Бу халққа (ўрта осиёликлар — туркистонликларга) иложи борича, мумкин қадар кўпроқ пахта эктириш, уларни тинимсиз ишлашга мажбур этиш керак, токи бу халқнинг бошқа нарсаларни ўйлашга, сиёсий воқеаларни англаб етишга бир зум ҳам вақти, хоҳиши қолмасин... Амир исёнкорларидан бирортаси ҳам асир олинмасин, қулга тушганларнинг ҳаммаси, ҳаттоки ярадорлар ҳам отиб ташлансин!... Биз хон билан эмас, балки халқ билан тўқнашдик. Уни бостириш осон бўлмади, Руслар Ўрта Осиёда бундай (Қўқондагидек) узоқ ва қаттиқ қаршиликка дуч келмаган эдилар...
Улуғ рус подшоҳи бизга қўшни давлатларда хон ва халқ ўртасида низо чиқишига йўл қўймаслигига инончимиз комил...
Фон Кауфман, Туркистон генерал-губернатори.
Ғафлатда ётган халқни уйғотиш учун унинг тарихини уйғотмоқ керак.
Августин, илоҳиётчи.

Ҳеч бир миллат бошқа миллатларни эзишда давом этиб, ўзи озод бўлолмайди.
К. Маркс, Ф. Энгелс.

Туркистон мустамлакачиликнинги энг ёрқин намунасидир...
Золим капиталистлар Россияда бошқа халқларга жаллодлик ролини ўйнаган эски, қонли ва ифлос ўтмишни битиришимиз лозим. Биз бу ўтмишни тилка-тилка қилиб ташлаймиз. ор монархияси миллатларнинг эркин ва тенг ҳуқуқли бўлишига йўл қўймайди ва бундан ташқари Европада ва шунингдек Осиёда ваҳшийлик, йиртқичлик ва реактсциянинг асосий таянчидир.
В. И. Ленин.

Чор Россияси ҳукуматини рус халқидан ажрата билмаган киши ёмон сиёсатдондир.
А. И. Герцин, ёзувчи.

Ўрта Осиё —рус тожидаги энг қимматбаҳо дур.
Вишнегородский, Россия империяси молия вазири.

Росиянинг келажаги Ўрта Осиёдан.
А. Горчаков, Россия ташқи ишлар вазири.

Тарих—ҳақиқат чироғи.
Сицрон.

Шарқ билан алоқада Қозоғистон тасарруфи калит ва дарвоза ҳисобланади. Шунинг учун миллионлаб пул сарфланса ҳам Қозоғистонни бўйсундириш ёки, ҳеч бўлмаса, у ерда Россия таъсирини ўтказиш зарур.
Петр II, Россия императори.

Руслар бу ерларга (Oрта Осиёга) бир-икки кунга эмас, абадулабад келган. Энди орқага қайтиш йўқ!
В. Перовский, Оренбург генерал-губернатори.

Биз қаерни босиб олган бўлсак, ўша ерда орқамиздан буруқсиб қора тутун кўтарилар эди...
Дорга осилган одамлар типирчилаб турганларида расмларини чизганман. Бир муллаваччани минорадан улоқтириб юбордим.
В. Верешчагин, Туркистон босқинида қатнашган рус рассоми ва зобити.

Нақл этишларича, подшо Петр II ўлими олдидан икки нарсани амалга ошира олмаганлиги учун армон билан кетаётганини айтган: Прут яқинида 1711 йилдаги жангда Туркиядан енгилганлиги ва Бекович-Черкасскийнинг 1717 йилдаги Хивага ҳарбий юриши тор-мор этилганлиги учун қасос ололмаганлигига қаттиқ афсус чеккан.
А. С. Пушкин, шоир.

Европага биз қашшоқ қариндош ва қул бўлиб келдик. Европа йўлларида шапкамизни тутиб тургандан кўра, ўзимизни Шарққа урганимиз афзал...
Россия ўзи учун Осиёни очса, икки юз йиллик танбаллик ва маҳмаданагарчиликдан қутулади. Агар Европада бизни татар деб билган бўлсалар, Осиёда бизни европалик деб танишади. Осиёни маданийлаштиришга киришсак, охир-оқибатда бу бизнинг руҳимизни кўтаради ва биз ўзимизнинг ким эканлигимизни англаб оламиз…
Биз ўзимиз ўз еримизда илмлар соҳасида чаласаводмиз. Осиёга кириб борсак, биз у ерларда арбоблар саналамиз, бизда мустақил иш юритиш руҳи уйғонади, биз уддабурон халқ бўлиб қоламиз. Европада дум бўлгандан кўра, Осиёга бош бўлган афзал…
Ф. Достоевский, ёзувчи.

Эрталаб отам Туркистон урушидан қайтган бир юнкер билан гурунглашиб, унинг ароқ ичиш-ичмаслигини сўраб қолди. У «аҳён-аҳёнда ичиб тураман», деб жавоб берди. «Нима учун ичасан?»—деб сўради отам. «Мана, масалан, генерал Скобелев бутун аҳолини (Кўктепа қалъасида) қириб ташлаш керак бўлиб қолганда аскарлар бундай килишдан бош тортдилар, қирғинни амалга ошириш учун аскарларни ичкизиб, маст қилишлари зарур бўлди», — деб жавоб қилди юнкер.
Дадам бир неча кунгача буни унутолмай, ҳаммага ҳикоя қилиб юрди.
Татяна Сухотина — Толстая (Л. Н. Толстойнинг қизи, «Эсдаликлар»идан).

Ўлкани (1860-70-йилларда Ўрта Осиё ва Қозоғистонни) руслар эгаллагандан кейин аҳолининг аҳволи кундан-кунга ёмонлашиб ва оғирлашиб борди. Аҳолидан биз кўп нарсани талаб этмоқдамиз. Улардан солиқ йиғишда эса биз тобора юксакликка кўтарилмоқдамиз, лекин халққа нима қилдик? Тошкентда ва турли комиссияларда айтилган сўзлардан бошқа халқ хўжалиги учун биз ҳеч нарса қилмадик.
Ч. Раевский, чор Россияси амалдори.

Биз энг аввало Ёйиқ дарёси орқасидан кўчиб келган казаклар (қозоқлар)ни муқимлаштиришимиз ва қора-қирғизлар (қирғизлар)нинг турли элатларини ўзимиз томонга оғдириб, сўнгра уларда қўқонликларга қарши душманлик ҳислари уйғонишини қўллаб-қувватлаб туришимиз керак.
Г. Госфару, Сибир корпуси қумондони (1858 йил 12 октябрда император Александр II га йўллаган расмий таклифларидан).

Қўзғолончилар (Дукчи Эшон бошлиқ 1898 йилдаги қўзғолон) бизнинг уйқуда ётган 22 солдатимизни ўлдирганликлари учун бунинг хунига исёнчилардан 22000 кишига ўлим жазоси берилиб, 300 киши Сибир сургунига ҳукм этилди. Қўзғолончилар раҳбари Дукчи Эшон яшаган жой. — Мингтепа теп-текис қилиниб, у ерга 200 оилали рус қишлоғи қурилди...
Ислом ўз қиёфасида нуфузли бир кучдирки, у билан биз, руслар, узоқ даврларгача, муқаррар равишда ҳисоблашишга мажбурмиз..."
Буюк олампапоҳ, Сиз бошқараётган ҳозирги буғ ва электр асрида ҳамма миллий нифоқларни текислайдиган, ўзаро низолардан кучланган умумий тинчлик ғояси ва бунга қандай қилиб бўлса ҳам интилиш чуқур мулоҳазали иш бўлур эди.
С. М. Духовский, Туркистон генерал-губернатори (Император Николай II га юборган ахборотномасидан).

Россия империяси Хива хонлигини босиб олиш учун Туркистон ҳарбий округига 2873000 сўм. Оренбург ҳарбий округига 200000 сўм, бошқа харажатлар учун шахсан генерал-губернатор Фон Кауфман ихтиёрига 400000 сўм пул ажратган эди.
М. Трентев, рус ҳарбий тарихчиси.

Шомил барча руслар ҳукмронлигига қарши курашаётган паҳлавондир.
Александр Дюма, ёзувчи.

Кимки ўзгалар юртига қилич яланғочлаб келса, билингки, ўша қилич зарбидан унинг ўзи маҳв этилгай.
Александр Невский, рус саркардаси.

Бир минг сарт бир рус солдати этигининг пошнасига арзимайди.
Иванов, Фарғона генерал-губернатори.

Генерал-губернатор Густав Госфортга Чўқан Валихоновни қирғиз (аслида қозоқ) кийимида савдо карвони билан Қашғарга юборишга маслаҳат бердим...
Ғарбий Сибир губернатори қўмондони Густав Госфорт тажрибали ва жасур қўмондон сифатида Туркистон хонликлари билан ҳарбий тўқнашувдан сира ҳам қўрқмасди.
Аммо генерал Петербург ҳокимияти олдида ўз мансабидан ажралиб қолишидан жуда қўрқарди.
П. П. Семенов-Тянъшанский, сайёҳ ва олим.

Туркистон ўлкаси Россияга фойда келтириши мумкин бўлибгина қолмай, балки шундай қилишга мажбурдир. Бу фойдалар Россиянинг ўлкани истило қилиш давридаги ҳамда қурилиш ишларига кетган ҳаражатларни қоплаши керак.
Россия империяси ҳарбий вазирлигининг 1906 йил март ойида граф Вите жаноблари номига йўллаган мактубидан.

Бухоро, Хива, Қарши бозорларига назар ташлаб, рус савдоси кучли ривож топаётганига ишонч ҳосил қилиш мумкин ва шуни муболағасиз айтиш мумкинки, бутун Ўрта Осиёда муайян бир рус буюми учрамайдиган бирорта хонадон, бирорта дўкон йўқ.
Ҳ. Вамбери, машҳур сайёҳ ва тарихчи.

Осиёликлар Россияга олиб келаётган турли навли тўқима матоларни иккала хориждаги оддий ҳалойиқ жуда хуш кўриб ишлатарди, чунки улар кийишга юмшоқ ва чидамли, шунинг учун давлатдаги армия учун жуда кўп ҳолларда зарур бўлган каноп мато ўрнини босарди.
Қўқонда ва бутун Қўқон давлатида пахта экини ва ипак қурти боқиш учун тут дарахти тўлиб ётибди: ҳаммаёқда пахта экилган далалар кўзга ташланади, ундан қўқонликлар мато тайёрлаб, бухороликлар билан рустоварларига — темир, қундуз, сандал, тўтиё, канцеляр уруғи, денгиз мушуги, пўлат, мовут ва ҳоказоларга айирбошлайдилар.
Филиппин Назаров («Записки о некоторих народах и землях Средней части Азии» китобидан).

Рус қўшини 8000 кишидан иборат бўлиб, 70 дан ортиқ замбаракка эга эди. Йигирма кунлик қамалдан кейин 1881 йилнинг 12 (24) январида Кўктепа қалъаси ҳужум билан ишғол этилди. Сўнг талон-торож қилиш учун аскарлар ихтиёрига тўрт кун ташлаб қўйилди. Қалъани қамал қилиш ва забт этиш чоғида 600—800 киши ҳалок бўлди. Ўрта Осиёдаги бошқа жангларга қиёсласак, руслар катта қурбонлар эвазига ғалаба қозонганини кўрамиз, ўлган ва ярадорларни бирга ҳисоблаганда, улар 1000 дан ортиқ одамини йўқотди.
В. В. Бартолд, шарқшунос олим.

Кўктепа жангида жон бераётган бир мулланинг: «8000 бегуноҳ одамни ўлдирганинг учун виждон азобига қолмайсанми?» — деб берган саволига генерал Скобелев юзсизлик билан: «Йўқ! Талофат 80000 га етмаганига ачинаман!»—деб виждонсизларча жавоб берган.
Миллатни йўқ қилиш учун уни қириш шарт эмас, унинг маданиятнни, санъатини, тилини йўқ қилсанг бас, тез орада ўзи адойи тамом бўлади...
Тўкилган ҳар томчи рус қони учун душман (ўрта осиёликлар) қонини дарёдек оқизаман..
Дунё славянларники, славянлар эса Россияники...
Очиғи мен урушни яхши кўраман. Ҳар бир миллат ўз худудини табиий чегараларгача кенгайтириш ҳуқуқига эга ва бу қонунийдир.
Биз, славянлар, албатта Босфор ва Дарданеллни эгаллашимиз зарур, акс ҳолда ҳар қандай тарихий аҳамиятимизни йўқотамиз. Агар қўлимиз бу бўғозларгача етмаса, ерларимиз қанчалик чексизлигига қарамай, биз ҳалок бўламиз.
Мен шуни кўриб, ҳис қилиб турибман ва башорат қилиб айтаманки, славянлар бир куни Германияни ейди. Немисларга асло тоқат қила олмайман...
М. Д. Скобелев, Фарғона генерал-губернатори.

Тарихий обидалар, осори-атиқалар қанчалик тез вайрон бўлса, Россия давлатчилиги учун шунча яхши.
А. В. Самсонов, Туркистон генерал-губернатори.

Умуман Бухоронинг давлат хўжалити талончилик билан иш юритмоқда ва бунинг оқибатлари ҳалокатдидир. Афсуски, бизнинг ҳукуматимиз бу ҳолатга кераклича эътибор бермаяпти. Охир-оқибатда (сўнг эътибор берилганда) кеч бўлади ва ҳозирги бой давлат ўрнига рус давлати гарданига оғир, янги юк бўлувчи қашшоқ давлатга эга бўламиз. Бухорога диққатни жалб этишнинг мавриди аллақачон келди.
Д. Н. Логофет, рус тарихчиси ва амалдори.

Россиядаги мусулмон халқларга бирорта ҳадо ижтимоий-сиёсий ҳуқуқ берилмаслиги керак.
П. Илинский, Россия маорифи намояндаси

Мен сизга уч марта (1870 йил январда) хат ёзиб, бирортасига жавоб олмадим. Бунинг устнга менинг сўнгги элчимни ҳам ушлаб қолгансиз. Бундай ҳаракатларга ортиқча чидаб бўлмайди. Иккитадан биттаси — ё айтганларимга кўнасиз-у, дўст бўламиз ёки айтганларимга қў-шилмайсиз-у, душман бўлиб қоламиз...
Фон Кауфман (Хива хонига ёзган хатидан).

Жаноби император ҳазрати олийлари, Сизни янги шодиёна билан қутлаётганимдан бахтлиман: Ўрта Осиёнинг машҳур ва кўҳна шаҳри, мусулмончилик маркази, тарихий шуҳрати билан донг таратган Самарқандни бирорта ҳам ўқ отмай топширдилар. Сизнинг баҳодир ва содиқ қўшинларингизга дарвозаларни очиб, жаноби олийларининг оёғига йиқилдилар...
Фон Кауфман (1868 йил 2 майда император Александр II га йўллаган мактубидан).

Приставларнинг ҳокимлик суришлари шу даражага етдики, улар, ҳатто масжидларга қўнғироқ осиш ҳаракатида бўлдилар. Ўзларининг тўраликларини ва ҳукмдорликларини кўрсатмоқ учун намоз вақтида масжидга итлар билан кириб келдилар...
Туркистонда ишлатилмоқда бўлган ерларнинг 55 фоизи рус келгиндиларининг қўлига ўтди. Шундай қилиб, чор ҳукумати Туркистонда ерли халқларни эзишдан бошқа ҳеч бир иш кўрсатмади. Ўзининг кетинда (орқада) қолганлиги ва фойдалана олмаганлиги сабабли, чор ҳукуматининг энг бой бўлган тоғ маъданларини ишлатишга ҳеч кимга ихтиёр бўлмади...
Турор Рисқулов, давлат, жамоат арбоби.

Россияда қонун йўқ. Унда бир устун бор, холос. Устунга эса тож кийгизиб қўйилган.
А. С. Пушкин, шоир.

Босқинчилик қаҳрамонлик бўлолмайди.
Чингиз Айтматов, ёзувчи.

Тарихий ҳақиқат жоҳилни қанчалик таҳқирласа, тарихий ёлғон ҳам фозилни шунчалик таҳқирлайди.
Ўлжас Сулаймонов, шоир.

Эллик йилдан бери эзилдик, таҳқир этилдик, қўлимиз боғланди, тилимиз кесилди, оёғимиз қопланди, еримиз босилди, молимиз таланди, шарафимиз юмурилди, қомусимиз ғасб қилинди, ҳуқуқимизга тажовузлар бўлди, инсонлигимиз оёғлар остига олинди — тўзимли турдик, сабр этдик. Кўча таянган ҳар буйруққа бўйсундик, бутун борлиғимизни қўлдан бердик. Ёлғиз бир фикрни бермадик, яшинтирдик, иймонларимизга ўраб сақладик...
Золимлар сени кимсасизми кўрдилар. Йўқ, сен кимсасиз эмассан. Мана мен бутун борлиғим билан сенга кўмак қилувчи ҳозир манамен, чин кўнгил билан сенинг йўлингдан ўлурга рози... устимга инсонлар эмас, шайтонлар қўшини келса, оёғимга занжирлар эмас, жаҳаннам инсонлари сорилса, яна сен сари чопарман. Дунёнинг бутун балолари бошимга тўкилса, зулм чўпининг темир тиканлари кўзларимга кирса, яна сени қутқарарман...
Россия давлати бизнинг ўлкаларимизни келиб босди. Ортиқ биз Туркистон турклари Оврупо маданиятини ташигувчи бўлган рус миллатига йўлиққан бўлдик. Маданий руслар билан қотишиб уларнинг далолати билан Оврупонинг маданий ва ижтимоий усулларидан таъсир олмоғимиз керак эди. Шуни ҳам айтиб ўтайликким, бундай бир таъсирни рус миллатининг авом табақасидан олмоғимиз мумкин эмас эди. Чунки бизнинг авомимиз улардан юз маротаба маданийроқ эди...
Бизнинг диний за миллий ҳиссиётларимизни ўлдирмоқ тилаги билан Остроумов каби мутаассиб пўпларнинг идорасинда газета чиқарилди, мактаб очилди, лекин ўз миллатимиз ва диёнатимизни англамоқ учун ўз тарафимиздан очилган мактаблар ва газеталар боғланди, шаръий маҳкамаларимизнинг ҳуқуқ ва салоҳиятларидан буюк бир қисми ғасб этилди. Маҳкамаларда, уйларда, йўлларда, тижорат ишларида, ҳатто вагон арабаларинда Туркистон мусофири бўлган рус ва арманидан тубанда тутилди...
Эй улуғ Турон, арслонлар ўлкаси! Сенга не бўлди? Ҳолинг қалайдир! Нечук кунларга қолдинг? Эй Чингизларнинг, Темурларнинг, Ўғузларнинг оилаларининг шонли болалари! Қани учиқдигинг юксак ўринларинг? Қуллик чуқурларига недан тушдинг!...
Абдурауф Фитрат, адиб, олим.

Кимки ерли халққа ва унинг тилига юқоридан назар қилса, кимки мустамлакачилик феълларини изҳор этса, ундай кишини ҳукумат маҳкамаларидан раҳмсизларча ҳайдаш керак.
Л. Троцкий, партия, давлат арбоби.

Туркистон мустамлака сифатида инглиз ва франтсуз-мустамлакаларига ўхшаш тузумда идора этилади.
«Туркестанский курер» газетаси, 1917 йил 15 апрел.

Россияда ҳеч қандай турк-татар халқи йўқ, унда-бунда тўп-тўп қабилалар учраб қолади, уларни ҳеч бир миллатга мансуб деб булмайди.
Н. Илминский, рус миссионери.

Султон Содиқ (чор Россияси босқинчиларига қарши курашган жасур Кенесариннинг ўғли), жасурликда Алимқул (Қўқон хонлигининг саркардаси)дан қолишмас экан. Султон Содиқ - даштнинг сўнгги арслони.
М. Черняев, генерал.

1868 йилнинг ёзида генерал К. П. Кауфман буйруғи билан Самарқанд шаҳри тўпга тутилди. Зобитлар қуршовида зафар ўриндиғига ястаниб олган олийжаноб Константин Петрович (Кауфман) тўхтовсиз папирос тутатар ва бутунлай шафқатсиз оҳангда:
«Отиб ташлансин! Отиб ташлансин! Отиб ташлансин!», деган гапини такрорларди, холос.
В. Верешчагин, рассом.

Туркистон ғалласи Россия ғалласига, пахтаси эса Америка пахтасига кушандаднр. Туркистон аҳолисининг аҳволи нима кечса кечсин-у, лекин Россия манфаатлари тўла сақлансин.
А. Кривошеин, чор Россияси деҳқончилик вазири.

Мамлакатда яшовчи барча халқлар подшо ҳазратларининг фарзандларидир. Аммо бу кўп сонли онлада руслар бошқаларга нисбатан катта оға бўлишлари лозим...
Кўктепа қалъаси ичига қараш даҳшатли эди. Беҳисоб ўликлар бир неча кундан бери уйилиб ётарди. Баъзи кулбалар мурдага тўлиб кетган эди...
Биз 50 йил мобайнида тубжой аҳолини тараққиётдан жиловлаб, мактаблар ва рус ҳаётидан четда тутиб келдик...
Россия қарамоғида собиқ Оърта Осиё хонликларидаги ерли халқлар қирқ-еллик йил мобайнида рус найзалари ҳимоясида тинч ҳаёт кечирдилар, ривожландилар ва бойидилар. Ватан учун оғир дамларда талаб этилаётган пайтда улар Россияга мардикорлар етказиб бердилар.
А. Н. Куропаткин, Туркистон ҳарбий генерал-губернатори.

М. Черняев ашаддий шовинист эди. Унинг назарида, Қўқон хонлигида яшаган ўзбеклар, қирғизлар, қипчоқлар ва бошқа халқлар фақат тўн (чопон) кийганликлари учунгина қириб ташлашга лойиқдирлар.
З. А. Кастелская, рус ҳарбий тарихчиси.

Россияни мен бошқараётганим йўқ, 35000 амалдор бошқармоқда.
Николай II, Русия подшоси.

Биз Туркистонга маданият олиб келдик, деб ўйлаймиз. Бўйсундирилган осиёликларга тинчлик ва осойишталик бердик, деб ўзимизни овутамиз. Аммо буларда (туркистонликларда) ҳам бир олий туйғу борки, бу миллат ва унинг миллий ифтихоридир. Мусулмонлар аҳволини тушунишимиз керак. Сиёсий ўлим (миллий давлатчиликнинг йўқотилиши) оғир, миллий ўлим эса ундан ҳам оғирроқдир. Бизнинг ҳукмронлигимизда улар худди шундай аҳволга тушдилар. Бас, шундай экан, ҳукмронлигимизга қарши ғалаёнлар рўй берса, ажабланишга ўрин йўқ. Шундай миллий манфаатлар борки, улар халқ оч ёки тўқлигидан қатъи назар, бир кунмас бир кун ўзини намоён этажак.
Н. Н. Веселовский, тарихчи.

Генерал Черняев Тошкент тарафдан ҳужумга ўтиб, кўп қон тўкишлардан сўнг Бухоро қўрғонлари — Жиззах, Самарқанд, Каттақўрғонни бирин-кетин эгаллай бошлади. Шундай қилиб, бутун Зарафшон водийсининг юқори қисми Россия томомидан босиб олиниб, эгалланди.
Д. А. Логофет, тарихчи ва амалдор.

1916 йили Самарқандда халқнинг зулмга қарши норозилик ҳаракати кўтарила борди, гоҳ у ер, гоҳ бу ерда ур-йиқитлар, ўлдиришлар содир бўлиб турарди, маҳаллий ҳукмдорларнинг тушунтиришлари ва огоҳлантиришлари халққа таъсир қилмади, маъмурларнинг сўзларига халқнинг мутлақо ишончи қолмади, ниҳоят, бу ҳақиқат Россия ҳукуматига қарши очиқдан-очиқ қўзғолон тусини олди.
Н. Ликошин, Самарқанд вилояти ҳарбий губернатори.

1916 йилги Жиззах қўзғолонида қатнашган «жиноятчилар»ни қидириб топгандан кўра, уларнинг уйларига ёппасига ўт қўймоқ маъқул.
Н. М. Росс, уезд ҳокими.

Агар рус ҳукумати ўз даврида илм-фаннинг қанчадан-қанча яловбардорларини етказган шонли араб мадрасаларини мусулмон фуқаролари учун рус замонида қайта тиклаганларида эди, Ватан ва инсоният олдида буюк хизмат қилган бўларди...
Биз — туркий халқлар қадим-қадимдан Мармар денгизидан Хитой деворигача ёйилган йирик бир тарихий этнографик бирлик ўлароқ яшаб келдик, худди шундай яшамоғимиз керакдир...
Руслаштириш авжида, Идил-Волга бўйидаги татарлар орасидан бирор мансабдор у ёқда турсин, масжидга имом ҳам миссионер Н. Илминский рухсатисиз тайинланмайди. Туркистонда Остроумов тўра, Кавказнинг ҳам ўз тўралари (руслар)дан бошқасини миллат деб ҳисобламайдилар...
Исмоилбек Ғаспирали, буюк маърифатпарвар адиб.

Чор Россиясини йўқотиш жадидлар тилагида бор эди. Сиёсий вазифамиз ва мақсадимиз ҳам шундан иборат, яширин эмасди.
Мунаввар Қори Абдурашидов.

Ҳарҳолда бу мустамлакачилар мустамлакачилик ҳаром мамлакатда тезроқ йўқ қилинишга тегиш!
Чулпон, шоир.

Россия шиддат билан ўсмоқда. Буюк Петр замонида унинг аҳолиси 15 миллион эди. Катерина тахтга чиққан йили 25 миллион бўлди. Александр II ўлган йили 58 миллионга чиқди. Ҳозир (1871 й.) эса 77 миллион бўлибди. Нуфуснинг бундай шиддат билан кўпайиши руслардаги кўп туғилиш қобилиятидан эмас, аксинча, ишғол этган ўлкаларидаги аҳолини тезкорликда руслаштира олишлари билан изоҳланади. Бундан ўттиз (1851) йил бурунги Бутлинг Катрин ва Регулининг илмий экспедитсиялари натижалари шуни кўрсатдики, Лена ҳавзасида ёқутлар, Ғарбий Уралда вогул (манси қабиласининг эски номи) ва вотяклар (ҳозирги удмуртлар) сон жиҳатидан ҳозиргидан беш мартаба кўп эдилар, қисқа бир вақт ичида руслаштирилдилар. Руслар ишғол қилган турк қавмларининг бошига ҳам ёқут ва вогулларнинг куни тушади.
Ҳерман Вамбери.

Скобелев Ионовни зуғумга олгач, у қўл остидаги солдатларни ҳужумга бошлаб, эмизикли болаларни ҳам чопиб ташлади.
В. Наливкин, рус зобити.

Тошкент шаҳар фуқаролари ва қариялари ибодату намоздан кўра (мудофаачиларига) қўлндан келганча ёрдам бериш афзалроқ ва савоб, деб аскарларга, ғозийларга сув, озиқ-овқат ташиб турдилар...
Қўқон хони лашкарбошнсн Алимқул Тошкент аҳли фуқароларининг кўрсатган ғайрат-шижоат ва қаҳрамонликларини ва хурсандчилигини изҳор қилиб, бир томчи қон қолгунча душманга қарши курашишга даъват этди.
Муҳаммад Солиҳ Тошкандий, тарихчи.

Хонлик халқи урушни давом эттиришни талаб этаётган бир пайтда кофирларга товон—контрибутсия тўлашдан кўра бир томчи қон қолгунча курашиш афзалроқдир.
Усмонбек, Қўқон хони лашкарбошиси.

Дариғо, ушбу Чимкентни руслар хўп хароб қилди,
Ёмону яхшини қўймай қириб, сўйиб адо қилди.
Мусулмонлар кучи етмай, ўрусларга сўзи ўтмай,
Ўруслар ўнг-сўл қириб, охири замон қилди.
Ҳусайн Шайх Камина, шоир.

Колония (мустамлака) қоидаси бирла бизни идора этурларки, бунга ўз ихтилофимиз сабаб бўлур. Бошқа халқлар ҳар дақиқа тараққий этмоқдадур. Такрор арз қилурмизки, ёш ва катталар бир бўлиб ишламоқ керак. Вале бизга на ҳуррият қолур, на-да мухторият берилур...
Халқимизнинг ҳозирги ихтилофи мени дилхун этур, маъюс этур.
Маҳмудхужа Беҳбудий, адиб.

Россия томонидан Туркистоннинг забт этилганлиги бу аҳволга тузукроқ ўзгариш киритмади. Чор Россияси ҳозирги Туркистонни забт этиб, Бухоро ва Хива хонликларики ўзига мустамлака қилиб олди.
Файзулла Хўжаев, давлат ва жамоат арбоби.

Русларнинг Ўрта Осиёдаги ҳужумкор ҳаракати харитасига қарасангиз, бу мамлакатнинг қамал қилинмоқчи бўлган қалъага қарши унинг атрофига қўшни тўплашдан иборат ҳарбий оператсияга ўхшаганлигига ҳайратда қоласиз. Бундай қўшин тўплаш бундан йигирма йил муқаддам (1848 йилда) Каспий денгизидан Оренбург ва Сибир даштлари орқали Иртишга томон ташкил қилинган эди. Бу кузатиш линияси эди. Иккинчиси-намойиш линияси. Иккинчи намойиш линияси Каспий денгизидан бошланиб, Красноводск орқали Оксусга, Хиванинг жанубига ва Оксус оқими бўйлаб Помир ясси тоғларига қадар боради. Ниҳоят, учинчи линия Астеро шаҳридан бошланиб Эрон чегарасигача, ундан Ҳиротга ва бу ердан Оксусгача чўзилади. Эҳтимол, Қандаҳор орқали ўтиб Кобул (Афғонистон) томон боради.. Ана шунда Марвнинг ишғол қилиниши муқаррар бўлиб қолади. Бу оператсия туфайли Россия Ҳиндистон калитини қўлга олади.
Генри Роулисон, машҳур инглиз жуғрофи, сайёҳи (1968 йил июлда Англия ҳукуматига йўллаган мактубидан).

Туркистон халқларида рус ҳокимиятига қарши қўзғолон кўтариш бефойда ва ҳалокатли деган тушунча чуқур илдиз отган.
Гирс, чор ҳукуматининг махфий маслаҳатчиси (Туркистоннинг 1880—1884 йиллардаги ҳаёти тўғрисида берган маълумотномасидан).

Бу ваҳшиёна юриш (1873 йили генерал Веревкиннинг Хива хонлигидаги Қўнғирот, Хўжайли, Манғит, Гурлан ерларини вайрон қилиши) оқибатида на инсонлар ва на уй ҳайвонлари қолди...
Қозоқ (казак) отлиқлари кўзга кўринганни отиб, қариялар, боболарни, аёлу атволни қилич билан чопиб (генерал Фон Кауфман, Головачевларнинг 1873 йилда Хивани қирғин қилиши), сут эмадурғон ўғлонларни найза билан санчиб ўтга отар эдилар. Ондан ўтиб, яна бир ёвмут жамоаларини қатл этдилар. Йигирмадан ортиқ хотунлар ўғлонларини қучоқларига олиб қўлга кириб, сўз ичида, экинларнинг ораларида пинҳон бўлиб туриб эдилар. Русия аскарлари аларни кўриб милтиқ ўқи билан отуб қатл этдилар...
1881 йил 1-12 январда генерал М. Д. Скобелев Туркманларнинг Кўктепа қалъасида қирғин уруши олиб борди. 12 январ куни сўнгги мудофаатчилар тиғдан ўтказилди. Ярадорлар ҳам найзага тортилди. Қирғин охирида фақат 5 минг хотин-қиз омон қолдирилиб, улар ғолиб аскарлар ихтиёрига берилди. Номуси оёқ ости қилинган бу аёллар Эрон феодалларига сотиб юборилди. Кўктепадаги қирғинбарот урушини рус генераллари мақтаниб, «Иккинчи Бородино» жанги деб атайдилар.
Муҳаммад Юсуф Баёний, тарихчи, шоир.

Илгари Туркистонда, эски одатга кўра, аскарликка рағбат ва ҳавас бўлар эди. Ҳозир аскарликдан озод этилганликлари сабабли туркистонликларнинг шижоатлари аста-секин сўниб, бўшашиб кетди... Россия Осиёда ғоят узоқни кўзловчи сиёсат кетидан қувувчи ва бу кенг қамровли ҳаракатларда ҳеч қандай чек-чегараси бўлмаган, ҳирс ва иштаҳаси кун сайин ошиб борувчи империалистик давлатдир. Рус миллати ҳам буюк давлатчиликка ниҳоятда боғланган, хусусий мулкка қараб қолмай, ҳукумат кўрсатган ҳар қандай жойга, ҳар қандай ўлкага бориб жойлашишга жомадони тайёр, ҳаракатчан, ғайрат қилади. Рус миллати бу ҳаракатчанлик ва ғайратни алоҳида бир уддабуронлик деб билади.
Аҳмад Закий Валидий, йирик давлат арбоби, олим, Туркистонда миллий-озодлик ҳаракати раҳбарлари ва ташкилотчиларидан.

Кўп жиҳатдан айб (Тошкентда 1892 йилнинг баҳорида вабога қарши кўтарилган халқ қўзғолони учун) ўзимизда, албатта, уларнинг («сарт»ларнинг) феъл-атворини, қонун-қоидаларини ўрганганимиз йўқ ва ҳали ҳам ўрганмаяпмиз. Бунда айб фақат вабонинг ўзидагина эмас, бу сабр косаси тўлган халқнинг ғазабини тошириб юборган сўнгги томчидир. Халқ норозилиги аллақачондан бери кучайиб, йиғилиб келмоқда эди. Кейин эса бошқа норозиликлар қўшилиши билан бирданига қўзғолон бошланиб кетди.
Н. П. Остроумов, чор Россиясининг миссионер амалдори (1892 йил 29 июнда амалдор дўстларига юборган мактубидан).

Туркистон генерал-губернатори А. В. Сомсонов Россия императорига Туркистон мусулмонларининг онги ўсиб, ўлкада инқилобий тўнтариш ясашга бўлган ҳаракати ҳақида шуларни хабар қилади: мустамлака маъмурияти идоралари Фарғона вилоятида «идора тартибларига ва жамоат осойишталигига қарши кураш» сифатида 1911 йилда 833 та, 1913 йилда 220 та «жиноий иш» қайд этилган. Сирдарё вилоятида эса шундай «айблар» билан 1911 йилда 3487 киши, 1913 йилда 5394 киши жавобгарликка тортилган.
Ҳ. Бобобеков, тарих фанлари доктори.

«Туркистон— руслар учун» шиори остидаги ислоҳотни амалга оширишга ғайрат билан киришилди. Империяга қўшиб олинган бу ҳудуд империя билан чамбарчас боғланган мустамлака сифатида қаралиши лозим.
Бу жой (Марказий Осиё ўлкалари) Оврупо Россияси мануфактура саноати эҳтиёж сезаётган маҳсулотларни етиштиришга қодирдир.
Қисман кўчманчи чорвадор ва қисман ўтроқ, асосан деҳқон аҳоли яшайдиган бу мустамлакада мануфактура саноати жуда заиф ривожланган, шунинг учун ҳам у табиий равишда Оврупо Россияси мануфактура маҳсулотлари чаққон сотиладиган бозорга айланади.
М. Бродовский, Россия империясининг маҳаллий савдогар амалдори.

Туркистон ўлкаси учун қўйилган «миссионер», шовинист Остроумовнинг таклифига кўра, Туркистон мусулмонларига жума намозларида (хутбаларида) оқ пошшо номини қўшиб ўқишликка кўрсатма берилди. Мустамлака мусулмонлар таҳқирланиб, рус амалдорларига таъзим бажо келтиришга мажбур эдилар, масжидларда ит етаклаб юриш одатини мустамлакачилар тарк этмадилар.
Мустафо Чуқаев, Қўқон мухториятининг раиси.

Худонинг иродаси билан мана 12 йилдирки, ярамас руслар мусулмон шаҳарларини эгаллаб олди. Тошкент, Оъратепа, Самарқандда динимиз шуъласини ўчириб, эътиқодимизга путур етказдилар. Шу сабабли ҳам биз, барча мусулмон халқлари, ўз хонимиз (Худоёрхон)дан муқаддас уруш бошлашни сўраймиз, Лекин у (Худоёрхон) ҳақ йўл қолиб, ноҳақ йўлдан кетмоқда. Хон руслар билан тил бириктирган кўринади, Кўплаб совғалар жўнатган ва рус подшосидан «муқаддас хон» деган ёрлиқ ҳам олган. Шу сабабли бизнинг илтимос ва маслаҳатларимизга қулоқ солмаяпти. У ўз юзини мусулмонлардан тескари ўгирди ва биздан йироқлашди. Шундан сўнг биз барча руҳонийлар йиғилишиб. ноқонуний ишларининг барчасини бирлаштириб йўқ қилишга келишдик... Абдураҳмон офтобачи рус босқинчиларига қарши 1898 йил 17-18 май кунларида Андижонда бўлган халқ қўзғолонида бошчилик қилган мингтепалик (ҳозирги Марҳамат тумани) Эшон (Дукчи Эшон) Муҳаммадали Халиф истибдодга қарши халқ қўзғолонини шундай ифодалайди:
1). Руслар ўлкани (Оърта Осиё за Қозоғистонни) босиб олгач, уларнинг маҳаллий халқ мулкига кўз олайтириши кучайди.
2). Шариат кўрсатмаларидан йироқлашилди.
3). Рус ҳокимлари дастлаб халқ билан юмшоқ муомалада бўлган бўлсалар-да, ибодатни тақиқлаб қўйди.
4). Закот бекор қилинди.
5). Халқ вақф қонунларидан маҳрум этилди.
Муҳаммадали (Дукчи Эшон) халифа ёдномасидан.

Олмониянинг «Бишоф» фирмаси 1903 йилда Туркистондан пахта сотиб олиш учун Туркистон ўлкасидаги Давлат мулклари ва ер бошқармаси ҳузуридаги қишлоқ хўжалиги солиқ ишлари амалдори — чиновник Понятовскийга мурожаат этди. Оърта Осиё пахтасига «хўжайин» ҳнсобланган рус агрономи Понятовский олмонларга шундай жавоб қайтарган: «Бизнинг толамизни Олмонияга сотиш мақсадга мувофиқ эмас. Бунинг сабаблари: биринчидан, бизнинг толамиз ҳали ўз фабрикамизга ҳам етишмайди, иккинчидан, бизнинг пахтачилигимиз катта йўқотишлар эвазига қўлга киритилди. Энди у аввало рус саноатини бойитиши керак, хорижни эмас. Учинчидан, анни пайтда Россия ўз толасига хом ашё сифатида жуда катта эҳтиёж сезмоқда.
«Дело управления земледелия и государственних имушеств в Туркестанском крае» (1903 й.) тўпламидан.

Бўлғуси кўчманчи посёлкалар (Россиядан Оърта Осиёга кўчирилган рус посёлкалари) қашшоқ эмас, балки бой ва фаровон бўлмоғи керак.
Кривошеин, ер ишлари ва ер қурилиши бош бошқармаси бошлиғи.

1906 йилда ўлканинг (Оърта Осиёнинг) беш вилоятида мавжуд 136 посёлка 451 минг таноб ерга эга бўлди.
Ҳар бир хўжалик томорқаси 34,4 танобдан эди.
«Дело Кантселярии Туркестанского генерал-губернатора» (1907 й., 52-сон) тўпламидан.

Оъзи томонидан тобе қилинган сарт (ўзбек)нинг хўжалигида батрак бўлиб ишлаши рус кишиси шаънига ярашмайди. Бу айни пайтда ўлкадаги тубжой аҳолида русларга нисбатан бошқача муносабат шаклланишига олиб келади. Русларнинг сартлар қўлида ишлаши қоида даражасига кўтарнлишига давлат йўл қўймаслиги керак.
«Вопроси колонизации» журнали, 1913, 13-сон.

Сарт ўз ерида, ўз оиласи билан ишлаганида сўзсиз меҳнаткаш бўлади, виждонан ишлайди. Бу ҳолат сарт рус қўлида ишлаётганида бошқача намоён бўлади. Чунки у бу пайтда ўзининг виждонан ишлаши кераклигини ҳис қилмайди. Мен Н. Н. Андреев хутори (қишлоғи)да буни ўз кўзим билан кўрдим. Сарт бу ерда кузатувчи турганлигига қарамай, макр-ҳийла йўлига ўтиб олдй… У жуда секин қимирлар ва бунга эса жазирама иссиқни баҳона қилиб кўрсатарди. Ҳақиқатда европаликлар (руслар) бу қадар иссиққа дош беролмасдилар.
Н.Н.Александров,
Фарғонадаги Андреев хуторининг хўжайини.

Туркистоннинг ортиқча ҳар бир пуд ғалласи — бу рус ва Сибир ғалласининг рақибидир. Туркистоннинг ортиқча ҳар бир пуд пахтаси — бу Америка пахтасининг рақибидир. Шунинг учун гарчи қиммат бўлса-да, яхшиси, ўлкага ғалла келтириш керак. Ўзлаштирилган янги ерларга эса пахта экиш лозим.
«Вопроси колонизатсии» журнали, 1913, 12-сон.

Мажид Ҳасанийнинг “Юрт бўйнидаги қилич ёки истило” (Тошкент. «Адолат». 1997) китобидан олинди

Маҳмудхўжа Беҳбудий. Миллатлар қандай тараққий этарлар? (1913)

13.03.2014 23:49 | Муаллиф:

МИЛЛАТЛАР ҚАНДАЙ ТАРАҚҚИЙ ЭТАРЛАР?

Миллатлар тараққийиға бир неча сабаблар бўлуб, туб сабаби уламо ила ағниёнинг ҳамийят ва ғайратларидур. Тараққий қилғон ва ё энди тараққий қилгувчи миллатлар аҳволиға диққат қилинса, мазкур икки синф муҳтарамни ўз миллатлариға сўз ва оқча ила хидмат этганлари фавран зоҳир бўлур.

Ҳар миллатнинг уламоси, аҳли қалами, мутафаккири ўз миллатининг ояндаси учун йўл кўрсатур, машварат берур, миллат ахлоқининг ислоҳи учун масжидларда панд ва насиҳат берур, мактаб ва мадрасаларда дунё ва охиратда керак илм ва фан, таълим берарлар, китоб ва газет ила умматни муслиҳи учун баҳс ва муколамалар қилурлар.

Тараққий қилгувчи миллатларнинг уламоси замондин бохабар бўлиб, ўз миллатининг "масолиҳа замонийя"си учун саъй этар, миллатни пешрафтиға оқча ила, ҳайрат ила иона қилмоқни миллат бойлариға таклиф этар, ташвиқ ва таҳрис этар. Хулоса, ҳар миллатни уламоси, аҳли қалами миллат учун сўйлар, ёзар ва ҳавоижи миллийа ва замонияни ўз миллат мансубасиға билдирарлар. Замона ағниёлари ўз миллатларини замонийча кераклиги йўлинда оқча сарф этарлар, масалан, янги усулда замонавий мактаблар бино этиб, замонийча одам тайёрламоқ учун ҳаракат этарлар.

Ҳукуматни ўрта ва олий мактабларига ўқийдурғон ўз миллат болалариға ионат этарлар. Ва бечора ҳамжинсларини диний ва дунёвий мактаблариға беруб, ўз харажатлари ила ўқутадурлар.

Рус, армани, яҳудий ва бошқа Русиядаги ватандошларимизни бойлари доимо ўз миллатлари учун катта хайр ва эҳсонлар қиладурлар, инчунин, Қафкоз, Қирим, Қозондаки мусулмон биродарларимизни бойлари, уламоси ва аҳли қалами, соҳиби фикри ўз биродарлариға мол, оқча, қалам ва илм ила кўб иона қиладурлар.

Аммо бизни Туркистонда бу ишлардин сўйламоққа ҳануз навбат келган йўқ. Ҳар ким ўз нафъи ва ўз шахсий иши ила саргардон, умумий ёинки диний ва миллий ишларни ояндаси учун, миллатни замона одамларидек тараққий этмоғи учун, халойиқни ислоҳ ахлоқи учун ғам тортувчи ва ҳаракат этгувчи йўқдир.

Бир карра диққат қилиб, маҳалла-кўй ва қишлоқ халқларига қаралсун. Авомлик, беилмлик нақадар кўпайган. Биз мусулмонмиз. Мусулмонликға илм лозим, амал лозим. Ўқумоқ керак, нима учун бошқа миллатларда юза бир нафар бесавод йўқ экан, биза юза бир нафар саводлик йўқ?

Бошқа миллатнинг ёш болалари мактабда, лекин бизники ҳаммолликда ва гадойликда. Бошқа миллат уламосига тобеъ экан, бизни уламо билъакс авомға тобеъдур? Бунинг охири харобдур. Йигирма, ўттуз сана сўнгра яна ёмонроқ бўлур, мусулмонлик, илм ва одоб ила қоим миллат ахлоқ, фазл ва ҳунар ила боқий қолур.

Бугун ислоҳи мактаб-мадраса, яъни ислоҳи миллатға кўшиш қилинмаса раби аср сўнгра диёнат барбод бўлур ва анинг жавоби масъулияти бугунгиларға қолур, бу масъулиятдин қутулмоқ учун миллатни диний илм ва дунёвий илм-фанлар ўқумоқ учун тарғиб қилмоқ керакдур. Диний илм ва фанларнинг ўрни мактаб ва мадрасадур.

Дунёвий фанларни ўрни ҳукумат мактабларидур, иккисиға ўқумоқ учун оқча лозимки, ул оқча бойларни киссайи ҳамиятидан чиқса керак.

Ҳар замон учун асбоби ислоҳ ва тараққийи ионат бошқарур. Миллатға ионат этмоқ учун, ислоҳи мактаб ва мударрис учун, русий мактаблариға бола тайёрламоқ учун, деҳқон ва санъаткорларни ривож бермоқ учун "ҳамийяти хайрия", "нашри маориф", қироатхоналар, фўндлар, куружуклар, жаридалар, мажаллалар, нашриётлар... керакдур. Миллатлар тараққийси шул ила бўлур ва бу ишларға оқча керакдур, оқча бойларда ва афродда!

Маро ба тажриба маълум шуд даро ҳар кор,

Ки қадри мард ба илм аст қадри илм ба мол.

(Маъноси: менга тажрибадан маълум бўлдики, одамда қанчалик илм бўлса ҳам илмнинг қадри молдадур).

"Самарқанд" газетаси, 1913 йил, 30 июл.

Лутфий

31.05.2013 11:26 | Муаллиф:

Мавлоно Лутфий - ўзбек халқининг улуғ мутафаккири, атоқли намояндаси, жаҳон адабиёти ҳамда ўзбек мумтоз адабиёти тарихининг ривожланишига ўзининг беминнат ҳиссасини қўшган, ўзбек ва форс-тожик тилларидаги асарлари билан Шарқ адабий муҳитида чуқур из қолдирган, сўз мулкининг султони Алишер Навоийнинг таъбирича замонасининг машҳур «Малик ал-калом»и , яъни «Сўз подшоси» номи билан шуҳрат қозонган етук аллома.

Таржимаи ҳол

Шоирнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида замондошлари Давлатшоҳ Самарқандий, Шамсиддин Сомий, Хондамир, Абдулла Қобулий каби тазкиранависларнинг асарларида муҳим қайд ва мулоҳазалар учрайди. Хусусан, Лутфийни яқиндан билган, у билан устоз ва шогирдлик рутбаси билан боғланган Алишер Навоий асарларида келтирилган маълумотлар ғоят қимматлидир.

Шарқ адабиёти тарихида Лутфий тахаллуси билан асарлар яратган ижодкорлар кўпгина бўлиб, «Қомус ул-аълам» асарида улардан айримлари санаб ўтилган. Алишер Навоий ва Абдурахмон Жомий билан яқин мулоқотда бўлиб, ўзининг асарлари билан Хуросон ва Мовароуннахр адабий муҳитида чуқур из қолдирган Мавлоно Лутфий «Малик ал-калом», яъни «Сўз подшоси» (Алишер Навоий) унвони билан шуҳрат козонди.

Лутфуллоҳ Лутфий - Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис» аса-рида гувоҳли беришича 99 йил умр кўрган. Шоирнинг замонига оид манбалардаги маълумотлар асосида унинг таваллуд санаси 1366 йил деб кўрсатилган. Лутфий бошланғич таҳсилдан кейин мадрасаларда ўз даврининг дунёвий ва шариат билимларини чуқур ўрганади. Сўнгра эса тасаввуф бобида малака ҳосил килишга киришади.

Бу ҳакда Алишер Навоий қуйидагиларни қайд этади: «Мавлоно йигитлигида улуми зохирийни такмил қилғондин сўнгра Мавлоно Шаҳобиддин Хиёбоний қошида сўфия тариқатида ҳам сулук қилғондур». Шаҳобиддин Хиёбоний ЎЗ даврининг кўзга кўринган мутасаввуф шайхларидан бўлиб, унинг «Қуръони карим»га ёзган шарҳлари ҳам мавжуд эди. Лутфий ана шу алломадан тасаввуф таълимини олиб, кенг ва чуқур билим соҳиби бўлиб етишди. Лутфий асарларидан шу нарса маълум бўладики, у Абу Али ибн Синонинг «Қонун» ва «Аш-Шифо» асарларини чуқур ўзлаштирган.

Лутфийнинг ёшлик йиллариданоқ адабиётга бўлган катта қизиқиши алоҳида кўзга ташланиб турар эди. Бўлажак шоир ўзигача бўлган туркий тилдаги адабиёт билан бир қаторда форс ва араб адабиётларини ҳам қунт билан ўрганади. Унинг Ҳофиз, Камол Хўжандий ва Насимий меросларига рағбати айниқса катта эди. Амир Темур давридан бошлаб Хуросан ва Мовароуннахрда рўй берган сиёсий марказлашув самараси ўлароқ шаклланган адабий муҳит Лутфийни ҳам ўз майдонига тортди.

Унинг ғазаллари оғизга тушиб, мушоираларнинг ва адабий суҳбатларнинг мавзуига айланди. Оддийгина ҳаёт тарзига ўрганган, дарвишларга хос ҳокисорлик билан мўътабарлик касб этган бу шоирнинг шеърлари чуқур фикрларни содда сўзлар ёрдамида юқори бадиий бўёқларда ифодалай олиши билан ажралиб турар ва шеърлари шу жиҳати билан Навоий ва Жомий каби адабиёт ҳомийларининг дикқат-эътиборини қозонган эди.

Мавлоно Лутфийдан бизгача салмоқлигина адабий мерос етиб келган бўлиб, унинг катта қисмини лирик асарлар ташкил килади. Лутфийнинг лирикадаги серқирра ижоди ҳақида Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис» асарида қуйидагиларни ёзади: «Мавлоно Лутфий ўз замонасининг «Маликул-калом»и эрди. Туркий ва форсийда беназир эди, аммо туркийда шуҳрати кўпроқ эрди ва туркча девони машҳур». Шоирнинг форсий тилдаги асарларини тўплаб девон тузгани бизга маълум бўлмасада, унинг бу тилда ҳам катта маҳорат билан ижод қилганлигини замондошлари муносиб баҳолаган эдилар.

Лутфийнинг адабий мероси орасида достонлари алоҳида ўрин эгаллайди. Шулардан бири 1411 йилда яратилган «Гул ва Наврўз» достонидир.

Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис»да Лутфийнинг бизгача етиб келмаган «Зафарнома» деб номланган достони тўғрисида шоҳидлик беради ва ёзади: «Мавлононинг «Зафарнома» таржимасида ўн минг байтдан ортиқроқ маснавийси бор. Баёзга ёзмоғони учун шуҳрат тутмади». Лутфий ижодининг тадқиқотчилари юқорида қаламга олинаётган «Зафарнома» таржимасининг манбаи Шарафиддин Али Яздийнинг форс тилида яратилган Амир Темур ҳаётига оид «Зафарнома» асари эканлигини қайд этадилар.

Шундай экан, Лутфий ўз даврида авлодлар учун ғоят аҳамиятли бўлган бир мавзуга қўл урган ва Али Яздийнинг тарих ва хотира услубида ёзилган асарининг туркий тилдаги поэтик намунасини яратган. Профессор Е.Э. Бертельс шоир бу маснавийни Фирдавсийнинг «Шоҳнома»си услубидаги қаҳрамонлик асари сифатида режалаштирган бўлиши керак деб айтади. Лекин қандайдир сабабларга кўра шоир уни оққа кўчирмаган. Навоий ҳам уни «оққа кўчирмагани («баёзга ёзмоғони учун») учун шуҳрат тутмади» деб айтади.

Шарқ маданияти тарихига оид манбаларда Лутфийнинг аҳлоқ-одоб мавзуида «Машкун ул-ҳақойиқ» номи билан ҳам асар яратганлиги эсланади. Хутанлик Мулла Исматулланинг «Тарихи мусиқиюн» асарида Лутфийнинг мусиқа тарихи билан ҳам шуғулланганлиги, куйлар басталаганлиги қайд этилади. Карийб юз йил умр кўрган даҳо шоирнинг ижод қамрови ҳам ранг-баранг бўлганлиги, хусусан, бадиий адабиёт соҳасида кўп ишларга улгурганлиги шубҳасиздир.

Лутфийнинг она тилидаги лирик асарларидан иборат девони ўз давридаёқ Хуросон ва Мовароуннахрдан ташқари туркий тилда сўзлашувчи кўпгина ўлкаларга ҳам кириб борган эди. Кейин бу ҳудуд янада кенгайиб борди. Шоир девонининг Республикамиздан ташқари кўпгина мамлакатлар кутубхона хазиналарида сақланаётган қўлёзмалари шундан далолат беради.

Республикамизда Ўзбекистон Фанлар Академияси Шарқшунослик институти фондида Лутфий девонининг ўнлаб нодир нусхалари сақланади. Ушбу манбалар девоннинг Лондон ва Париж нусхалари билан қиёсий-танқидий ўрганилиб, шоирнинг қатор «Сайланма» нашрлари яратилди. 1987 йилда F.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриётида чоп этилган Лутфийнинг «Сенсан севарим» номли тўплами сўнгги ўн йилликда нашр этилган девонидир.

Девон Шарқ шеъриятининг етакчи жанрларидан бўлган ғазал, рубоий, туюқ китъа ва фардларни ўз ичига олади. У одатдагидек, ҳамд ва наът шеърлари билан бошланади. Девоннинг деярли кўп нусҳаларида Шоҳрух Мирзо номига ёзилган қасидага кўзимиз тушади.. Айрим нусхаларда эса Темурий шахзодалар: Бойсунқур Мирзо, Искандар Мирзо номига бағишланган қасидалар ҳам учрайди.

Лутфий девонидан ўрин олган лирик асарларнинг етакчи темаси — ишқдир. Шу ишқ инсоннинг зоҳирий ва ботиний оламини ойна бўлиб акс эттиради. Биз бу асарларда ишқнинг дунёвий талқинларини ҳам юксак санъат билан акс эттирилганлигини кузатамиз. Навоий ўзининг «Маноқиби Пахлавон Муҳаммад» асарида Лутфийни «зоҳир аҳди шуароси», яъни дунёвий мавзулар талқинида маҳорат кўрсатган шоир сифатида алоҳида характерлайди. Шоир лирикасида анча кенг ўрин тутган дунёвий мавзулар, айни пайтда, диний-тасаввуфий мавзулар билан уйғунлашиб, бир-бирини тўлдириб келади. Шу тарзда улар мажоз ва ҳақиқат бирлигини ташкил қилади.

Аллоҳ ўзи яратган мавжудот ва махлуқотлар орасида инсонни энг мўътабар поғонага кўтарди. Унга ўз ўрини берди. Инсон шунинг учун ҳам азиздир. У ҳусн бобида ҳам «мазўари сунъи илоҳдир». Одам шу қадар буюк моҳиятки, Аллох, унинг юзида ўз аксини кўради.

Шоир асарлари унинг ўша даврда кенг тарқалган тасаввуф ғоялари таъсирида бўлганлигидан далолат беради. Аллоҳ дунёни мукаммал гўзаллик тимсоли сифатида яратган, шу гўзаллик оғушидаги одамнинг борликни идрок этиш туйғуси, муҳаббат ҳисларининг устиворлиги, атрофни ўраб турган жамоат ва наботот олами билан алоқасини энг гўзал фазилатлари сифатида кашф этган. Лекин ҳаётда ҳамма нарса муваққат, у узлуксиз ҳаракатда.

Табиат фасллари каби одам умрининг фасллари бир-бири билан алмашиниб туради. Шунга кўра ҳам Лутфийнинг ғазаллари марказида турган қаҳрамон ҳаётининг Аллоҳ инъом этган барча гўзалликларию, неъматларидан баҳрамандлик туйғуси билан яшайди. Шоир лирик қаҳрамонини навбаҳор келиши билан чаманларнинг гуркираб кетиши, гул фаслининг таровати мафтун этади. У шу чаманда «сарвиқид гули хандони»ни излайди.

Шоир лирикасида ҳаёт завқлари, табиат гўзалликларидан баҳраманд бўлиши, шодлик ва тарона оҳанглари билан бир қаторда инсон қадрияти ва унинг орзу-умидларини оёқ ости қилувчи «кажрафтор чарх», «сергина фалак», «жаҳолатпеша одамлар»дан озурдаҳоллик кайфиятлари ҳам юз кўрсатади. Бундай тасвирларда шоир ўзини ўраб турган ҳаётга ҳар жиҳатдан яқинлашиб боради.
Лутфийнинг ҳамиша яхшиликка умидвор бўлган ошиқ нидоларини ўз ичига олган шоҳ байтларидан ўрин олган.

Йўқ турур ёлгўз бу Лутфий жонига жаври рақиб,
Қайда бир доно дурур ул жаври нодон тортадур.

Лутфийнинг ўзига хос катта маҳорати ҳам дастлаб, бир томондан қаламга олинаётган барча мавзуларни қулай очиб берадиган поэтик образлар воситасида тасвирлаш билан китобхонлар қалбига йўл топишидадир. Услуб соддалиги, ифодаларнинг халқоналиги, шеър вазнининг халқ қўшикларига яқинлиги Лутфий лирикасининг муваффақиятини таъмин этган иккинчи муҳим омилдир.

Лутфий ғазаллари арузнинг ранг-баранг тармоқларида ёзилган ва улар аксар ҳолларда ҳажм жиҳатидан жуда ихчамдир. У ўз ғазалларида арузнинг халқ қўшиқларига яқин турган оҳангдор, ўлчовларини танлайди. Лутфий шеърларида халқ урф-одатлари, маросим лавҳаларини тез-тез учратиш мумкин. Лутфий ЎЗ лирикасида халқнинг жонли сўзлашув тилидаги эркалаш, юпатиш, қарғиш, истехзо, қочириқ ибораларидан маҳорат билан фойдаланади. Маъшуқанинг жабру ситамларидан кўнгли озурда бўлган ошиқ ич-ичидан зорланиб айтади:

Лутфийни ким қарғади: «Ё раб, балога учра!» деб ким, сенингдек тош бағирлиқ дилрабога учради.
Лутфийнинг назмиятда халқ мақолларидан истифода этиш бобидаги санъаткорлиги айниқса юксакдир. Унинг рубоий, китьа, туюқ ва фардларида киши руҳий оламининг ранг-баранг лаҳзалари, ахлоқ-одоб мавзуларининг талқинлари асосий ўрин тутади.

Шоирнинг тўртликлари ҳақида сўз борар экан, унинг туюқлари алоҳида диққатга сазовор. Кўпроқ туркий тилдаги шеъриятга тааллуқли тажнисли (зулмаъниайн) сўзлар воситасида туюқ яратиш санъати Лутфий шеъриятида ёрқин ифодаланган деб айтиш мумкин. Унинг девонидан ўрин олган кўплаб туюқлардаги нафис маъно товланишлари китобхонни она тилининг бой имкониятлари қатламларига олиб киради, уни ҳаёлга тортиб, эстетик завқ беради.

Мен сенинг илкингдин, эй дил, бандамен,
Ва, қачон етгайман ул дилбандга мен,
Бевафоларга мени килдинг асир,
Сен манга султонсан, эй дил, бандамен.

Алишер Навоий ЎЗИНИНГ «Мажолис ун-нафоис» асарида Лутфий-нинг туркий тилдаги шеъриятда бўлгани каби форсий ижодда ҳам«беназир эрди» деб ёзади. Лутфий, хусусан, форсий қасиданависликда ўз замонаси ижодкорларининг эътиборини қозонган эди. Навоий ёзади: «Мавлоно Лутфий форсийда қасидагўй устодлардин кўпининг мушкул шеърларига жавоб айтибдур ва яхши айтибдур».

Навоий томонидан «Мажолис ун-нафоис»да қайд этилган бир неча парчаларнинг ўзи Лутфийнинг бу соҳадаги салоҳиятини кўрсатиб беради. Навоийнинг қайд этишича, умри охирлаб бораётган Лутфийнинг:
Эй зи зулфи шаб мисолат сояпарвар офтоб,
Шоми зулфатро ба жои моҳ дарбар офтоб.

Таржимаси:
Сенинг тун каби сочингдан қуёш сояда парвариш топадиган бўлди,
Сочингдан таралган шом қоралигини ой ўрнига қуёш кўтармоқда

матлали ғазалига замондош ижодкорлар кўплаб жавоб ёзганлар. Лекин уларнинг ҳеч бири Лутфий даражасида шеър айтолмаган.

Лутфийнинг Абдураҳмон Жомийга ихлоси катта эди. У Жомийга «Сухан» радифли қасида ҳам бағишлаган. Умри охирида бошланғич байтинигина ёзишга улгурган «Афтад» радифли ғазалини тугаллаб, ўз девонига киритишини Абдурахмон Жомийга васият қилган. Жомий кекса шоирнинг бу васиятини адо этган, бугунгача Жомий девонида яшаб келаётган «Афтад» радифли ғазал икки буюк сўз санъаткорининг ижодий ҳамкорлигидан ёдгорлик сифатида қадрлидир.

Лутфийнинг форсий назмиятидаги мислсиз санъаткорлигини кейинги асрларда яшаган тазкиранавислар ҳам қайд этадилар. Акбаршоҳ замонида яшаган Абдулла Қобулий ўзининг «Тазкират ут-таворих» асарида Лутфий мероси ҳакида сўз очиб, «дар форси шеъри зебо ва қасидаи гарро дорад» («форсийда гўзал шеърлари ва порлоқ қасидалари бор») деб айтади.

Лутфий ўз даври адабий ҳаётида устоз сифатида катта мавқега эга эди. Кексайиб бораётган шоирнинг уйи кўпинча шогирдлар билан гавжум бўларди. Унинг яқин шогирдларидан бири Алишер Навоий эди. Навоий ЎЗ устози ҳақида гапирганда икки ўртадаги яқин инсоний муносабатларни ички бир ифтихор билан тилга олади. Навоий Лутфийдан назмиятнинг сиру синоатлари бобида кўп нарса ўрганди. Устоз шеъриятига бўлган катта эътиқод билан унинг «Лайлатул меърожнинг шарҳи сочи тобиндадур», «Кўкдадур ҳар дам фиғоним кўргали сен мани», «Эй сочинг шайдо кўнгулларнинг саводи аъзами» мисралари билан бошланувчи ғазалларига муҳаммаслар боғлади.

Унинг устозни «Эй жамолинг лаҳзолу бебадал ҳуснунг жамил»,«Эй қадинг тубийи жаннат хиди гулгун устина» муқдадимали ғазалларига мусаддаслари ҳам мавжуд. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Навоий ўзигача ва ўзига замондош бўлиб яшаган туркийгўй шоирлардан фақат Лутфий ғазалларигагина муҳаммас ва мусаддаслар боғлаган.

Лутфий 1465 йилда ЎЗ манзилгоҳи бўлган Дехиқанорда вафот этган. Навоийнинг хабар беришича, Мавлононинг қабри ҳам ўша ердадир.
Кейинги асрларда Лутфий маҳоратининг таъсир доираси тобора кенгайиб борди. Фузулийнинг Лутфий ғазалларига кўплаб назиралари, қатор муҳаммаслари маълум. Машраб Лутфийнинг «ҳоҳ инон, ҳоҳ инонма» радифли ғазалининг матлаидан тазмин нули билан фойдаланиб, бутун бошли янги бир ғазал яратган.

Лутфий ғазалларига муҳаммаслар боғлаш Мунис, Огахий, Равнақ ва Амирий ижодларида ҳам учрайди. Шу йўналишда бизга замондош бўлиб яшаган Чархийнинг ҳам манзур муҳаммаслари бор. Шоир ғазаллари мақом ва халқ куйлари билан ижро этилади. Уларга замондош бастакорларимиз ҳам куйлар ёзганлар. Лутфий девони ва ундан сайланмалар Ўзбекистонда бир неча бор, сўнг Туркия ва Шарқий Туркистонда ҳам чоп этилган. Шоир ғазалларининг рус ва бошқа тилларга таржима килингани маълум.

Лутфийнинг бой бадиий мероси адабиётшунос олимларимиз томонидан кенг ўрганилиб келинмокда, у ҳакда қатор тадқиқотлар яратилди. Бу ўринда дастлаб Заки Валидий, Е. Э. Бертельс, Ходи Зариф, А. Хайитметов, Э. Рустамов, шунингдек, Ё. Исҳоқов, Х.Расулов ва Э. Ахмадахўжаев каби олим-ларнинг тадқиқотларини кўрсатиб ўтиш мумкин.

Республикамизда шоир номи билан аталган кўча, мактаб ва кутубхоналар унинг хотирасига абадийлик бахш этиб келмокда.

Ислом вужудига қозиқ

11.09.2014 13:28 | Муаллиф:

Шайбонийнинг ҳаёт тарихида эътиборга молик учта муҳим нуқта бор. У аввало ўрта осиёликларнинг ички кучларига таяниб юришлар қилган ва оқибатда чегараси Амударё доирасидан жуда узоққа чўзилган бир мамлакатни барпо этган буюк соҳибқиронларнинг охиргиси эди. Бундан кейинги жанговар йўлбошчилар, маҳорат ва ҳирслари қанчалик катта бўлмасин, бу борадаги бахт-омадга эриша олмадилар. Ичдан кучайган Эрон ғарбдаги Бухоро ва Самарқанд эллари учун енгилмас, юксак ва метин бир девор ҳолига келди. Иккинчидан, бундан кейинги Ўрта ва Ғарбий Осиёда қабилалар уруши қатъий тугади. Ўзбеклар Турон яйловидан жануби-ғарбга тушган қавмларнинг энг сўнгги қабиласи бўлишди. Учинчидан, Аму ва Сир дарёларининг нариги тарафидаги илк мусулмонлар билан Ғарбий Осиёдаги дин қардошлари ўртасида жуда яқин бўлмаса-да, доимий бир алоқа бор эди. Темурийларнинг инқирози ва ҳалокати билан бу алоқа тамоман сўнди. Хусусан, сафавийларнинг шиаликни қувватлашлари сабабли алоқа узилиши янада чуқурлашди. Бу айирмачилик ва мазҳабчилик билан Ислом вужудига қозиқ қоқдилар. (Херман Вамбери, «Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи», Тошкент, 1990 йил).
Бу қозиқ ҳанузгача чиқарилмай яра бойлаб ётибди.

Ўрта Осиёнинг қадимги аҳолиси этник таркибини маҳаллий ёзма манбаларда акс этиши

20.01.2014 10:29 | Муаллиф:

Ўрта Осиёда араблар босқинига қадар ҳам қадимги ёзувлар бўлган. Улар асосан археологик изланишлар давомида турли йилларда топилган маҳаллий аҳолининг хоразмий, боҳтарий, суғдий, қадимги туркий ва “номаълум ёзув” деб аталмиш ноёб ёзма ёдгорликларидир. Улар Парфия давлатининг пойтахти Эски Нисадан топилган подшо архиви, Тупроқ қаладан топилган қадимги Хоразм подшоларининг архиви, Муғ қала қасридан топилган суғд хужжатлари, Бақтрия ҳудудларидан топилган диний, аҳлоқий-фалсафий мазмундаги ибодатхона жужжатларидир. Улардан ташқари қадимги самарқандликларга тегишли Дўнхуандан топилган оилавий хатлар, Афрасиёбдан топилган савдо қарз тилхати ва элчилик номалари, тангаларга ёзилган ёзувлар, “номаълум ёзув” сифатида бизгача етиб келган қадимги туркий ёзувлардир. Улар тошга, сополга, чармга, ёғочга, металга, қоғозга ва бошқа буюмларга битилган текстлар, шахсий мактублар, хўжалик, ҳуқуқий ва дипломатик хужжатлар, диний, ахлоқий-фалсафий текстларнинг парчалари ҳамда кўплаб нумизматика материаллари, яъни танга ёзувлари бўлиб, улар қисқа ва жуда кам бўлишидан қатьий назар, Ўрта Осиё халқлари, жумладан ўзбек халқи тарихи ва маданиятини ўрганиш учун қимматли маълумотлар беради.

Хўш бу ёзув намуналари Ўрта Осиёда қачон пайдо бўлган, умуман инсоният қачон ёзувни кашф этиб, цивилизациялар тарихини бошлаб берди? Тарихдан маълумки, ёзув кишилик жамияти ҳаётида 5 минг йиллик тарихга эга. Ёзув дастлаб суратли ёзув сифатида Мисрда пайдо бўлди, яъни граматик ва семантик аниқлагич белгилари (детерминативлар)дан иборат иероглифлар яратилди. Сўнг қадимги Шумерда сўз ва бўғин ифода этувчи миххат ёзув тизими шаклланди. Милоддан аввалги II минг йиллик ўрталарида Ўрта ер денгизининг шарқий соҳилларида таркиб топган давлатларда савдо ривожланади. Савдо-сотиқ ишларида ёзувга бўлган талаб ошади. Айниқса, Ўрта ер денгизи Шарқида, Шом (Сурия) ўлкаларида милодий эрадан аввалги XIII-XII асрларгача қўлланиб келинган бўғинлаб ёзишга мўлжалланган миххат ёзувлар тажрибасидан фойдаланиб, финикиялилар жаҳон аҳамиятига молик ёзувни ихтиро қиладилар. Бу ёзув тарихда биринчи бўлиб, инсон нутқи айрим товуш бирликларидан иборат эканлигини, шу товушлар бирикмасидан сўзлар ҳосил бўлишини тушуниб етадилар. Улар ҳар бир нутқ товушини алоҳида, лекин доим бир шаклда чизиладиган ҳарф-белги орқали ифодаланишини ҳаётга олиб киришади. Шундай қилиб, финикияликлар алифбони ишлаб чиқишди. Аммо улар алифбосида унли белгилар учун махсус ҳарфлар йўқ эди. Бу анъана қадимги Шарқ мамлакатларида кенг тарқалган, арабларда эса бу ҳозиргача бор.

Ана шу ёзувдан тахминан милоддан аввалги 1000 йиллар атрофида оромий ёзуви ажраб чиқиб, ўзининг илк босқичида (милоддан аввалги X-VII асрлар) финикия ёзуви чизма шакллари оромий тили доирасида катта синовдан ўтади. Бу ёзув намуналари тошларга битилган аҳамоний подшоларининг (мил. авв.VI-IV асрлар) китобалари бўлиб, бу битиклар оромий ёзувига катта нуфуз беради. Бу нуфуз аҳамонийлар давлати доирасида маҳкама тили ва ёзуви сифатида кўзга ташланади, яъни оромий ёзувининг халқаро нуфузи Бехустун қоятош битикларининг машхур “70 банди”да ўз аксини топган. Ушбу тош китобада Доро I, унга тобе мамлакатларга оромий ёзувида буйруғини тарқатган. Бу буйруқ оромий ёзуви ҳақида бўлиб, унда “битикни бошқа қилиб орийча туздим, бунақаси илгари бўлмаган эди. Кейин эса бу ёзувни (барча) юртларга тарқатдим. Уни халқлар қабул қилди”, дейди. Оромий ёзувида ҳам унли товушлар йўқ. Ундош товушларни ёза оладиган ибодатхона ходимлари сўзлардаги унлиларни ҳаёлан тиклаб ўқийдилар. Бундай ўқиш ёзув тарихида квазиалфавит дейилиб, оромий квазиалфавитидан парфия, хоразмий, боҳтарий, суғдий ёзувлари пайдо бўлади. Демак, уларда ҳам унли товушлар йўқ. Оромий ёзуви ва унга асосланган бошқа ёзувлар алфавити 22 та ҳарф-белги асосида қурилган.

Фақат Панжикент сарой ҳаробасидан топилган сопол тахтачада, яъни алифбода 23 та ҳарф-белги кўрсатилган.

Қадимги юнонлар Финикия ёзувига асосланиб, улардан фарқ қиладиган ўз алифбосини ишлаб чиқишган. Юнон алифбоси 25 ҳарфдан иборат. Юнон алифбосини Финикия алифбосидан муҳим фарқи шундаки, юнон ёзувида унли ҳарфлар ҳам бор. Юнон ёзуви асосида римликларнинг лотин алифбоси ишлаб чиқилди ва у кейинчалик дунё халқлари лотин алифбоси асосида ўз ёзувларини ишлаб чиқадилар. Оромий ёзуви эса Шарқнинг узоқ ўлкаларигача кириб бориб, эроний, туркий ва мўғулий тилли халқларнинг ёзувига асос бўлган. Суғд ёзуви асосида қадимги турк ёзуви пайдо бўлган. Ундан уйғур, мўғул ва манжур ёзувлари ўсиб чиққан. Уйғур ёзуви доирасида квазиалфавит хусусияти йўқатилиб, сўз тузилишида унлиларни ифодалаш бошланди. Бу тажрибадан мўғул ва манжур ёзувлари фойдаланиб, ўз ёзувларига унли товушларни киритишган.

Ўрта Осиёнинг қадимги халқлари оромий алифбоси асосида ўз ёзувларини кашф этгач, маҳаллий аҳолининг маъновий-аҳлоқий қарашлари, хўжалик ва ҳуқуқий хужжатлари, оилавий ёзишмалар, савдо-сотиқ ва танга пулларидаги ёзувлар шу ёзувларда олиб борилган. Афсуски, уларнинг аксарияти турли сабабларга кўра бизгача етиб келмаган. Буюк Абу Райхон Беруний ўзининг “Ўтмиш халқлардан қолган ёдгорликлар“ асарида таъкидлаганидек, у ёзувларда битилган асарлар динийми ёки дунёвий араблар истилоси даврида йўқ қилинган. Уларнинг борлиги ҳақидаги маълумотлар эса археологик қозишмалар вақтида аҳён ва аҳёнда учраб турадиган топилмаларга асосланган. Улар куйидаги ёзувлардир:

Қадимгм Хоразм ёзуви. Шимолий Хоразмда “Катта Ойбуйир қалъа” ёдгорлигидан хум қорнига ёзилган оромий ёзуви нусхаси топилган. Бу Ўрта Осиёдаги оромий ёзувининг энг қадимги намунаси бўлиб, ушбу хум милоддан аввалги V асрга оид. Унга нима ёзилганлиги номаълум, чунки у ўқилмаган. Маҳаллий аҳоли оромий алфавитидан фойдаланиб, қадимги Хоразм тилига мослаб кашф этган хоразмий ёзувининг намунаси милоддан аввалги IV асрнинг охири – III аср бошларига оид ёдгорлик Қўй қирилган қалъаан топилган, у атиги битта сўздан, яъни сопол парчасига ёзилган “ASPABAREK” сўзидан иборат бўлиб, у отлик аскар, сипоҳий деган маънони беради. Хронологик жиҳатдан навбатдаги хоразмий ёзуви милодий I-VIII асрлар оралиғида зарб этилган қадимги Хоразм тангаларида учрайди. Тангаларда Вазамар, Артамах, Санобар деган қадимги Хоразм подшоларининг номлари ёзилган. Учунчи гурух ёзувлар Тупроқ қальадаги қадимги Хоразм подшоларининг архивидан топилган. Улар терига, ёғочга ва ғишт тахтакачларга ёзилган 114 парча хўжалик хужжатлари, яъни теварак-атроф қишлоқлардан келтирилган қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг миқдорий руйхати, кирим-чиқим бухгалтерия ҳисоби ва бошқалар бўлиб, улар милодий III-IV асрларга тегишли эди. Қадимги Хоразм ёзувининг тўртинчи гурухи VI-VIII асрларга оид бўлиб, булар кумуш қадахчалардан иборат. Уларнинг сиртига уста ва эгасининг номи битилган. Бешинчи гурух ёзувлар Тўққаладан топилган оссуарийлар сиртига ёзилган. Тўққала ёзувлари бутун бир кутбхона. Ниҳоят олтинчи гурух ёзувлар Миздахкан ёдгорликлар мажмуасидаги Говур қалъадан топилган.

Парфия ёзуви. Парфия давлатининг пойтахт шаҳри Михрдаткирт қаладан (Эски Нисо) сополакка ёзилган 2700 дан кўпроқ сопол парчалари топилган. Ушбу ёзув парчалари асосан хўжалик хужжатлари бўлиб, уларда кўпроқ вино ҳақида, вино келтирилган қишлоқ номлари, вино миқдори ва бошқалар ёзилган. Парфия ёзуви оромий ёзуви асосида подшо Митридат I даврида (милоддан аввалги II аср ўрталарида) ишлаб чиқилган, у 22 та ҳарфлардан иборат. Бу ёзув милоддан аввалги II-III асрларда мамлакат бўйлаб кенг тарқалган бўлиб, шу даврда Михрдаткирт шаҳрида давлат архиви ташкил топган. Парфияда ўз тилида ёзилган ёзувдан ташқари, юнон тили ва ёзуви ҳам муомилада бўлган. Парфияда мутахасислар таъкидлашича, 2800га яқин оромий тилида ёзилган ёзув парчалари топилган.

Боҳтарий ёзуви. Милоддан аввалги IV аср охиригача қадимги Бақтрия ҳудудларида оромий ёзуви ишлатиб келинган. Кейин Бақтрияда махкама тили ва ёзуви юнонча бўлган. Тахминан, милоддан аввалги III-II асрлар чегарасида оромий ёзуви асосида боҳтарий ёзуви ишлаб чиқилади, деган илмий фаразлар мавжуд. Чунки Ойхонимда милоддан аввалги II аср биринчи ярмига тегишли боҳтар ёзуви топилган. Қадимги Бақтрияда ўша асрларда бир вактни ўзида бохтар ва юнон тили ва ёзуви, брахма ва кхорашта ёзувлари ҳам муомилада бўлганлиги ҳақида ёзма ва нумизматика материаллари топилган.

Нумизматика материаллари орасида Юнон-Бақтрия подшолари расми ҳамда юнон ёзуви битилган кўплаб тангалар топилган. Дастлабки кушон подшолари Евкратид ва Гелиокл тангаларига тақлид қилиб танга зарб қила бошлайдилар. Бу тангаларнинг олд томонида номаълум шоҳнинг боши, орқа томонида юнонлар худоси Зевснинг хайкали тасвирланган. Муҳими шундаки, бу тангаларнинг асосий қисми Сурхондарё ёдгорликларида топилган. Материаллар таҳлилига кўра, бу тангалар Далварзинтепада зарб қилинган. Тахмин қилинишича, бу тангалар Гуйшуан ҳокимлари томонидан зарб эттирилган. Дастлаб бу тангаларнинг орқа томонида юнон худоси Зевс тасвирланса, текширишлар шуни кўрсатдики, вакт ўтиши билан танганинг орқа томонига энди Зевс ўрнига отнинг сурати зарб қилинабошлади. Тангага жойлаштирилган от сурати янги давлат пайдо бўлганлигидан далолат беради. Бундай тангалар ҳозиргача асосан Сурхондарё ёдгорликларидан топилмоқда. Демак, дастлабки кушон давлати шимолий Бақтрияда ташкил топган, унинг пойтахти эса айнан Далварзинтепа бўлган. Тангаларда отнинг тасвирини пайдо бўлиши билан унинг олд томонидаги номаълум шоҳ сурати ўрнида аниқ шоҳ тасвири пайдо бўлади. Унинг юз қиёфаси Ҳолчаёнда топилган хайкалларга ўхшаб кетади.Танганинг орқа томонида энди отнинг ўзи эмас, отлик, от минган киши тасвири туширилган. Бу ерда юнон ҳарфлари билан битилган тўртта сўз ҳам бор. Биринчи сўз-ҳукмдор, иккинчи сўз-Герай, учинчи сўз-ҳалигача ўқилмаган, тўртинчи сўз-кушон деб ўқилади. Шундай қилиб, гуйшуан-кушон уруғидан бўлган биринчи ҳукмдорнинг номи маълум бўлди. Афсуски, ҳозиргача Герайнинг ҳукмдорлик вақти аниқланмаган. Тахмин қилинишича, у мил. авв. I асрнинг II-ярмида ҳукмронлик қилган. Хитой манбаларида Кудзуло Кадфиснинг подшолиги юечжи қабилалари Бақтрияга келиб, юз йилларча вақт ўтгач, Гуйшуан 5та юечжи кабилаларини бирлаштириб, Гуйшуан подшолигини ташкил этганлиги ҳақида хабар берилади. Демак, Герай Кудзулагача Гуйшуанга ҳокимлик қилган. Кудзула Кадфис эса унинг ўғли ёки набираси бўлиб чиқади.

Шундай қилиб, кушонлар давлат тепасига келгач, боҳтар тили ва ёзувига катта йўл очилади. Канишка даврида боҳтарий тилига давлат мақоми берилиб, боҳтар тили ва ёзуви барча соҳаларга кириб боради ва юнон тили ва ёзувини сиқиб чиқаради. Будда дини ибодатхоналари пештахталарида боҳтар тили ва ёзувида Канишка ва унинг ворисларининг фармонлари ўз аксини топади. Масалан, сулолавий ибодатхоналар ҳисобланган Сурх-катал ва Рабатак ибодатхона пештахталаридаги ёзувлар бунга мисол бўла олади. Хатто, Канишка Рабатак ибодатхонаси деворларида аждодлари ва ўзини суратини ишлатган ва уларнинг номлари келтирилган. Аждодлар руйхатида (Кудзуло Кадфис, Вима Такто, Вима Кадфис) унинг бобоси сифатида Вима Такто исми келтирилади. Рабатак сулолавий ибодатхонада Канишканинг бобоси Вима Такто номини биринчи бор келтирилиши тарих фани учун сенсация эди. Унгача кушон тангаларининг орасида исмсиз шоҳ Сотер Мегас номи билан тангалар мавжудлигини биламиз. Аммо, у тангалар Вима Тактога тегишлими ёки Вима Кадфисгами? Бу муаммо эди. Бизнингча, номсиз шоҳ тангалари Вима Тактога тегишли бўлса керак. Чунки, Вима Кадфис номида зарб этилган тангалар бор. Шундай ҳам бўлсин, у ҳолда нима учун Вима Такто ўз исми билан танга зарб эттирмай, исмсиз шоҳ номи билан пул чиқартирган. Бу масала ҳам ҳозирча муаммо бўлиб қолади. Рабатак ёзувининг яна бир муҳим жиҳати борки, у ҳам бўлса, Кушон подшоси Канишка ўзи ва сулолавий аждодларининг келиб чиқишини орийлардан эканлигини таъкидлаб ўтади. Бу маълумот ўзбек халқи этногенези учун жуда муҳим фактдир.

Милоддан аввалги III-II асрларда оромий ёзуви асосида шаклланган суғд ёзуви ўлкамиз маданияти тарихида муҳим рўл ўйнади. Бу ёзув ижтимоий ва маданий ҳаётнинг барча соҳаларида кенг қўлланган. Суғд тили ва ёзуви Суғдиёна ҳудудларидан ташқари Фарғона водийсида, Тошкент воҳасида ва Еттисувда кенг ёйилган. Суғд ёзуви орқали бизгача эрамиз бошларидан то XI аср биринчи чорагига қадар ёзилган кўплаб ноёб ёзма ёдгорликлар етиб келган. Улар орасида кўплаб нумизматика материаллари (танга ёзувлари), металл, сопол, ёғоч, чарм, қоғоз ва бошқа буюмларга битилган текстлар, шахсий мактублар, хўжалик ва молия ҳисобати ҳамда ҳуқуқий ва дипломатик хужжатлар, никоҳ гувоҳномалари, айғоқчилик мактублари, диний, аҳлоқий-фалсафий текстларнинг парчалари бор.

Суғд ёзуви 22 та ҳарф-белгидан иборат. У бир неча босқични ўз бошидан кечирган. Унинг илк босқичи юнон-бақтрия тангаларига тақлид қилиб чиқарилган суғд тангаларида учрайди. Шунингдек, суғд ёзувининг намуналари Афрасиёбдан топилган милодий эранинг I-III асрларга тегишли сопол парчаларида ва терракота хайкалчаларда учрайди. Милодий II асрда Суғдда кумуш тангалар зарб этилабошлайди ва у жаҳон бозорига чиқади. Бу тангалар то милодий V-VI асрларда Кеш пойтахти бўлган суғд конфедератив давлати ташкил топгунга қадар давом этади. Сўнг VII аср ўрталаридан Суғд конфедерациясининг пойтахти Самарқандга кўчгандан кейин суғд ёзувининг ташқи шакли янада такомиллашиб, унинг ички тил товуш мазмуни аниқ ифодалаш томон ўсади ва муайян орфографик нормалар вужудга келади.

Суғдда кумуш тангалар зарб этилиб, жаҳон бозорига чиқгач, суғд савдогарларининг иши юришиб, суғд савдо карвонлари Шарқда узоқ ўлкаларга кириб боради. Жанубий-шарқий Ўролорти ўлкаларида, Енисей ҳавзалари районларида, Жанубий Сибир ва Ангара дарёси ҳавзаларида, шимолий Хитой ва Монголияда суғд савдо факториялари (савдо карвон саройлари) ва қишлоқлари пайдо бўлади. Суғд савдогарлари узоқ ўлкаларга ҳам кириб борганлар. Улар қаерга кириб борса, ўша жойга суғд ёзуви ҳам кириб борган. Фикримизнинг далили сифатида 1889 йилда Мўғулистонда топилган суғд ёзувини кўрсатиш мумкин. Мўғулистондаги суғд ёзуви ёдгорлиги – XI асрда хукмронлик қилган уйғур ҳокони шарафига қабр устидаги плитага ёзилган ёзув эди.

Қадимда йирик халқаро савдо пунктларидан бири шимолий – ғарбий Хитой шаҳри Дунхуанда бўлиб, айнан мана шу шаҳарда 3 минг самарқандлик савдо аҳли жойлашган самарқанд квартали ташкил топган. Дунхуан савдо факторияси савдогарлари она ватани-она шаҳри Самарқанд билан узвий алоқада бўлиб, Самарқандга карвонлар орқали хатлар юбариб туришган. Ана шундай хатлардан 9 таси эгасига етиб бормай, Дунхуан почта-башнясида қолиб кетган. У хатлар милодий 313-317 йилларда ёзилган бўлиб, уларни ўтган асрнинг бошларида инглиз археологлари топиб ўрганганлар. Суғд тилида ёзилган бу хатлар тарихда “Қадимги суғд мактублари” номи билан машҳурдир.

Ана шундай ёдгорликларнинг катта гуруҳи 1933 йилда Ҳайрабод қишлоги яқинида Муғ қалъа қасри ҳаробаларидан топилган суғд хужжатларидир. Муғ қала суғд архиви деб юритилган бу ёзма хужжатлар мажмуаси VIII асрнинг дастлабки ўн йиллигига оид (712-722) 89 та хужжат бўлиб, улардан 74 таси суғд тилида (шундан 29 таси терига, 22 таси қоғозга, 23 таси ёғочга) ёзилган эди. Қолганлари араб тилида ёзилган эди. Давлат хужжатларини Суғд подшосига тобе Панч (Панжикент) ҳокимлиги саройидан Муғ қалъа қасрига бориб қолишининг боиси шундаки, араблар босқини даврида Панжикент ҳокими Деваштич араб истилочиларига қарши суғд-чоч-фарғана-турк ҳарбий иттифоқини тузиш мақсадида, у ўлка ва мамлакат бошлиқлари билан дипломатик ёзишмалар олиб боради. Самарқанд ихшиди (подшоси) Тархуннинг қатғиятсизлигидан норози бўлиб, бир вақтни ўзида ўзини Самарқанд тахти давогари деб эълон қилади ва арабларга қаршилик кўрсатишни бошлаб юбаради. Аммо, араблар кучли келиб, Деваштич қўшинлари бир неча зарбалардан сўнг тоғ томон чекинадилар ва тоғдаги Муғ қалъага оила ва барча яқинлари билан жойлашиб оладилар. Деваштич Муғ қалъага чекинганда сарой архивини ҳам бирга олиб кетган бўлган.

Араб қўшинлари мудофаачиларни у ерда ҳам тинч қўймади. 722 йилда икки орада қаттиқ жанглар бўлган, қалъа эса вайрон қилинган. Араб кўмонданлиги Деваштични Хуросондаги халифалик ноиби хукмига юбаради. Деваштич Хуросон ноиби қўйган шартларни қабул қилгач, уни Суғдга гўё қайтариб юбаради. Аммо, хуфия буйруқ асосида Рабинжон (Каттақўрғон шаҳри яқинидаги илк ўрта асрлар шаҳар харобаси)зардуштийлар қабристонида оёқ-қўлларини ёғочга михлаш йўли билан қатл қиладилар.

Муғ қаласида қолиб кетган суғд архиви роса 1210 йил ўтгач, 1932-33 йилларда топилди. Мутахасис олимлар муғ қалъа хужжатларини ўрганиб бирнеча туркумларга ажратганлар. Ана шу тадқиқотларга кўра, А-14 хужжат Суғд элчиси Фатуфарннинг Чочдан жўнатган мактуби бўлса, В-8 ер харид қилиш ҳақидаги суғдча хужжат, В-4 тегирмон ижараси ҳақидаги хужжат, nov.3-суғдча никох гувохномаси, nov.4-куёвнинг келин томон олдидаги мажбуриятлари, А-9 –қўшни ҳокимликлардаги аҳвол тўғрисида Деваштичга унинг айғоқчиси ёзган мактуб ва бошқалар.

Суғд тили ва ёзуви ҳақидаги яна бир хужжат Афрасиёбдан, Самарқанд ихшиди Вархуман саройи деворидан топилган. Вархуман 651 йилда ҳокимият тепасига келиши шарафига шоҳона сарой қурдирган. Сарой қалин пахсадан қурилган монументал (11х 11 м.) бино бўлиб, унинг деворлари ранг-баранг деворий суратлар билан безатилган эди. Сарой деворининг бир томонида Чоғаниён мамлакатидан Самарқандга ташриф буюрган элчилик карвони чизилган бўлса, саройнинг иккинчи деворида Узоқ Шарқдан (эхтимол Хитойдандир) денгиз сувида елканли улкан кемада сузиб келаётган элчилар тасвирланган. Учинчи девор ўртасида эшик бўлиб, унинг ўнг томонида мукаддас Варукаша денгизида болаларини сузаётганлигини тиззасидан сувга кириб, тамоша қилаётган гўзал аёллар, сузиб юрган балиқ ва тошбоқалар тасвирланса, эшикнинг чоп томонида эркакларни от устида човғин ўйини ўйнаётганликлари тасвирланган.

Яна бир деворда 3 ярусда суратлар, суратларнинг юқори яруси тўлиқ сақланмаган. Унинг иккинчи ярусида подшо Вархуман тахти равонда ўз аёнлари, унга тобе ишхидликларнинг ҳокимлари билан (улар 11 ҳокимлик бошлиқлари бўлса керак, чунки тахти равон яқинида 11 та байроқ хилпиллаб турибди) элчи меҳмонларни кутмоқда. Саройнинг биринчи қаватидан иккинчи қаватга, қўлларида қиммат баҳо совғалари билан пиллапоядан юқорига кўтарилаётган элчилар тасвири туширилган. Биринчи ярусда (қаватда) қабулга навбат кутаётганлар қаторида, бир чеккада, узун халат қийган мусаввир сурати ҳам бор. Унинг халати этагига 11 қаторли суғдча хат битилган. Хатда Самарқандга келган элчилар ҳақида маълумотлар бор. Элчиларни Чоғаниён ва Чочдан келгани аниқ. Чунки хатда улар ёзилган. Хатнинг бузилган, уқаланиб кетган жойларида яна нималардир ёзилган. Хатда Самарқанд Смараканса талаффусида берилибди. Шундай талаффусдаги Самарқанд номи Дунхуан мактубларида ва Муғ қала хужжатларида ҳам бор. Демак, суғдийлар ўз тилларида Самарқандни “Смараканса” деб атаган эканлар.

XX асрнинг 70 йилларида милодий IV асрга тегишли ёғочга битилган суғдча хужжат Афрасиёбдан топилган. Суғдшунос М.Исҳаковнинг хабар беришича, бу хат Самарқандлик бир савдогарни ўз ҳамкасбига қарзга берган пулига тилхат экан. Хат мазмуни ва қарз шартларининг таҳлилига кўра, қарз олувчи қарз берувчига сутхўрлик шартлари қўймай, қайтариш муддати келганда, қарзга олган пул қиммати баробарида қарзни қайтариш қайд қилинган. Бунинг учун қарз берувчи қарз олувчи билан бозорга бориб, берилаётган пулга қанча сўйишга тайёр наввос келишини аниқлаганлар. Қайтариш вақтида ҳам худди шундай қилиниб, қарз қайтарилган. Ушбу тилхат ана шу ҳақда бўлган

Суғд ёзуви кўп соҳаларга кириб борган. Масалан, Пахлавон Рустам тўғрисидаги халқ достонида “Калила ва Димна” тўғрисидаги иккита парча суғдча баён қилинган, VIII-IX асрларга доир диний мазмундаги бир неча будда, христиан, манихей матнлари, будда илоҳияти, будда адабиёти асарларини ўз ичига олган бир гурух хужжатлар суғд тили ва суғд ёзувида битилган. Хуллос, юқорида қайд қилинган ёзув намуналарида, гарчи уларнинг деярли барчаси айрим суғд ёзуви парчаларидан иборат бўлишига қарамай, Ўрта Осиё халқлари, жумладан ўзбек халқи қадимги тарихи ва маданияти ҳақида қимматли ва ноёб маълумотлар беради. Шунингдек, уларни илмий таҳлили асосида ўзбек этногенези ва этник тарихини ўрганиш учун ҳам тегишли маълумотлар олиш мумкин.

Қадимда суғдий, боҳтарий ва хоразмий ёзувлари қаторида оромий алифбоси асосида туркий ёзув ҳам кашф этилган. Ҳозирги вақтда Осиё ва Европанинг турли минтақаларида бу ёзувга доир топилган ёзма ёдгорликларнинг сони 300 га яқинлашиб қолди Дастлаб улар Енисей ва ўрхун дарёлари ҳавзаларидан топилиб, белгиларнинг ўзига хос рунийсимон шаклига кўра, “ўрхун-енисей руний ёзуви» деб атала бошлади. 38 та ҳарфдан иборат бу ёзув Жанубий Сибир, Марказий Осиёнинг туркий забон қабилалари ва элатлари ўртасида кенг тарқалган. Руний ёзувларининг каттагина қисми қояларга, қабр тошларига, тошдан ясалган одам хайкалларига ўйиб ёзилган. Бир қисм хатлар эса металлдан ишланган идишларда - сопол, танга, қоғоз ва ёғочда учрайди.

Қадимги туркий ёзуви асосан будда тарихий биографик лавҳалардан иборат бўлиб, турк, уйғур, қирғиз аслзодалари, ҳокон уруғидан чиққан машхур кишиларнинг хизматлари ва уларнинг қаҳрамонлик хатти- ҳаракатларини махташга бағишланган. Қадимги туркий ёзувининг энг йирик ёдгорлиги “Ирк битиги” (Фолбинлик китобчаси) бўлиб, у қарийиб 100 саҳифадан иборат. Билга ҳоқон, Қултегин шарафига битилган ёдгорликлар, Ўнгин ёзуви, Тунюқуқ, Мўйин чура ва Қули чура шарафига битилган ёдгорликлар уларнинг энг машхурларидирлар. Сибир ва Шимолий Мўғулистондан ташқари руний ёзуви ёдгорликлари Шарқий Европада, Шарқий Туркистон ва Олойда, Ўрта Осиё ва шимолий-шарқий Қора денгиз ҳавзалорида ҳам учрайди. Бу ёзувнинг пайдо бўлиши милоддан аввалги I-минг йилликка тўғри келади, деган фаразлар бор

Мутахасислар таҳлилига кўра, илк ўрта асрларда фақат туркий нутқ Дон ва Кубан ҳавзалари аҳолисини, Сирдарё ва Толос, Юқори ва Ўрта Енисейнинг бошланиш қисмларидаги аҳолини бирлаштириб турган.

“Номаълум ёзув”. Бу ёзувга тегишли дастлабки маълумот 1954 йилда француз археологи А.Марик томонидан бир идиш парчасидаги ёзувдан бошланди. Бу биринчи “номаълум ёзув” намунаси эди. 1966 йилда Г.А.Пугаченкова Ҳолчаёндан “номалум ёзув” лавҳасини топади. Бу ёзув ҳам ўқилмай номаълумлигича қолди. 1967 йилда Дашти Навур (Афғонистон) да қояга ёзилган шундай ёзув намунаси топилади. У эрамизнинг I асрига тегишли бўлиб, у уч тилда, яъни кхарошта, юнонча графика асосидаги бақтрияча ва номаълум тилда ёзилган эди.

Машхур тилшунос олим Ж.Фюсман бу хат ўнг томондан чап томонга қараб ёзилишини, Сурх-Котал ва Ҳолчаён ёзувлари билан бир эканлигини исботлайди. 1972 йилда археолог К. Акишев машхур «Иссиқ» қўрғонидан кумуш косага ёзилган, милоддан аввалги IV-III асрга тегишли ёзувни топади, тилшунослар эса уни “номаълум ёзув” сирасига қўшадилар. Уни ўқишда мутахасислар орасида ҳар хиллик бўлсада, аммо “Иссиқ” қўрғони милоддан аввалги III асрдан кам эмаслиги масаласида мутахасислар орасида иккиланиш йўқ. Яна “иссиқ” ёзуви “номаълум ёзуви” тарқалган тарихий-маданий минтақалар географиясига аниқлик киритди. Бу ёзув намуналари жанубий Ўзбекистоннинг Хотинрабод, Қоратепа, Фаёзтепа, Тўққизтепа, Кампиртепа каби ёдгорликларидан, Шимолий Афгонистоннинг Ойхонум ёдгорлигидан ҳам топилган. “Иссиқ” ёзуви (“номаълум ёзув”) ёдгорликларини академик Э.В.Ртвеладзе Юечжи қабилалари билан боғлайди. В.А.Ливщиц эса уни сакларга тегишли дейди. Шу билан бирга, «иссиқ» ёзувини кушон империяси ёзув тизимининг расмий шаклларидан бири деган хулосага келади. Кейинги йилларда тадқиқотчилар бу ёзувни энг қадимги туркий ёзув бўлиши керак, деган фаразларни ўртага ташламоқдалар. Масалан А. С. Омонжулов “Иссиқ” ёзуви туркий ёзув эканлигига шубха қилмайди. Биз ҳам шу фикрдамиз. Э.В. Ртвеладзе “номаълум ёзув” тилини аниқлаш муайян этносни ёзув атрибутикасига узил-кесил тузатишлар киритади. Ҳар ҳолда “номаълум ёзув”ни тарқалиш географияси ҳам уни юечжи қабилаларига мансублигига шубха уйғотмайди дейди. Дарҳақиқат, бу ёзув Ўрта Осиёнинг жанубий-шарқий қисми ва Афғонистоннинг шимолий ғарбида шаклланган кўринади. Ёзув ёдгорликларининг тарқалиш минтақаси “Иссиқ” қўрғони райони ва Еттисувдан жанубда то Ҳиндиқушгача ва шарқда шимолий Афғонистондан ғарбда то Шарқий Туркманистонгача ёйилган. Фаолият доираси милоддан аввалги III асрдан то милодий VIII асргача бўлган даврни ўз ичига олади.

Яна мақолалар...

23 дан 69 сахифа

Муаллифлар фикри сайт таҳририяти нуқтаи назари билан мос келмаслиги мумкин