиянинг муваффақиятсизлиги албатта сабабсиз эмас. У сабаб ҳаттоки кўпимизга маълум. Бизнинг миллий чолғувларимиз асрлардан бери базмларимизда тайёрланиб, халқнинг руҳига сингиб кетган енгил бир шабада ҳам уни қўзғай берадир. Театр эса биз учун янги нарса, сўнгра мингларча тўдаларимизнинг бемаъни ва санъатсиз театрлари халқни бездирган. Шуларни англағон учун студиянинг ўзи ҳам моддий муваффақиятга аҳамият бермади; бу ҳолатни ҳаммадан кўра кўпроқ тушунган Маориф комиссарлигимиз шу моддий тежаш даврида студиянинг моддий камчилигини ёпди.
Моддий жиҳат шундай заиф бўлса ҳам маънавий жиҳати анча яхши бўлди. Санъатни тушунган кишилар келдилар, кўрдилар, ҳарорат билан олқишладилар. Ана шу олқишлар, ана ўша самимий алоқа студияга руҳ берди; бу олқишлар бу кун бир ҳовуч бўлсалар ҳам, самимий бўлғонлари учун келгусида у ҳовучларнинг ҳеч қаерга сиғмай кетишига қатъий имон келтирадилар.
Сўз охирида студия талабалари тўғрисида икки оғиз гапириб ўтайлик: мен, студия билан бирга бир ярим ойча юриб чинакам санъат фидокорларини кўрганимга ишониб суюндим. Моддий муваффақиятсизлик ҳали бизнинг кўп «фидокорларимизни» ярим йўлда йўлдан урадир. Булар ўз ҳаётларидаги моддий муваффақиятсизликларга ҳам эътиборсиз қарадилар ва кўзларини қизил Маскавнинг тоглар қадар театрлариға тикиб туриб: «— Бизнинг тилагимиз шундай!» дейдилар...
__________________
Маскавдаги драмстудиямиз — «Ер юзи» журналининг 1926 йил 12-сонида босилган.
«Давлат базм-чолғи тўдаси» — Ўзбекистонда илк ашула ва рақс ансамбли, .1926 йилда Самарқандда М. Қориёқубов раҳбарлигида ташкил қилган.
Муҳитдин қори Яъкубий — Муҳитдин Қориёқубов (1896—1957), ўзбек санъатининг таниқли арбоби, ЎзССР халқ артисти.
Булбул ўртоқ — Булбул Мамедов (1897 — 1961), озарбайжон артисти, опера солисти, СССР халқ артисти (1938), профессионал вокал мактаби ва музика театри асосчиларидан бири.
«Мана, қаршингизда...» — мақоланинг бу тарзда ёзилишига сабаб шундаки, «Маориф ва ўқитғувчи» да фотосурат эълон қилинган (айни шу сонда), Чўлпон эса унда акс этдирилганларни таништиради гўё. Бу суратдагилардан энг машҳурлари: Юсуфжон қизиқ, Тўхтасин ғижжакчи (Т.Жалилов), Уста Олим, Ориф гармон (О. Тошматов), Жўрахон яллачи (Ж. Султонов), Муҳитдин Қориёқубов ва Тамарахонимлардир.
Йўлдошбой акам — Й. Охунбобоев (1885—1943), таниқли давлат арбоби, 1925 йилдан ЎзССР Марказий Ижроя Комитетинипг раиси. |
|
|
|
Наполеоннинг сирли ўлими |
|
28.03.2014 23:55
|
Муаллиф:
|
|
|
|
|
|
Машҳур тарихчилар ҳам Наполеоннинг 1769 йил 15 августда туғилганига шубҳа қилмайдилар. Бироқ императорнинг ўлими борасида гап кетганда турли фикрлар қалашиб ётади. Айримлар уни 1821 йил 21 май куни Муқаддас Елена оролида қазо қилган дейишаса, айрим бу тахминни мутлақо инкор этишдан ҳам тоймаяптилар... Эҳтимол, унинг 52 ёшидаёқ оламдан ўтгани ростдир. Бунинг устига, императорнинг ўзига ўзи ўлим тилагани сир эмас.
Заҳар ичиб, нариги дунёга равона бўлишга жаҳд қилганлигини айтмайсизми? Лекин, умр шами липиллаб-липиллаб ёниб турса-да, ўчмай қолади.
Наполеоннинг ўлими ҳақида миш-мишлар турлича. Эмишки, Албина деган аёл билан Наполеон бир-бирларини жуда қаттиқ севишган. Ваҳоланки, Албинанинг Монтолон исмли эри бўлган. Император кўпинча вино истеъмол қилар эди. Балки, заҳар Монтолон томонидан винога қўшиб берилгандир? Яна ким билади, дейсиз?
Страссбургдаги суд медитсина институтининг икки олими императорнинг соч толаларини синчиклаб текшириб чиқдилар. Текшириш натижасида шундай хулосага келишди: соч толаларидаги маргимуш миқдори меъёридагидан 35 марта зиёд эканлиги ошкор бўлиб қолди. демак, Наполеон ошқозон саратони касаллигидан вафот этмаган. Император заҳар орқали нариги дунёга равона бўлган! Миллиардер, «Халқаро Наполеон жамияти»нинг асосчиларидан бири Бен Уайдер Франтсия давлати раҳбарларига мурожаат қилиб, императорнинг қабрини текшириб, ҳақиқатан заҳарланишдан қазо қилганлигини далиллар асосида кўрсатиб беришга бел боғлаган.
Император қариган чоғида қандай аҳволга тушиб қолган эди? У тинмай йўталар,сочлари тўкилиб кетганди. Ўзи сургун бўлган оролга келган кишиларга соч толаларидан биттадан бериб юборганлигини айтмайсизми? Бунинг устига Императорнинг териси ҳаддан зиёд сарғайиб қолган. Яна ҳарактерли жиҳати, Наполеоннинг лаблари бирданига кўкариб кетганлиги, умрининг сўнгги кунларида кар бўлиб қолганлиги ҳам бир қатор манбаларда кўрсатилган.
Айримлар Наполеон бир киши бўлмаганлиги ҳақида аниқ далиллар асосида фикр юритадилар. Демак, унинг қиёфадошлари ҳам бўлганлиги сир эмас. Киприани деган кишини ҳам Наполеон дея атаганлар. Аммо, у ҳақиқий Наполеондан уч йил аввал қазо қилади.
Бу каби мисоллар кўп. Шундай далилларга асосланиб айримлар императорнинг ўлими ҳақида турли тахминларни илгари сурадилар.
Наполеон катта давлатларни забт этиб, ҳатто бутун дунёга ҳукмрон бўлишни орзу қилган бўлса-да, ҳавас қиладиган даражадаги ҳаёт кечирди, дейиш мушкул. Умрининг бир қисми тутқунликда, ҳатто сургунда ўтганлиги ҳам манбаларда қайд этилган. Лекин у анойилардан эмаслигини кўрсатиб қўяди: сургун пайтида «қуённинг расмини чизади». Ҳатто бир кундаёқ ўз императорлик курсисини эгаллаб олади. Уч ойдан ошиқ вақт олий мансаб курсисини ҳеч кимга бермайди.
Лекин, тақдир уни яна олис гўшаларга итқитиб юборади. Энди у Муқаддас Елена оролида тутқунликда умрининг сўнгги дақиқасигача олти йил умр кечиради. Ҳаттоки унинг хуфёна душмани Монтолон ҳам охирги дамгача у билан бирга бўлганлигига нима дейсиз? Балки Наполеон Монтолон томонидан заҳарланганлиги ҳақидаги далиллар ростдир?
Наполеон ҳаёти ҳақиқатан ҳам сирли бўлган. Бунга айрим мисоллар келтира қолайлик.
Бир куни Ленорман деган фолбиннинг олдига Жозефина деган аёл келади ва шундай жавоб олади:
— Шошилманг хоним, бироз муддатдан кейин бутун Франтсия сизнинг қўлингизда бўлади!
Қизиқ, наҳотки фолбин рост айтаётган бўлса? Товламачи эмасмикин? Худди шу фолбинга Наполеон ҳам келади. Фолбин унга дейди:
Мана сиз ҳам келдингиз, менинг ҳазратим. Сизнинг никоҳингиз аллақачон ҳал бўлган. Сизнинг ўз қайлиғингиз билан учрашувингиз қолган, холос. Сиз олтита юксак вазифада ишлайсиз. Тожга эгалик қиласиз, қирқ ёшгача шуҳрат нурларига чўмиласиз, қирқ ёшингизда ёрингиз Оллоҳ томонидан сизга юборилганини унутасиз ва уни ташлаб кетасиз. Бу барча инқирозларингизнинг бошланиши бўлади. Сиз ёлғизлик изтиробларида умрингизни якунлайсиз. Барча яқинларингиз сиздан юз ўгирадилар.
Табиийки, Наполеон бу ҳайратомуз гапларга ажабланади ва нима дейишни бимасдан лол қолади. Ҳатто бу гаплардан ғазабланиб кетади.
— Нималар деяпти бу жин ургур? Нега мен бировларнинг гапига кириб фолчига келдим?
Лекин, Наполеон қанчалик ғазаб отига минмасин, башоратчининг сўзлари тўппа-тўғри эди. У бўлажак императорнинг қисматини башорат қилаётган эди!
Фолбиннинг айтганлари деярли рост бўлиб чиқди.
Ҳақиқатан ҳам Наполеон битмас-туганмас хазиналарга эга бўлганми? У Россиядан қайтаётганида олтинларни ташиб кетган, деган миш-мишлар ростмикин? Гумон қилган кишилар Семлево кўлининг тубигача текшириб кўрдилар. Бироқ, хазинадан ном-нишон йўқ эди.
Тўғри, бойликларнинг бир қисмини руслар қўлга киритишади. Лекин, қолгани қаёққа ғойиб бўлиши мумкин? Энди ажойиб ёзувчилардан бири Волтер Скоттнинг қуйидаги сўзларига эътиборингизни қаратмоқчи эдим:
— Ўзи билан олиб кетиш имконияти бўлмаганлиги ва уларнинг қайтадан руслар қўлига тушиб қолишини истамаганлиги учун франтсуз императори Москвада эгаллаган ўлжалар — қадимги буюмлар, тўплар ва катта хочни Семлево кўлига улоқтиришни буюрди.
Машҳур ёзувчининг ушбу гаплари худди арининг уясини бузгандек гап бўлди. Ҳар тарафдан олтинга ўч одамлар ёпирилиб кела бошладилар. Ҳатто Смоленск губернатори бўлиб ишлаган Н. Хмелнитский ҳам бу бойликлардан мосуво бўлмаслик ҳаракатига тушиб қолди. Унинг буйруғи билан қидирув ишлари олиб борилди. Бироқ барча ҳаракатлар беҳуда кетди.
Жовли Хушбоқов
"Туркистон" газетасидан олинди |
|
|
|
