(Ўртоқ Бойбўлатовга очиқ хат)[1]

Дўстим, ойлар, йиллар тиришиб, бир асар чиқарған муҳаррир[2] дўстларнинг шу асар ҳақидағи муҳокамаларини тинглашдан, асарнинг камчиликларини ўрганишдан, албатта, мамнун бўлади.

Менинг «Ўзбек адабиёти намуналари» аталған арзимас бир асарим[3] ҳақинда фикрингизни билдирмаслик учун анча уриниб, 3-сон газетни тўлдирганингизни кўриб мамнун бўлдим[4], ўқиб ҳам чиқдим. Ҳамма гапдан бурун Сизга ташаккуримни билдираман. Лекин бахтга қарши мақолангизни шунчалар кенгайтиргансизким, кенглиги асл мақсаднинг йўқолишиға сабаб бўлған. Бизда болалар орасида «Кўзим кўрмайдир» деган бир ўйун бор: Бир бола кўзини қаттиқ боғлағандан кейин қўлиға узун бир таёқ олиб, ўртада туради. Бошқалар унинг оёғини олмоқ учун атрофдан ҳужум қиладилар. Таёқли бола таёғини кўтариб «кўзим кўрмайдир» деб, тез-тез айланаберадир, таёқ кимга тўғри келса, шунга тегадир. Мақолани ёзғанда сизнинг қаламингиз ҳам шул кўзи кўрмас боланинг таёғига ўхшаған: айланған, айланған, кимга тўғри келса, шунга теккан, орада менинг китобим унутилган, жуда оз ўрин олған.

Ҳар ҳолда мақолангиз кўбрак менинг шахсимга қаратилғани муносабати билан жавоб тарзида эмас, дардлашув шаклида бир нарса ёзаман. Менинг асаримни бошлаб тартибиға эътироз қилғанингиз кўриладир. Адабиёт тарихимизни қоплови[5] «Феўдализм», «Савдо сармояси» каби даврларға ажратишимға қарши каби кўринасиз. Лекин ўз фикрингизни, яъни қандай тақсим қилиш лозимлигини ёзмағансиз. Адабиёт мутахассиси ёки адабиёт тарихи билан машғул бир одам бўлса эдингиз, шу баҳона билан сизга «ёпишмоқ» мумкин эди. Лекин мен биламанким, сиз адабиёт тарихининг одами эмассиз, мақолангиз эса тасодифий бир ҳодисадир. Шунинг учун бу тўғрида маъзур кўраман сизни. Лекин шуни айтиб ўтаманким, адабиёт тарихини тақсим қилишда марксизм усулининг талаб қилғани йўл менинг тақсимимдир. Бу тақсимни ўзбек адабиёти тарихиға тадбиқ қилишнинг ўзи катта ҳам янги бир иш. Бунинг ҳудудини тайин қилишда баъзи янглишларнинг бўлуви мумкин. Лекин уларни кўрсатиб, исбот қилиб, сўнгра тил текириш[6] керак эди. Сиз мақолангизда бу томонға яқинлашған даврларни бир-биридан ажратған хусусиятларнинг йўқлиғидан шикоят қилғансиз, лекин сиз ҳар даврнинг намуналарини ўқидингизми? Масалан: «Савдо сармояси» даври билан «Феўдализм» даврининг намуналари орасидағи Шаклда ва мазмундағи айирмаларни кўра олдингизми? Ёки кўриб, қаноатланмадингизми? Қаноатланмаган бўлсангиз сиз бу даврларни бир-биридан ажратган қандай хусусиятлар истайсиз (ки намуналари бўлмасин). Масъаланинг бу томонларидан (яъни энг муҳим ва фойдалиқ томонларидан) мақолангиз сукут қиладир. Ҳолбуки, шу томонларни очиқ кўрсатганингиздагина менинг китобимнинг камчиликларини кўрсатган ва менга бир нарса ўргатган бўлур эдингиз. Буни ҳам сизнинг адабиёт тарихининг одами бўлмасдан тасодифан майдонға чиқғанинғизга бағишлайман. Мақолангизда чиғатой адабиёти ва унинг пролетар адабиётига асос бўлиши тўғриларида кўбрак туриб, бор кучингиз билан ҳужум қиласиз. Фитрат сўз бошида «Чиғатой адабиёти пролетариат адабиётиға асос бўладир деган» деб, қоравул қичқирасиз, ҳатто менинг бош сўзимда ўзингизга ёрдам қилгудек кўринган бир-икки жумла ҳам келтирасиз. Чиғатой адабиётининг пролетар адабиётиға асос бўлишини даъво қилмоқ нари турсин, бош сўзимда чиғатой адабиётини мафкура ёғидан ярамағанини сўйлаганман. Менинг «намуналар»им босилмаса эди, сиздан бошқа ҳеч кимнинг қўлида унинг нусхалари бўлмаса эди, бош сўзимдан кўчирганингиз бир-икки жумланинг балки сизга фойдаси бўлур эди. Нима чораки, китоб Ўзбекистонда босилиб тарқалған. Сизнинг мақолангизни ўқуған ҳар ким менинг бош сўзумни ҳам ўқуй оладир. Ўқуғач, сизнинг менга туҳмат қилиб турганингизни ҳам онглайдир. Мен сўз бошимдағи ибораларнинг масъалаға дахлдорлиқ қисмини тамоман кўчираман, янгидан ўқишингизни ва эътирозингизни шунга таяндириб, янгидан майдонға чиқишингизни талаб қиламан: «Биз ўзбекларнинг ва, умуман, Ўрта Осиё туркларининг тарихига оид арабий, форсий, туркий тилларда бир кўб асарлар ёзилған. Бироқ бу асарлар бизнинг сиёсий ҳаракатларимизни тор бир рамкада кўрсатмакдан бошқа ишга оз ярамакдадир. Халқимизнинг, ўлкамизнинг ижтимоий-иқтисодий ҳоллариға оид хабарларни бу асарлардан истаб топиш жуда қийиндир, баъзан мумкин ҳам бўлмайдир, чунки йўқдир. Адабий тарихимизни текшириш эса, мана шу камчиликларни тўлдиришга катта ёрдам қиладир. Феўдалларнинг, умуман, ҳоким синфнинг омма билан муносибатларини, оммаға қарашларини, зиёлиларнинг, шоирларнинг ҳоким синфга муносибатларини, ҳоким синф фойдасиға қараб оммани қандай овутғанларини, олдағанларини, ҳоким синфнинг кайф-сафони (Бобирча, «айш ва фисқи») қайси даражаларға чиқарғанларини ёлғиз адабиёт тарихимизда кўришимиз мумкиндир.

Бундан бошқа, тарихий санъаткорларимизни текшириш, уларнинг тажрибаларидан қўрмоқ истаганимиз пролетар адабиёти учун фойдаланиш ҳам кераксиз бир ҳаракат бўлмайдир. Мана шу қисқағина изоҳот бу китобни қандай тилак билан тартиб қилғанимизни билдирған бўлса керак.

Мана шу сўз бошимда менинг томонимдан айтилган гаплар. Мана шу гапларга эътирозингиз бўлса, айтишга ҳақлисиз. Йўқса, менинг сўзларимни бош-оёғини кесиб ташлаб, ўз мақсадингизга яроқлиқ бир ҳолға киргизиб, сўнгра эътироз қилишингиз илмий бир ҳаракат саналмайдир.

Китобимнинг 3-бўлимиға «Савдо сармояси» даври исмини берғанимдан ҳам рози бўлмайсиз, шу истилоҳотнинг охирида каттакон бир ? (сўроқ) аломати қўясиз. Биз темурийлар даврини «савдо буржуазияси» даври деймиз. Темурийларнинг жаҳонгирлиги(ни) Ўрта Осиё савдо сармоясининг тараққийси билан изоҳ қилмоқчи бўламиз. Бунинг учун қўлимизда етарлик материаллар бор. Сиз шунга рози эмаслигингизни чиройли бир савол аломати билан ифода қиласиз, бу даврни нима деб атамоқ тўғрисида фикрингизни билдирмайсиз. Сиз шуни унутасизки, савол аломати қанча чиройли бўлса бўлсин, илм учун бир нарса бермайдир. Бизнинг фикримизга қарши экансиз, фикрингизни билдиринг. Айтинг-чи, темурийлар даврига қандай исм берасиз?

Бундан сўнг мақолангизда менинг таржимайи ҳолимни текширишга киришасиз. Менинг бир вақтлар мутасаввиф, панисломист, пантуркист бўлғанимни турли далиллар билан исбот қилмоқчи бўласиз. Пилонингиз яхши. Мақтанарлиқ пилон, агар сиз менинг «Намуналар»имни бурунги панисломистлигимнинг, пантуркистлигимнинг давоми эканини, бу асарим билан мазкур фикрларнинг биттасини ўзбек оммасига тақдим қилғанимни исбот қила олса эдингиз, ишингиз кўб муваффақиятли чиқар эди. Лекин буни қила олмағансиз. Бу кун бир кўб кишиларнинг мозийлари ҳақида гапириш мумкин. Лекин, бу гапиришгина етарли эмас. Уларнинг мозийлари билан бугунги ишлари орасидаги муносибат ва алоқани кашф этиш керак!

8—, 10— йилларда (яъни, 18—20 йил бурун) ёзилған асарларимдан шоҳидлар келтирасиз. Азизим, менинг қўлимға қалам тутиб, асар ёзғанимга йигирма йил тўлғанини ўзингиз ҳам эътироф қиласиз. Бу йигирма йил орасида мен ўзбекча, тожикча юз ўн печатний листлик асар ёздим (мақолалар ҳисоб эмас). Буларнинг ҳаммасини Шўро ҳукуматиға, пролетариат мафкурасига ярарлиқ асарлар эканини ҳеч даъво қилмадим ва қилмайман-да. Ишнинг бу томонини онгламоқ учун таржимайи ҳолимни ўзимдан тингланг.

Мен Осиёнинг энг қора диний марказларидан ва қора бир усули идораға тобеъ бўлған Бухорода 1884 йилда туғилдим[7]. Биринчи тарбияни эски усулдаги диний бир мактабдан олдим. Мактабдан чиқғач, диний бир мадрасага кириб олдим, намоз ўқидим, мутаассиб бир мусулмон эдим. Ҳатто Бухорода янги бошланған жадидлар ҳаракатиға қаршилиқ ҳам қилдим. Сўнгралари жадидлар ҳаракатиға оралашдим. У замондағи зеҳнияхнинг таъсири эски жадидларнинг ташвиқ ва ёрдами билан Туркияга таҳсил учун бордим. Мана шу вақтларда мен диний реформа тарафдори эдим: динни фан билан келиштириш, фанға тўғри келмайтурган хурофот қисмини диндан чиқариш, динни тозалаш хаёллариға ишонған эдим. Воқеан эса, панисломизм ғоясининг чуруган бир хаёл эканин кун сайин оча бордим. Панисломизмнинг бўлмағур хаёл эканини онглағач, пантуркизм хаёлиға берилдим. Бу вақтларда ёзғаним асарларда диний реформистик фикрлар кўрилиб турадир. Сиз эса, мазкур асарлардан менинг мутасаввиф эканимни чиқарасиз. Тасаввуф билан озғина таниш бўлса эдингиз, у китобларда мазкур маслакнинг асарини кўра олмағанингизни ўзингиз онглар эдингиз.

Мен ҳеч бир вақт тасаввуфга мансуб бўлмадим. Лекин адабиёт тарихини текширучи бир муаллим бўлғаним сифати билан тасаввуфни жуда кўб текширдим. Бу кун тасаввуфнинг ҳар томонини, энг қоронғу сирларини биламан. Ҳатто, шу кунларда «Ўрта Осиёда тасаввуф тарихи» исмли бир китоб[8] вужудга келтирмак учун тиришмакдаман. Тасаввуфнинг қандай заҳарли, қандай зарарли бир маслак эканини ҳар кимдан ҳам яхши билиб олғанман. Лекин ҳеч вақт мутасаввиф бўлмаганман.

Сўнгралари ҳаёт мени пантуркизмда қотиб қолишда қўймади. Мен ўзбек миллатчисига айландим. 17—18-йилларда Ўрта Осиёда пантуркизм ҳаракати кенгаймоқда эди, айниқса, Тошкентда пантуркизм фикри билан суғорилган турли тўдалар ташкил бўлди.

Турк тилларини, турк адабиётини бирлаштириш шиори остида «иш» кўрилди. Мактабларда усмонли адабиёти она тили дарслари ўрнида қабул қилинди. Мана шу ҳаракатга қарши ўзбек тили, ўзбек адабиёти шиорлари остида «Чиғатой гурунги» ташкил қилинди. «Чиғатой гурунги» ўзбек миллатчилиги: ўзбек тили, ўзбек адабиёти шиорлари остида пантуркист тўдаларга ва шунга берилған ўнг жадидларга қарши курашди. Сиз «Чиғатой гурунги» пантуркист эди» деб қичқирасиз. Айниқса, шу кунларда «Чиғатой гурунги»ни пантуркист дейиш мўда ҳолиға кириб борадир. Ҳолбуки, «Чиғатой гурунги» ўз замонида пантуркизм, панисломизм ҳаракатлариға қарши курашмоқда эди. Сизга иккита факт кўрсатай: бутун мактабларимизда «Умумий турк тили, умумий турк адабиёти» шиорлари ҳукм сурганда «Чиғатой гурунги» ўзбек тили, ўзбек адабиётини ўргатиш учун Ҳадрада пулсиз дарс беришни эълон қилди. Муаллимликка мен, Шокиржон Раҳимий, Қаюм Рамазон тайин этилдик. Дарсга бир кўб муаллимлар давом этмакчи бўлиб келдилар. У вақтларда Тошкент маориф шўъбасида пантуркистларнингтўдачилик ёрдамчилари ҳукм сурар эди. Мана шулар бир дарсдан кейин бизни қувдилар, талабаларни тарқатдилар.

Бир кеча «Чиғатой гурунги»нинг мажлиси бўлған эди. Гурунг аъзолари томонидан ёзилган асарларни ўқиб, муҳокама қилмоқда эдик. Тошкентнинг энг катта ташкилотининг бирида турған бир ўртоқ[9] винтовка кўтариб келиб, мажлисимизга бирдан кирди. «Чиғатой гурунги»нинг мақсадини сўради. «Сиз динга қарши фикр тарқатар экансиз, Муҳаммад пайғамбарнинг меърожини инкор қилар экансиз» деб тафтишга киришди ва бизни «мундоқа йўлсиз ҳаракатлар»дан манъ қилиб кетди. Мана буларнинг ҳаммаси пантуркистларнинг иғвоси билан бўлар эди: «Мен «Чиғатой гурунги» пролетар мафкурасини ташир эди» демайман, буни даъво қилиш жинниликдир. Тузук, «Чиғатой гурунги» бевосита сиёсат билан машғул бўлмоқни истамади, ёлғиз тил, имло, адабиёт билан шуғулланди. Лекин унинг айрим аъзолари ўша вақтда сўл миллатчи эдилар. Шунинг учун айта оламизким «Чиғатой гурунги» жадидларнинг сўл қаноти бўлиб, у жадидлардан тил, имло, адабиёт ва динга қарши ҳам пантуркизм ва ўзбек миллатчилиги билан ажралар эди. Мана бу тафсилот «чиғатой гурунги»нинг кўрсатилган илмий ишларда пантуркист, панисломистларга нисбатан инқилобий йўл тутганини кўрсатади. Агар сиз «Бу илмий тўгаракнинг аъзолари ўзбек миллатчилари эдилар, шунинг учун бу тўгарак қарши қурулған бир ташкилот эди» десангиз, нон орасидан кир изламакдан бошқа бир иш қилмаған бўлурсиз. «Чиғатой гурунги» 20-йилларғача давом қилди. Бу вақтғача унинг ўз олдиға қўйған илмий юмушлари бажарилган эди. Янги имло шўро маориф комиссарлиги томонидан мактабларга киргизилган шўро ҳукумати томонидан «Ҳар миллатнинг мактаб тили ўз она тилида бўлсин» деб эълон этилган асос билан ўзбек тили таъмин этилган эди. Бир тарафдан, коммунистлар фирқасининг миллий масъалани тўғри ҳал қилмоқда бўлғани ва мустамлакачилик асосларини емиришда кескин йўл тутгани кун сайин очиқ кўрина бошлаған, ўзбек миллатчиси бўлиб туришда ҳам маъқул бир сабаб қолмаған эди. «Чиғатой гурунги» тарқалди. Унинг аъзолари битта-битта ўз хатоларини эътироф қила-қила фирқа сафига ўтдилар ва бор кучлари билан бу кунгача хизмат қилмоқдалар.

Эмди ўзимнинг дин билан муносибатим ҳаққинда сўзлашайлик. Мен юқорида айтғаним каби бир вақтлар диний реформа тарафдори эдим. Динни хурофотдан ажратиш деган хаёлга берилған эдим. Мана шу диний реформа кетидан юриш, мени динсизлиққа[10] олиб борди. Дин хурофотдан ажралса, нари томонда ҳеч бир нарса қолмағанини кўрдим. Диннинг фан билан ҳеч бир вақт келиша олмағанига ишондим ва шунинг натижасида диндан қайтдим, динга қарши фикр тарқатдим. Менинг динсизлигим ўзбеклар ва тожиклар орасида ҳаммадан бурун, ҳаммадан кўбрак машҳур бўлған. Бу нуқтани инкор қилиб бўлмайди. Динсиз, худосиз бўлған бир кишининг мутасаввиф бўла олмаслигини онгламоқ учун жуда оз бир муҳокама кучининг сизда борлиғини, рухсат берсангиз, қабул қилайлик.

Мақолангиз бир ерида мени Туркия султониға мактуб ёзиш билан айблайсиз. Мен умримда Туркия султониға мактуб ёзмадим, бу менга тамоман туҳмат! 1908 йилда ёзғаним бир асаримда Бухоро хонлигида ҳукм сурган диний таассубни ва шунга таянган идора усулини эслайсизми? У вақтда Бухорода бир калла 2 тийин эди. Ҳибс қилиш, ўлдириш, сангсор[11] қилиш кундаги одатлардан эди. У замонларда китоб ёзишнинг ўзи «кофир»лик эди. Мен шу вақтларда биринчи асаримни ёздим[12]. Бухоронинг идора усулини, таълим-тарбия усулини, бир кўб расмий идораларни танқид қилдим. Бу китоб Бухорода тарқалар эди.

Унинг ноширлари бўлған Бухоро жадидларини таҳликага туширмаслик учун амирға қаратиб бир сўз боши ёздим ва шунинг билан, гўё, танқиднинг унга эмас, маъмурлариға оид бўлғанини кўрсатдим. Бу замондағи Бухоронинг жавоби эди. Шунинг билан мени Бухоро амирининг тарафдори дейиш ҳам мумкин эмас, меним Бухоро амирига қарши ҳар вақт курашганим ва курашган ташкилотларга раҳбарлик қилғанимни билмаган йўқ.

Сўнг тўрт-беш йилда ёзғаним «Арслон», «Умар Хайём» каби асарларимни, ҳатто танқид қилғанингиз «Намуналар»дағи даврлар тақсимини шу йўл билан олиб боришга тиришдим. Мазкур ишларимда янглишлар бўлуви мумкин. Лекин буларни(нг) воқеаларини таҳлил қилганда бўлған янглишлардан ҳисоб қилиб, танқид қилиш, хато жойларни кўрсатиш керак. Ҳар бир янглиш янги янглиш деб ўйланган нуқтани, менинг йигирма йил бурунғи панисломистлигим билан изоҳ қилиш тўғри илмий бир ҳаракат бўлмайдир. Азизим, Ўрта Осиёнинг оламға маълум бир маданияти бўлған, бу маданиятнинг туркий асарлари қолған. Бу асарларнинг ҳаммасиға бирдан «ахлатлар» дейиш, сизнинг муҳокамангизнинг кирлигидан чиққан янги бир истилоҳ бўлса керак.

Мен ўзимнинг йигирма йиллик мутолаам, жуда кучсиз бўлмаған кутубхонам соясида шу йўлда ишламоқдаман. Албатта, ишларимда янглишлар бўлуви мумкин. Янглишларимни жой-жойи билан кўрсатиш керак, кўзни юмиб, оғизни очиб сўкишнинг илмий фойдаси йўқ.

Мақолангизда катта ҳарфлар билан «Маориф ва ўқитғучи» журнали Фитратнинг ношири афкори эди дейиш мумкин» деб ёзасиз. Буниси эмди уёт! «Маориф ва ўқитғучи» Рамздан бурун бор эди. Рамз замонида ҳам давом қилди. У ҳар вақт маориф комиссарлигининг ношири афқори бўлиб давом қилди. Журналнинг бутун давом муддатида мен ёзған мақоламнинг сони ўнга бормайдир. У қандай қилиб менинг ношири афкорим бўлсин?! Бироз ўйланг, Ўзбекистоннинг марказида фирқа ва шўро идораларининг кўзлари остида чиқған бир журнал уч-тўрт йил менинг ношири афкорим бўлади-ю, шуни сиздан бошқа ҳеч ким онгламайдими? Сиз бу демагўги билан кимни таҳрир қилғанингизни ўйладингизми?!

«Маориф ва ўқитғучи» журналида Яссавий ҳақида ёзғаним мақоладан сўз очасиз[13]. Мен у мақоламда Яссавийни санъат ёғидан, мафкура томонида қаттиқ танқид қилдим, унинг зарарли эканини, унинг таъсирига қарши курашмоқ кераклигини сўзладим. Ёлғиз унинг баъзи шеърлариға олданиб, унинг йўқсуллар томонида турғанин қабул қилмоқчи бўлдим. Сўнгралари эса, фикримнинг янглиш эканини онгладим. Сизга ёқмаған «Намуналар»имнинг муқаддимасида Яссавий ҳақинда бошқача фикр юргиздим. Сиз «Намуналар» ҳақинда танқид ёзмағанингиз ҳолда Яссавий ҳақинда унинг муқаддимасидағи сўзларимдан кўз юмиб, «Маориф ва ўқитғучи»даги мақоламға ёпишасиз.

Бундан кейин Чиғатой адабиётининг «мундарижаси» ва «шакли» ҳақинда фикр юргузасиз. Бошлаб Чиғатой шоири деб Навойи билан Яссавийни кўрсатасиз. Азизим, сизда чиғатой сўзига қарши қизиқ бир ҳолат пайдо бўлған, ўзингизга ёқмаған ҳар кимни чиғатой деб сўкмоқчи бўласиз, ишнинг бу қадари чегарани ошишдир. Яссавий Чиғатой шоири эмас. У Чиғатой адабиётидан бурун ўткан бир шоир. Сўнгра Навойидан намуналар олғанда менинг тартиб қилғаним ва сизнинг танқид қилғанингиз китобдан олмайсиз-да, Навойининг ўз девонидан, диний мавзудаги байтларни оласиз. Сизнинг у намуналарингизни кўрган киши менинг китобимдан олғанингизни гумон қиладир-да, менга ҳужумларингизни қисман ҳақли кўрадир. Сиз ҳам шуни истайсиз. Ҳолбуки, Навойининг динсиз бир шоир эканини мен даъво қилмадим. Унинг диний парчалари бор ҳам кўбдир. Лекин менинг «Намуналар»имдаги асарлари бу қатордағи асарлар эмас.

Навойидан олған байтларни таржима қилишингиз бир оз «вадудона» бўлған, кўби тўғри эмас. Сўнгра Навойи билан Яссавийдан берганингиз намуналарға суяниб, «Чиғатой адабиётининг шаклидан ҳам фойдаланиш мумкин эмас» дейсиз. Лекин сиз шакл билан вазнни бир-биридан ажрата олмағансиз. Шакл деб вазн билан айрим сўзларни оласиз. Ҳолбуки, шаклга ифода тарзи, мажоз, истиора ва шеърнинг бутун (поэтик) хусусиятлари кирадир.

Навойининг вазнидан фойдаланиш, албатта, мумкин. Мундан бошқа(си) Яссавийнинг вазнидир. Яссавий ва Яссавий мактаби шоирларида бармоқ вазнининг чиройлик намуналари бор, фойдаланиш мумкин. Сиз Яссавийни чиғатой шоирларининг аруз вазнида ёзғанлари ўйлаб, шу хатоларға тушгансиз. Ҳатто кўчирганингиз Навойи билан Яссавий шеърлари орасида бўлған вазн айирмасиға ҳам диққат қилмағансиз...[14]



[1] «Жалил Бойбўлатовга очиқ хат» шаклида ёзилган ушбу мақола 1919 йил «Қизил Ўзбекистон» газетасининг 15—16 сентябр (215—216) сонларида эълон қилинган бўлиб, Ж. Бойбўлатов қатор чиқишларида Фитратни «пантуркизм» ва «панисломизм»да айблайди. Айниқса, Фитрат томонидан тузилган «Ўзбек адабиёти намуналари, I жилд» (1928) ва сўз боши муаллифи Отажон Ҳошим кескин танқид остига олинган эди.

[2] муҳаррир — муаллиф маъносида.

[3] Абдурауф Фитрат. Ўзбек адабиёти намуналари. 1 китоб. Самарқанд — Тошкент, 1928 йил.

[4] Фитратнинг «Ўзбек адабиёти намуналари» китоби муносабати билан «Қизил Ўзбекистон» рўзномаси саҳифаларида Ж. Бойбўлатов чиқиш қилиб, фақатгина ушбу китобни эмас, умуман, Фитрат ижодини кескин танқид қилган эди.

[5] қоплови — қамрови.

[6] текириш — текизиш.

[7] Бошқа кўпгина манбаларда Фитратнинг туғилган йили деб 1886 йил санаси кўрсатилган. Хусусан, С. Айний шундай маълумот беради: «Абдурауф Фитрат Бухорий — туғилган йили 1304 ҳижрий» (яъни милодий 1886 га тўғри келади). Қаранг: С. Айний. Намунаи адабиёти тожик. — М.: 1926, III қисм. Шунингдек, Фитрат ҳаёт пайтида эълон этилган «Катта Совет қомуси»да ҳам шу сана келтирилади. Қаранг: Фитрат Абдурауф. БСЭ, М., 1936, т.57. 6.656.

[8] «Ўрта Осиёда тасаввуф тарихи» номли китоб ёзаётгани ҳақида бир неча бор маълумот беради, бироқ бу иш охиригача етмаган. Тугалланмаган қўлёзманинг тақдири эса номаълум. Фитрат томонидан келтирилган «заҳарли», «зарарли» сўзлари унинг тасаввуфга муносабатини белгиламайди. Бу фақат давр тақозоси билан юзага келган, ноҳақ танқиддан ўзини ҳимоя қилишнинг бир йўли, холос. Фитратнинг ўзбек адабиёти тарихи ҳақидаги қатор ишлари билан танишишнинг ўзиёқ бу фикрни тасдиқлайди.

[9] Юсуф Алиев (1891 — 1946) назарда тутиляпти. Туркистон Компартиясининг арбобларидан бўлиб, ўша пайтда Туркистон Ички ишлар халқ комиссарининг ўринбосари эди.

[10] Бу ўринда динсиз сўзини атеист сўзи билан алмаштирмаслик керак. Чунки Фитрат томонидан ёзилган асарларни синчиклаб кузатганда бу нозик айирма очиқроқ кўринади.

[11] сангсор — тошбўрон қилиш.

[12] Гап «Мунозара» хусусида кетяпти. «Мунозара»нинг Истанбул нусхасида ўзига хос «Муқаддима» ва «Хотима» ёзилган бўлиб (Ҳожи Мўйин таржимасида бу тушиб қолган), унда Фитрат Бухоро амирига мурожаат этиб, мамлакатнинг қолоқ аҳволини баён қилган эди.

[13] Тилга олинган мақола «Маориф ва ўқитғучи»да босилган. Қаранг: журналнинг 1927 йил, 6—8-сонлари.

[14] Фикрнинг нотугаллигидан ва Фитрат услубидан (у деярли ҳар бир илмий ишининг бошланишида тилга олинган истилоҳга қайтади ва кўпинча, унга бўлган муносабатини такроран таъкидлаш билан асарини тугаллайди) сезиладики, «хат»нинг давоми бўлган. Буни Фитрат замондошларидан Л. Азиззода ва М. Раҳим қизи тасдиқлаган. Мақоланинг якуни таҳририят томонидан «қайчиланған» бўлиши мумкин. «Идорадан» номи остида берилган редакцион мақолачадан газетанинг ўша пайтдаги адабиётга нисбатан тутган «позиция»сини билса бўлади:

«Идорадан» — Фитратнинг бу мақоласи Чиғатой адабиёти масаласига оид бир неча муҳим пайтларини очиб беради, бироқ бу билан чиғатойизм унсурлари ва уларнинг қолдиқлари билан кураш тамом бўлмайди. Идора бу масала теварагида очган музокарани давом эттиришни лозим топади.

Муаллиф: Зоҳиджон Исломов,
филология фанлари доктори, профессор.

Маънавий меросимиз дурдоналарининг каттагина қисмини ислом маданияти ва манбашунослиги обидалари ташкил этади. Маълумки, мана шу маданиятнинг қадимдан шаклланган ижобий анъаналари мавжуд. У ёки бу муаллифларнинг илмий салоҳияти натижасида яратилган айрим асарлар маълум давр ўтиши билан бошқа минтақа ва бошқа давр олимларини ўзига жалб этган. Кейинги давр олимлари ўша асарнинг умумий ўзига хослигини сақлаб қолган ҳолда уни ижобий ўзлаштирган.

Ушбу анъана натижасида бир туркум асарлар юзага келган. Буни юр­тимиздан етишиб чиққан кўплаб буюк алломалар, жумладан, Маҳмуд Замахшарий ижодида муҳим ўрин тутган “Муқаддамату-л-адаб” (“Адаб илмига кириш”), “Атвоқу-з-заҳаб фи-л-мавоъиз ва-л-хутаб” (“Ўгит ва насиҳатларнинг олтин шодалари”) каби асарлар мисолида ҳам кўриш мумкин.

Маҳмуд Замахшарий илмий меросининг том маънодаги илмий тадқиқи мустақиллик йилларидагина амалга оша бошлади. Ислом маданиятига улкан ҳисса қўшган, хусусан, минтақа илмий-маънавий ҳаётида муҳим ўрин эгаллаган олимнинг етмишдан ортиқ асарлар яратганлиги илмий тадқиқотлар натижасида аниқланди. Бу улкан илмий меросни ўрганиш борасида юртимизда маълум илмий салоҳиятга эга бўлган замахшарийшунослик мактаби ҳам шаклланди. Замахшарий асарлари юзасидан олиб борилаётган тадқиқотлар кейинги давр олимларининг ижодий ҳамда маънавий ҳаётига унумли таъсир этганлиги намоён бўлмоқда. Устоз ва шогирдлик анъанасига мувофиқ олимнинг “Кашшоф”, “Муфассал фи санъати-л-иъроб”, “Унмузаж” каби нодир асарларига турли даврларда етук олимлар томонидан мукаммал шарҳ ва ҳошиялар битилган, улар асосида янги асарлар яратилган.

Маҳмуд Замахшарийнинг мана шундай асарлари сирасига “Атвоқу-з-заҳаб фи-л-мавоъиз ва-л-хутаб” асарини киритиш мумкин. Маълумки, Замахшарий 1130 йиллар атрофида Маккага сафар қилади, жисмоний камчилигига қарамай, Каъбани юз маротаба тавоф қилади ва ҳар бир тавофдан сўнг бир мақола ёзади. Шу тариқа юз мақоладан иборат панд-насиҳатга оид мазкур асар юзага келади. Араб насрининг қадимий илмий услуби ҳисобланмиш сажъда ёзилган ушбу асар тилининг ниҳоятда гўзаллиги, услубининг қисқа ва лўндалиги, таъбирининг аниқлиги билан ажралиб турган. Асар айрим манбаларда “Насоиҳу-с-сиғар” (“Кичикларга насиҳатлар”) деб ҳам кўрсатилган. Муаллиф араб адабий тилининг тенгсиз билимдони сифатида асарда бадиий тасвир воситалари ҳамда санъатларидан жуда кенг фойдаланган. Панднома, насиҳатнома сифатида юзага келган ушбу асарда ўз даврининг ижобий жиҳатлари улуғланиб, ижтимоий ҳаётдаги салбий иллатлар қораланади, уларнинг олдини олиш йўллари кўрсатилади, маслаҳатлар берилади. Асар ўз даврида қанчалар аҳамият касб этган бўлса, ҳозирда ҳам аҳамияти камайган эмас. У айниқса ўсиб келаётган ёш авлод тарбиясида муҳим аҳамиятга эга.

“Атвоқу-з-заҳаб”нинг илмий аҳамияти боис, кейинги давр олимлари асардан кенг истифода этганлар ва унинг замирида кўплаб асарлар яратганлар. Турли ҳудудларда яшаб, ислом маданияти ривожига ҳисса қўшган олимлар, жумладан, Шарафиддин Исфаҳоний, Муҳаммад Амин ибн Иброҳим Ҳанафий Қодирий, Аҳмад Шавқий, Мирза Юсуфхон ибн Эътисом Маликлар “Атвоқу-з-заҳаб”дан таъсирланиб алоҳида нодир асарлар ёзиб қолдирдилар.

XIII асрда яшаб ижод этган олим Шарафиддин Исфаҳонийнинг “Атбоқу-з-заҳаб” ала ғирари “Атвоқу-з-заҳаб” (“Атвоқу-з-заҳаб”га ўхшаш олтин ликобчалар”) асари айнан юқоридаги асар таъсирида ёзилган. Олим “Атвоқу-з-заҳаб” мақолалари мавзулари доирасида ўз даври ижтимоий ҳаётидан келиб чиқиб асар мақолаларини шакллантирган. Эътиборли жиҳати шундаки, “Атбоқу-з-заҳаб”нинг ҳар бир мақоласи Қуръони каримнинг шу мавзуга оид оятлари билан якунланган. Асар айни Маҳмуд Замахшарий услубида юксак савияда ёзилган. Лекинолим Замахшарий каби қисқа баён услубини танламаган. Мақолалар “Атвоқу-з-заҳаб”га қараганда кенгроқ ҳамда матни узунроқ берилган. Бу эса ўз навбатида асар матнининг “Атвоқу-з-заҳаб”га қараганда каттароқ бўлишига олиб келган.

Иккала асарнинг алоҳида мустақил манба бўлиши билан бирга уларнинг бир-бирини мазмунан тўлдиришини қуйидаги қиёсий таҳлилда ҳам кузатиш мумкин. Жумладан, муаллиф “Атвоқу-з-заҳаб”да: “Эй инсон фарзанди, аслинг лой ва сополдан бўлишига қарамай, гоҳ ота-боболаринг, гоҳида бойлигу иқболинг билан фахрланиб такаббурланасан-а?! Аждодларингга қувониб, ўзгаларни менсимай юришинг сенга лойиқ сифатлардан эмас. Дўстим, ўзинг фикр қил. Охирги уловинг ёғоч от ва вужудинг тупроққа айланадиган бўлганидан кейин ҳовурингдан тушгин ва кибру ҳаводан узоқроқ юргин-да!” деб ёзади[1].

Айнан шу мазмундаги мақола “Атбоқу-з-заҳаб”да қуйидагича берилган:

“Эй сополдан ясалган, ҳомиладорлик ва туғилишлик хусусияти билан яралган инсон боласи! Сенга гўзал хулқлар ато этилган. Гўзал хислатлар Раҳмоннинг марҳамати эканини у қаердан билсин. У инсон касб қилган нарса эмас. Ҳар бир ҳаракат Аллоҳнинг инъомидир. Ва ҳар бир нафс ҳам Аллоҳнинг инъоми. Агар Аллоҳ хоҳласа, инсоннинг нафсини ҳидоят югани билан жиловлайди. Агар хоҳласа, ўз ҳолига ташлаб қўяди, унда ким ўз нафсини сақлай билади. “Айтинг: Агар (Аллоҳ) сизларга бирор зарар (етказиш)ни истаса ёки У сизларга бирор манфаат (етказиш)ни истаса, бас, ким сизлар учун Аллоҳ (томони)дан бўлган бирор нарсани (даф қилиш)га эга бўла олур?![2]Демак, Шарафиддин Исфаҳоний Маҳмуд Замахшарий фикрини маълум мазмунда давом эттиради ва мақола мазмунини Қуръони каримнинг “Фатҳ” сураси 11-ояти билан якунлайди.

“Атвоқу-з-заҳаб”га бўлган қизиқиш XIX асрда янги бир асарнинг яратилишига сабаб бўлди. Юқоридаги ҳар иккала асар билан яқиндан танишган Муҳаммад Амин ибн Иброҳим ибн Юнус ибн Ёсин Мавсилий Ҳанафий Қодирий 1807 йили уларга тақлидий ёндашган ҳолда “Ахлоқу-з-заҳаб” – “Олтин хулқлар” асарини яратади (3). Ушбу асар усмонлилар сулоласининг вакили Султон Салим III нинг катта вазири Али Пошшага бағишланган. Асар жами 75 мақоладан иборат қилиб тузилган. Унинг ягона нусхаси Ҳиндистондаги Патна қўлёзмалар фондида 2683 сақланиш рақами остида рўйхатга олинган.

Қўлёзманинг бошланиш қисмида асарнинг фиҳристи берилган, унда барча мақолаларнинг номи келтирилган. Юқоридаги икки асардан фарқли равишда “Ахлоқу-з-заҳаб” нинг мақолалари муайян ном билан аталган. Асар муқаддима билан бошланган. Унда асарнинг моҳияти, ёзилиш тарихи, номланиши ҳақидаги батафсил маълумотлар берилган. Мақолаларнинг мавзулари барча даврлар учун муҳим бўлган долзарб масалаларга бағишланган. Жумладан, инсонларга раҳмдиллик қилиш ва кибрни йўқотиш, инсоннинг ожизлиги ва такаббурликни йўқотиш, қалбни тарбиялаш ва ислоҳ қилиш, солиҳ ва фосиқ олимлар, ҳирсдан сақланиш,яқиндан танишган Муҳаммад Амин ибн Иброҳим ибн Юнус ибн Ёсин Мавсилий Ҳанафий Қодирий 1807 йили уларга тақлидий ёндашган ҳолда “Ахлоқу-з-заҳаб” – “Олтин хулқлар” асарини яратади[3]. Ушбу асар усмонлилар сулоласининг вакили Султон Салим III нинг катта вазири Али Пошшага бағишланган. Асар жами 75 мақоладан иборат қилиб тузилган. Унинг ягона нусхаси Ҳиндистондаги Патна қўлёзмалар фондида 2683 сақланиш рақами остида рўйхатга олинган.

Қўлёзманинг бошланиш қисмида асарнинг фиҳристи берилган, унда барча мақолаларнинг номи келтирилган. Юқоридаги икки асардан фарқли равишда “Ахлоқу-з-заҳаб” нинг мақолалари муайян ном билан аталган. Асар муқаддима билан бошланган. Унда асарнинг моҳияти, ёзилиш тарихи, номланиши ҳақидаги батафсил маълумотлар берилган. Мақолаларнинг мавзулари барча даврлар учун муҳим бўлган долзарб масалаларга бағишланган. Жумладан, инсонларга раҳмдиллик қилиш ва кибрни йўқотиш, инсоннинг ожизлиги ва такаббурликни йўқотиш, қалбни тарбиялаш ва ислоҳ қилиш, солиҳ ва фосиқ олимлар, ҳирсдан сақланиш,саодатмандлик ва бахтсизлик аломатлари, тилнинг офати, сукутнинг афзаллиги, ортиқча гапни эшитишнинг қораланиши, ризқдан ортиқча бўлган нарсанинг талабида қилинадиган саёҳатнинг қораланиши каби мавзулардан иборат.

Маълумки, Муҳаммад Аминнинг “Ахлоқу-з-заҳаб” асари Маҳмуд Замахшарийнинг “Атвоқу-з-заҳаб”и асосида шакллантирилган. Буни асарлар мақолаларининг қиёсий таҳлилида ҳам кўриш мумкин. Жумладан, “Атвоқу-з-заҳаб”нинг учинчи мақоласида Замахшарий:
“Умринг елдек ўтмоқда. Сен эса неча асрлар яшамоқчисан? Бу ўткинчи сояга ишониш ва калта фикрликдан ҳосил бўладиган гумроҳликдир. Зеро, бу умр бир куннинг ёруғлигичадирки, уни ғанимат билмоқ ёки бир туннинг қоронғулигичадирки, уни бедорликбилан ўтказмоқ керак. Бинобарин, сен отини қамчилаб то сўлим манзилга етиб бормагунча ҳаракатдан тўхтамайдиганларга эргашгин”, деб ёзади. Муҳаммад Амин эса “Ахлоқу-з-заҳаб”нинг “Қўрқитиш, охиратга тайёрланиш, рихлат сабабли орзуни қисқартириш ва рихлатга ҳозирлик кўриш” ҳақидаги мақоласида:
“Эй мағрур! Дунё алдов матосидан ўзга нарса эмас. Дунё сени йўлдан уриши ва алдаб қўйишидан ва унинг ўткинчи безаги, зарарларидан сақлан.
Билгинки, дунё фонийдур. У бир гўзал суратдаги ёқимсиз кампир. Гоҳи сенга яқинлашиб пастга ташлайди, гоҳи сенга интилиб етиб боради. Бир марта сени ўстиради, ривожлантиради ва бир марта сени йўқ қилади. Ўз макри билан ўлимни эсингдан чиқаради ва ўз хоинлиги билан йўқликни сенга эга қилади.
Аниқ билгинки, дунё фожир, ташлаб кетгувчи маккора, ўз заҳрини сенга асал билан ичиради, сени бешикдан қабргача кўчиради, мункар (инкор қилинган) феълларга сени тарғиб қилади, яхши амаллардан сени қайтаради.
У дўст сийратидаги душман, содиқ сувратидагиёлғончи, раҳмдил она ҳолидаги жирканчли,қадрдон хулқидаги мунофиқ, у тикан, у эски буюм бўлаги, у кўркам кўринишдаги жодугар, у эски шароб мазасидаги озуқа.
Дунёдан йўлбарсдан қочгандай қоч! Жуда ҳам кўп солиҳ амалларни ўзингга лозим деб бил. Ғайрат енгини шимар. Мақсад ва матонат белбоғини боғла ва боғлаганда ҳам камарни мустаҳкам боғла.
Яхшилик ва доноликка шайлан ва охират учун тайёргарлик кўр. Охиратдан манзил эгаллаб, эзгулик ва парҳезкорлик касб этгин. Орзу-умидни тўхтатиб, ажалга шошил ва охиратга ҳозирлан, ажал белгиланган вақтдан кечиктирилмаслигини ва у хоҳлаганда келишинитатбиқ қил ва ёдингдан чиқарма. Йил ва ойнинг ўтиши-ю, дунё ҳаёти ва ёлғонлар сени Аллоҳдан алдаб, адаштириб қўймасин”, деб таъкидлайди. Демак, Мавсилий Маҳмуд Замахшарийнинг содда, ихчам кўринган фикрларинибатафсил очади ва уни омма учун тез англанадиган шаклга келтиради.

“Атвоқу-з-заҳаб” силсиласидаги асарлар сирасида унга илмий тадқиқот сифатида ёндашилган, илмий-адабий аҳамиятга эга бўлган асар “Қалоиду-л-адаб фи шарҳи “Атвоқу-з-заҳаб” – “ Олтин шодалар” шарҳига бағишланган адаб дурдоналари” асари ҳам мавжуд[4]. Асар муаллифи, ўз даврининг етук адабиётшуноси ва таржимони Мирза Юсуфхон ибн Эътисом Аштиёний юқоридаги икки асарни ўрганиб, уларни илмий таҳлил қилган. Ҳар бир мақоланинг матнидан сўнг ундаги тушунилиши қийин бўлган сўзларнинг араб тилидаги изоҳи берилган. Асар Табризда 1319/1901 йили якунланган.

Маҳмуд Замахшарийнинг “Атвоқу-з-заҳаб” ҳамда Шарафиддин Исфаҳонийнинг “Атбоқу-з-заҳаб” асарлари араб мусулмон дунёсида ҳам шуҳрат топган. Бунинг натижаси ўлароқ, мисрлик олим Аҳмад Шавқий 1951 йили “Асвоқу-з-заҳаб” – “Олтин бозорлар” асарини ёзади.
Асар муқаддима билан бошланган, унда муаллиф Замахшарийнинг “Атвоқу-з-заҳаб”, Исфаҳонийнинг “Атбоқу-з-заҳаб” асарларини ўрганганлиги ва уларнинг илмий аҳамиятини эътиборга олган ҳолда матнларини нашр эттирганлигини ёзади. Мана шу икки китобдан таъсирланган ҳолда муаллиф уларнинг услубида янги асар ёзганлиги ва уни “Асвоқу-з-заҳаб” деб номлаганиниайтади[5]. Бу китобда XX аср ўрталаридаги араб дунёси, хусусан, Миср ҳаётида муҳим саналган воқеа-ҳодисалар, тушунчалар, жумладан, ватан, номаълум аскар, Сувайш канали, эсдалик, қуёш, ўлим, ўсмирлар, яхшилик, зулм, қалб, ёлғон гувоҳлик, сабр, эҳромлар, озодлик, уммат, конституция каби жамият ишлари ва аҳволи, инсоннинг сифатлари, ишлари, унинг ўзи яшаган замон ва кишилари билан муносабати, ўзи яшаб ўтган кунларидан чиқарган хулосалари, ҳаётда тўплаган тажрибалари, араб тилидаги сўзларнинг маънолари ҳамда услубларига хос сўзлар таҳлил қилинади. Ушбу сўзларни ўзлаштирган инсоннинг зеҳни ўткирлашади, ақл-идроки ошади, деб таъкидлайди муаллиф. Асарнинг асосий қисми “ал-ҳақиқа ал-ваҳида” яъни “ягона ҳақиқат” номли фасл билан бошланади. Бу қисм ўқувчига мурожаат сифатида шакллантирилган. Жумладан, муаллиф ёзади:
“Эй инсон, осмонга назар сол. Сен фалакнинг гардишини кўряпсанми? Ундаги нурга назар солиб кўр! Ва мана бу осмонга ҳам нигоҳ ташла! Самода учиб юрган қушларга ҳам қара! Улардан ибрат ол!
Мана шуларнинг ҳаммаси Аллоҳ таолонинг борлигига далолат қилади. Сен ўзинг турган ерга ҳам боқ. Булутларга ҳам қара, уларнинг сузиб юришини тафаккур қилиб кўр. Шамол ҳақида ҳам ўйлаяпсанми? Тоғларни ким бундай ҳолатга келтирган? Ким уни яратган? Чумолига ҳам бир қарагин. Уни ким яратган? Уни ким бундай мукаммал қилган? Унга ким ризқу насиба беради? Асаларига ҳам қара! Уни ким гуллардан ризқлантиради? Ва асалини инсонга беришини қарагин. Буларнинг ҳаммасини ким яратган?

Авваламбор, менга шуни айтчи: “Ким табиатни яратди? Ундаги тартиб ва қонуниятларни ким тартибга солиб қўйди? Ҳаётни ким яратди? Ким барча ҳаракатларни яратди?!”

Шундан сўнг муаллиф ватан ҳақидаги шеърини келтиради. Ватанни севиш ва унинг йўлида жон фидо қилиш ҳар бир кишининг бурчидир, деб ватан васф қилинади. Ватан сен туғилган, хотирлар жам бўладиган, ота-боболар ва аждодларинг ўтган муқаддас жой, деб таъкидлайди муаллиф. Асарда яхшилик, эзгулик, инсонийлик каби фазилатлар “Яхшилик” ва “Зулм” бўлимларида изоҳланади.

Аҳмад Шавқий асарнинг “Яхшилик” деб номланган қисмида инсонларни эзгуликка чорлаш, улар ўртасида яхши муносабатлар ва яхши муомалалар бўлиши кераклиги, кишиларни хурсанд қилиш, уларнинг кўнглига шодликни жо этиш каби инсоний фазилатлар ҳақида фикр юритиб, қуйидаги жумлаларни келтиради:

“Яхшилик – кўриниши чиройли, соясида дам олса бўладиган, тепаларида қушлар товуши эшитилиб турадиган, шохлари йўлга эгилган бир дарахт. Унинг шохларида турфа қушлар жам бўлади, қушлар унга оҳиста қўниб дам оладилар ва яна ундан қийналмай аста-секин учиб кетишади, соясида одамлар роҳатланади, кетаётганларида Яратганга шукрона айтадилар…”. Бироқ, яхшиликка доимо яхшилик билан жавоб берилмаслиги махлуқотларга хослиги, билимли, комил инсонлар эзгуликка эзгулик билан жавоб бериши зарурлигини таъкидлайди ва: “Инсонлар эса, унинг мевасига эҳтиёт бўлишмайди, унга яхши қарашмайди, илдизларини шафқатсизларча қўпорадилар, шохларини қаттиқ силкитадилар, калтак билан меваларини қоқадилар, тош отиб меваларини туширадилар ва уларни йиғиб олиб, дарахтнинг ўзини маломат қилишади. Меваларини териб ейдилар, ҳам урадилар, ҳам лаънатлайдилар, дарахтни эса ҳақорат қиладилар”, дея зорланади.

Асарнинг “Зулм” деб номланган қисмида муаллиф инсонларнинг бир-бирларини хафа қилишлари, қалбларига шикаст етказишлари, дилозорлик энг ёмон инсоний қусурлардан, деб таърифлайди. Бировни хафа қилиш, чўчитиш ё қўрқитиш орқали азият беришни катта гуноҳ санайди ва уни ўз асарида қуйидагича баён этади: “Зулм – шиддатли, ғазабда ҳаддан ошса ҳам умри қисқа ўтмас қуролдир. У – гажаги билан кеккайган, ҳалокатли чаён ва саҳрода тезда парча-парча бўлиб кетадиган ёки тошлар атрофида айланиб йўқ бўлиб кетадиган кучли шамол, то бирор тошга бориб қоқилмагунча ёки бирор чуқурга бориб қуламагунча эгасига бўш келмайдиган, минган киши унингёмонлигидан ўзини йўқотадиган асов от ва яна у қутурган селдирки, йўлидан чиққан тепаликларнинг ювилишига сабаб бўлади. У бузилиб кетай деб турган девордирки, унинг йиқилиб кетишидан кўплар қўрқадилар”.

Аҳмад Шавқий зулмнинг жирканч қиёфасини ўхшатишлар, ташбеҳлар орқали тасвирлайди. Халқ орасида чаённи “оти йўқ” деб атайдилар, чунки унинг заҳарли ниши инсонга қанчалар зарар етказса, унинг номи шунчалар ёқимсиз. Бу ўринда муаллиф зулмни чаёнга ўхшатиб, унинг жуда ҳам ёмонлигини, шиддатли душманлигини, заҳри чуқур из қолдиришини ўта усталик билан айтиб ўтади. Асарда зулмкор кишилар икки дунё саодатига эриша олмаслиги ҳақидаги теран фалсафий қарашлар аниқ ва ёрқин сатрларида баён этилиб, инсон ёмонликдан узоқлашгани сари ҳақиқий инсонлигини англайди, деган ажойиб фикр илгари сурилади.

Демак, Маҳмуд Замахшарий ўзининг буюк илмий салоҳияти билан ислом маданияти, манбашунослиги ривожига салмоқли ҳисса қўшди ва машҳур “Атвоқу-з-заҳаб” асарини яратди. Бу асар ўзининг мукаммаллиги, омма орасидаги шуҳрати, жамият ҳаётидаги аҳамияти боис кейинги давр олимларининг диққатини ўзига тортди ва улар томонидан айнан шу асарга ўхшаш ёки шу асар мавзулари доирасидаги асарларнинг яратилишига олиб келди. Бунинг натижаси ўлароқ, арабийзабон манбашунослигимиз тарихига ноёб дурдоналар сифатида қўшилган, лекин шу вақтга қадар махсус тадқиқ этилмаган Эронда Шарафиддин Исфаҳонийнинг “Атбоқу-з-заҳаб”, Туркияда Муҳаммад Амин ибн Иброҳим ибн Юнус ибн Ёсин Мавсилий Ҳанафий Қодирийнинг “Ахлоқу-з-заҳаб”, Мисрда Аҳмад Шавқийнинг “Асвоқу-з-заҳаб” асарлари яратилди. Бу асарлар ислом манбашунослигининг ноёб дурдоналари саналади ва уларнинг ўрганилиши маданиятимиз тарихини муҳим маълумотлар билан бойитади.

[1]Маҳмуд Замахшарий. Атвоқу-з-заҳаб. Қўлёзма.-ЎзРФАШИ №4877. -В. 68.
[2]Шарафиддин Исфаҳоний. Атбоқу-з-заҳаб. Қўлёзма.-ЎзРФАШИ № 4877. -В.5.
[3]Муҳаммад Амин Қодирий. Ахлоқу-з-заҳаб. Қўлёзма.-Ҳиндистон. Патна фонди. №2683.
[4]Мирза Юсуфхон Аштиёний. Қалоиду-л-адаб фи шарҳАтвоқу-з-заҳаб. -Миср, 1321/1903.
[5]Аҳмад Шавқий. Асвоқу-з-заҳаб. -Қоҳира, 1951.