Шоираи замонамиз Анна Андреевна Ахматова тарихий фожиаларни акс эттирган шеърларидан бирида: «Эрим гўрда, ўғлим турмада — менга дуо беринг», деб илтижо қилган эди. Чунки шоиранинг фақат гўзал ҳис-туйғулари эмас, балки нозик вужуди ҳам зўравон замоннинг пошналари остида аёвсиз топталади: эри Николай Гумилёвни 1921 йилда большевиклар отиб ташлайди, ўғли эса...

Левушка (арслон боласи) 1912 йилнинг 1 октябрь куни туғилади. Онаси Анна эндигина 23 ёшга тўлган эди. Тақдир ҳазилини қарангки, Лев 23 ёшга тўлганда уни большевиклар авахтага ташлайди. 1935 йилнинг 22 октябрь куни Ленинград Давлат университетининг тарих факультетида таҳсил кўраётган Лев Гумилёв «аксилшўравий террорчилар гуруҳининг аъзоси» сифатида ҳибсга олинади. Мислсиз азоб-уқубатлардан сўнг Анна Ахматова Сталинга хат киритишга эришади ва «доҳийнинг меҳр-шафқати» билан 1935 йилнинг 4 ноябрь куни Лев қамоқдан озод бўлади.
1938 йилнинг 10 март куни эса Лев Гумилёв гўёки «ЛДУдаги ёшларнинг аксилшўравий ташкилотига аъзо бўлгани учун» иккинчи марта қамалади. Ленинград ҳарбий округи трибуналининг қарорига мувофиқ Лев Николаевич ўн йил муддатга озодликдан маҳрум этилади. Аммо, «адолатпарварлик»ни кўрингки, 1938 йилнинг 17 ноябрь куни СССР Олий судининг ҳарбий ҳайъати ўша ҳукмни бекор қилиб, жиноий ишни қайта терговга жўнатади. 1939 йилнинг февраль-май ойларида бўлган қайта тергов жараёнида Лев Гумилёв айбдор эканини мутлақо бўйнига олмайди, терговчилар эса унинг айбини исботлай олмайди, гўё «инқилобий вазият» вужудга келади. Шундай бўлса-да, НКВД ҳузуридаги махсус кенгаш қарорига биноан Лев Гумилёв беш йил муддатга озодликдан бенасиб қилинади.
Лев Гумилёв сургундан тўппа-тўғри Иккинчи жаҳон урушининг қайноқ жабҳасига жўнаб кетади. Урушда ўзини кўрсатади, бир неча марта тақдирланади.
Лекин... лекин Николай Гумилёвнинг ўғли бўлиш, Анна Ахматованинг ўғли бўлиш ниҳоятда оғир эди...
1949 йилнинг 6 ноябрь куни (атайлаб байрамдан бир кун аввал!) терговчи майин-майин кекирибгина Анна Ахматованинг хонадонига ташриф буюради ва: «Мадам, уйингизни тинтув қиламиз. Сўнгра ўғлингизни қамоққа олиб кетамиз», дейдию чарм папкасидан ордерни чиқариб кўрсатади. Тинтув бошланади. «Гражданка Ахматова»нинг шахсий буюмлари, латта-путталари обдан титкилаб кўрилади. Хўрланган, ҳақоратланган Анна Ахматованинг асаб торлари чирс-чирс узилади. Анави гўрсўхталар тилаб-тилаб олган ёлғизгина ўғлини олдиларига солиб ҳайдаб кетишгач, шоира жамики қўлёзмаларини, ҳали эълон қилинмаган шеърларини, достонларини битта қолдирмасдан ёқиб юборади. Рус адабиёти тарихида фақат Николай Гоголь «Ўлик жонлар» романининг қўлёзмасини ёқиб юборган. Ахматова «ёнғин»и тарихда иккинчи ҳодиса (нақл қилишларича, қамоққа олинишидан салгина олдин Абдулҳамид Чўлпон ҳам қўлёзмаларини ёқиб юборган экан). Адибларнинг қўлёзмалардан бошқа яна қандай бойлиги борки, қурбон қилишса!
Лев Гумилёв бу гал ўн йил муддатга озодликдан маҳрум этилади.
«Доҳий»нинг 70 йиллик юбилейи яқинлаша бошлайди. Тўкилибгина, абгоргина бўлиб қолган Анна Ахматовага «баъзи бир ўртоқлар дўстона» маслаҳат беради: «Илтимос, мадҳия ёзинг! Ахир, ўтмишда ҳам шоирлар подшолар номига қасидалар ёзган!» дейишиб, йўл-йўриқ кўрсатади... Ахматова умрида илк бора ижодий принципидан чекиниб, Сталинни мадҳ этиб иккита шеър ёзади (ўша шеърлари зудлик билан «Огонёк» журналида эълон қилинган туркумига илакишиб дунё юзини кўради). Ўн-ўн беш йил мобайнида битта ҳам шеъри шўро матбуотида эълон қилинмаган Ахматованинг туркумлари «Огонёк» журналида кетма-кет потирлаб чиқиб кетганининг боиси, албатта, «ижтимоий заказ» жуда юқоридан тушганини англатади.
Бироқ, Сталин барибир Лев Гумилёвни озодликка чиқармайди.
Анна Ахматова қамоқда ётган ўғлига посилкалар жўнатиб, хатлар ёзиб туради. Ажабланарли жойи шундаки, она-бола ўртасида ижодий алоқа ўрнатилади. Бунга кейинчалик сақланиб қолган биргина мактубни далил сифатида келтиришимиз мумкин. Хусусан, 1954 йилнинг 20 сентябрь куни Анна Ахматова фи-докор ўғлига бундай деб ёзган экан: «Ҳозир мутолаа қилаётганим Хитой шеърият анталогиясида яна-тағин хунларга дуч келиб қолдим. Бу ҳодиса энди эрамиз-нинг I асрида рўй беряпти. Иккита хитой генерали хунлар томонидан асирга олинади ва 19 йил тут-қунликда сақланади. Биттаси Ватанига қайтиб кетади, бошқаси эса ўтмишини эслаб қўшиқ айтиб ўтиради. Ўша қўшиқ инглиз тилига таржима қилинган, қофияси йўқ. Билмадим, сенга илгари ҳам ёзганмидим-йўқми, Пекинда 1954 йили инглизча нашр қилинган Цуй Юаннинг китобини ўқиб чиқдим. Таржимони хитойлик экан. Мана, менинг насрийроқ таржимам:

Подшоҳимга хизмат қилиб,
Саҳрони чангитиб юриб,
Хунларнинг додини бериб —
Мен ўн минг ли йўл босдим.
Ва ҳоказо. Анталогиядан ва таржима қораламасидан кўчирмалар олиб юбораётган хатларим сенга етиб боряптими? Эҳтимол, улардан сенга умуман фойда йўқдир?» (Анна Ахматова, Сочинения в двух томах, том 1, Москва, из-во «Правда», 1990 йил, 229-бет.)
Бошқа бир хатида эса: «Ўзингни асрагин, аччиқ чойдан ичмагин», деб илтимос қилади она. Ҳойнаҳой, «аччиқ чой» деганда аристонлар орасида тансиқ ҳисобланадиган «чифир» назарда тутилаётир. «Чифир» ҳам, «аччиқ чой» ҳам охир-оқибат юракни ишдан чиқаради (ҳатто отдек бақув-ват О. Балзак ҳам «аччиқ қаҳва»дан ўлади).
Қисқаси, Лев Гумилёв қамоқда ётган вақтида ҳам умр китоби — «Қадимий турклар» учун қимматли маълумотлар тўплайди. Онаси ўғлининг қутлуғ ишида ҳамиша мададкор бўлади.

... «Қадимий турклар» китобида Биринчи (Шарқий ва Гарбий) ҳамда Иккинчи турклар салтанатининг пайдо бўлиш зарурияти, тараққиёти, инқироз сабаблари ҳалол тадқиқ этилади. Муаллифнинг гувоҳлик беришича: «Бу китоб 1935 йилнинг 5 декабрь куни бошланган эди. Ўшандан бери бир неча марта қайта ишланди, тўлдирилди. Бироқ, қадимий турклар тарихига алоқадор жамики бой манбалар тўла-тўкис қамраб олинмади; барча муаммолар ёритилди деб бўлмайди. Шу боис бу йўлдаги изланишлар давом эттирилиши шарт» (Л. Гумилёв, «Қадимий турклар», 3-бет. Бундан кейин ушбу китобдан олинган далил-дастаклар «Қ.т.», фалон бет деб кўрсатилади).
Китоб дебочасида муаллиф «Бу китобни бизнинг биродарларимизга — Шўро Иттифоқидаги турк халқларига бағишпайман» деб қайд этади. Бағишлов ҳам, китоб қачон езила бошлангани тўғрисидаги таъкид ҳам чуқур чоғиштирма маънога эга. Тагматн — «нимкоса» теран англанса, муаллифнинг (дафъатан ғалати туюладиган) фикр-мулоҳазалари, позицияси тўғри талқин қилиниши мумкин.
«Қадимий турк халқларининг, улар барпо этган салтанатнинг тарихи дунё кечмиши силсиласида битта масалага бориб тақалади: ўз номларини авлодларига мерос қилиб қолдирмаган турклар нима учун пайдо бўлдилару нима учун йўқ бўлиб кетдилар?» («Қ. т», 4-бет.) Албатта, масаланинг бу тарзда қўйилиши илмий тадқиқот қамраб олган давр учун ҳеч қандай зарар етказмайди. Илмий тадқиқот доирасидан чиқилса, ҳайратланишимиз турган гап: хўш, қадимий турклар ўз номларини нима учун авл одлар и га (ўзбек-қозоқ-қиргиз-уйғур-қорақалпоқ-туркман...) мерос қилиб қолдирмаган экан? Ахир...
Дарров баҳс бошламасдан «нимкоса»га қараш керак: бу китоб Лев Николаевич биринчи марта большевиклар зиндонида ётиб чиққач, роп-па-роса бир ойдан сўнг ёзила бошланган. Шу сабабли Лев Гумилёв «эзоп тили»ни илмий муомалага киритади: китобини «Шўро иттифоқидаги турк халқларига» бағишлайди-ю, аммо бир пайтлар буюк салтанат барпо этган қадимий турклар бошқа эди, ҳозиргилари бошқа — булар энди салтанат барпо қилишмайди, уларга шўро салтанати ҳам бўлаверади, дейди гўё.
Бироқ, китобда ёритилган 316 йиллик тарихий (юзлаб) мисоллардан маълум бўладики, қадимий турклар асло йўқолиб кетмайдилар. Тўғри, қудратли салтанатлар инқирозга юз тутади, лекин «туркют» (изоҳи кейинроқ берилади) бўлиб тарих саҳнасига чиқиб келган аждодларимиз гоҳ «турк», гоҳ «кўк турк», гоҳ «ўн ўқ», гоҳ «тўққиз ўгуз», гоҳ «уйғур», гоҳ «қорлуқ», гоҳ «лақай», гоҳ «қипчоқ», гоҳ «қирғиз», гоҳ «ўзбек» номи билан дунёни титратаверадилар. Қадимий турклар самандар мисоли ўт-олов ичида туғиладилар ва ўт-олов ичра яшайдилар.
«Қадимий турклар инсоният тарихида улуғ мавқега эга бўлсалар-да, лекин ўзлари сон жиҳатдан унчалик кўп эмасди. Уларнинг салтанати Хитой ва Эрон билан чегарадош бўлиб, бир-бирларига ўзаро таъсир ўтказардилар. Бу мамлакатларнинг тарихи чамбарчас боғланиб кетган. Демак, воқеалар даврийлигини ҳаққоний тиклаш учун хорижий мамлакатлар тарихини диққат марказидан қочирмаслигимиз лозим.
VI аср охирларида Турк қоғооноти ғарбда Византия (Рум), жанубда Эрон ва ҳатто Ҳиндистон, шарқда эса Хитой билан қўшни бўлган. Тадқиқотимиз учун мавзу қилиб олинган даврда номлари зикр қилинган мамлакатларнинг тарихий ришталари Турк қоғооноти тақдирига узвий боғланади.
Турк қоғоонотининг барпо этилиши инсоният тарихида туб бурилиш ясади. VI асрдан эътиборан хитойликлар Константинополь бозоридаги нарх-наволар билан ҳисоблашишга мажбур бўлдилар; румликлар эса Хитой императорининг хазинаси билан ҳисоблашишга мажбур бўлдилар. Турклар буюк салтанатлар ўртасида фақат воситачи бўлиб қолмадилар, айни вақтда улар Хитой, Ҳиндистон, Эрон, Рум маданиятлари билан бемалол беллаша оладиган миллий қад-риятларини яратдилар. Қадимий туркларнинг қадриятлари бир тараф-у, лекин улар қурган жамият, ижтимоий устқурмалар, мансаб зина-поялари, ҳарб санъати, дипломатия, шунингдек, мамлакат манфаатига бўйсундирилган миллий мафкура тадқиқотчини кўпроқ ҳайратга солади» («Қ. т.», 415-бетлар).
Китобнинг биринчи қисми «арафа»дан (420-546 йиллар) бошланади. Арафа 126 йил давом этади. «Мамлакат даҳо фарзандларига жуда узоқ муддат ҳомиладор бўлади» (Белинский таъбири), дейдилар. Маълум бўлишича, дунё буюк салтанатга ҳам узоқ муддат ҳомиладор бўлар экан. Сиртдан қаралса, «арафа» хийла чўзилиб кет-гандек туюлади. Лекин V асрда Оврупода миллатлар ҳамон «кўчманчилик» қилиб юришганини эътиборга олсак борми, осиёликлар улардан 100 йил илгарилаб кетгани равшан бўлади.

Арафа зое кетмайди. Жужон халқи арафада таркиб топади.
«Жужон халқи қандай пайдо бўлди деган масала аввал ҳам бир неча марта кўтарилган-у, аммо узил-кесил ечимини топгани йўқ. Бизнингча, масаланинг бу тарзда қўйилиши нотўғри. Аслида, «қандай - таркиб топди?» тарзида қўйилса, тўғри бўларди. Халқ бирдан пайдо бўлмайди, аста-секин шакл-шамойил касб этади. Жужонлар халқ бўлиб битта элатдан ўсиб чиққан эмас, ўзига хос равишда таркиб топган. Алғов-далғов замонларда йўлдан озган, ёмонотлиқ бўлиб қолган одамлар кўпайиб кетади. IV асрнинг ўрталарида ҳам ўшандай кимсалар анчагина эди. Улар Тобос хони қарорго-ҳида ёки хунларнинг пойтахтида кун кўролмасдан чўлу биёбонларга бош олиб кетадилар. Хўжайинларининг зулмидан зада бўлган хизматкорлар, ҳарбий хизматдан бўйин товлаган қочоқлар, талонга тушган қишлоқларнинг аҳолиси ҳам саҳрога чекиниб жон сақлайдилар. Бундай кишиларнинг тили, дини, элати ҳар хил эди-ю, фақат қисмати битта эди. Ҳаммаси қашшоқликка маҳкум бўлиб, мана шу қашшоқлик уларни бирлаштириб турарди.
Хунларнинг отлиқ аскарлари сафида хизмат қилган Юкйўл деган кимса IV асрнинг 50-йилларида негадир ўлим жазосига ҳукм қилинади. Аммо у пайт пойлаб туриб тоққа қочади ва атрофига ўзига ўхшаган қочоқлардан юзтасини тўплайди. Улар бир илож қилиб кўчманчилар билан тил топишади. Сўнг баҳамжиҳат ҳаёт кечира бошлайдилар.
Юкйўлнинг вориси Қўйлуқ Тобос хони билан алоқа ўрнатади. Унга ўлпон (от, сувсар, сувмушук мўйнаси каои) тўлаб туради. Бора-бора Қўйлуқ ўрдаси Жужон номини олади. Ўрда қонун-қоидаси уруш эҳтиёжларига, талончиликка мос эди: қаҳрамонлик кўрсатган аскарга қўлга киритилган ўлжанинг катта қисми ҳадя қилинарди, қўрқоқ кимсалар эса ўласи қилиб таёқ билан саваланарди. 200 йиллик ўтган давр мобайнида жужонлар ўрдасида ҳеч қандай сезиларли тараққиёт бўлмайди. Мавжуд куч фақат талон-тарожликка сарфланарди» («Қ.т.», 11-12-бетлар).
545 йилда жужонлар туркютларни босиб олади. Туркютлар эса ябгу-йапу (унвон — Н. Б.) етакчилигида жужонларга қарши қўзголон кўтарди. 552 йилда қўзғолон айни авж олган кезларда ябғу-йапу ҳалок бўлади. Қора Иссиқхон ябғу-йапу тахтига чиқади ва 553 йилда жужонларни тормор қилади. Афсуски, ўзи ҳам қурбон бўлади. Оғасининг ўрнини эгал-лаган Муғонхон 553 йилдаёқ жужонларнинг қолган-қутганини туркютлар ватанидан ҳайдаб солади... Шу тарзда туркютлар дунё тарихи саҳнасига ғолибона кириб борадилар. Ўша йиллари Буюк турк қоғоонотига асос қўйилади.
Айтмоқчи, «Навоий асарлари учун қисқача луғат»да айтилишича, «йапу — бино, иморатнинг пойдевори» деган маъноларни англатар экан. Демак, Буюк Турк қоғоонотига асос солган йўлбошчиларнинг унвони шарифлари «ябғу» эмас, «йапу» бўлган кўринади.

КУЛТЕГИН НИДОСИ:
— Беклари оми, халқи инсофсиз бўлгани учун, тобғач халқи ҳийлакору таптортмас бўлгани учун, сурбет ва фирибгар оулгани учун, оға ва иниларни бир-бирига қарши гиж-гижлагани учун, беклар билан халқни бир-бирига ёмонотлиқ қилгани учун эл тутиб ўтирган, давлат қуриб ўтирган турк будун тариқдай сочилиб кетди...

«Қадимий турклар»нинг битта боби «Аждодлар» деб аталади.
«Тобос хонига қарам бўлган шимолий Хитойда «Ашинанинг беш юзта оиласи» ҳам истиқомат қиларди. «Беш юз оила» илгари хунлар ва сиёнбилар хитойликлардан тортиб  олган ўлкада   яшардилар.   Хунлар нинг ҳокими Муғонхонга Ашина ҳам бўйсунарди. 439 йилда тобосийлар хунларни мағлуб этиб, уларнинг юртини Вэй (Хитой) империясига қўшиб юборади. Ашина эса беш юз оиласини қаватига олиб, жужонлар ҳузурига қочиб боради ва Олтой тоғларидан жужонлар учун темир қазиб  бера бошлайди.
Ашина унча катта бўлмаган ҳарбий бўлинманинг бошлиғи бўлса керак. Долғали III—IV асрлар миёнасида бундай тўдалар тез-тез пайдо бўларди-ю, лекин ном-нишонсиз йўқолиб кетарди. Уларни расмона давлат деб бўлмайди.
Хитойликлар Ашина қарамоғидаги одамларни «тукю» деб атайдилар. П. Пельо бу сўзнинг мағзини «турк-ют» деб чаққан. Яъни, «турклар» деган маъно чиқади. Лекин кўплик қўшимчаси — «ют» туркча эмас, балки мўғулчадир. Қадимий туркларнинг тилида барча сиёсий атамалар мўғулча кўплик қўшимчаси воситасида ясаларди.
«Турк» сўзининг луғавий маъноси «кучли, чидамли» демакдир. А. Кононовнинг талқинига қараганда, жамловчи от бориб-бориб бир нечта уруғаймоқларни бирлаштирган элат номига айланиб кетган экан. Ўша элат вакиллари дастлаб қайси тилда сўзлашган бўлса-да, аммо тарих саҳнасида пайдо бўлган кезларида VI аср мўгул тилини ҳам тушунардилар. Чунки у пайтлари мўгул тили қабилалараро алоқа воситаси ҳисобланарди. Ҳарбийлар, бозорчилар, элчилар ҳам эски мўгул тилида сўзлашардилар. 439 йилда Ашина Гоби саҳросининг шимолий ҳудудига кўчиб ўтади.
Дарвоқе, «шина» дегани «бўри» маъносини англатади. Олд қўшимчаси «а» эса хитой тилида ҳурмат маъносини билдиради. Демак, «ашина» дегани «олижаноб бўри»дир. Араб муаррихларининг асарларида хитойча талқинга мослаштирилмаган ҳолда «Шанэ» кўринишида ёзилади.
Ривоятларга кўра ер юзидаги жамики турк халқлари ота ёки она бўридан тарқалганини инобатга олсак, «олижаноб бўри» ибораси ғайритабиий туюлмайди.
1500 йил мобайнида «турк» атамаси асл маъносини, моҳиятини бир неча марта ўзгартирди. V асрда Ашина теварагига тўпланган ўрда аскарлари «турк» номи билан аталган бўлсалар, VI—VII асрларда фақат турк тилида сўзлашадиган аҳоли шу ном би-лан аталарди. Араблар эса Ўрта ва Марказий Осиёда яшайдиган жамики халқларни, қайси тилда сўзлашишидан қатъи назар, «турк» деб атайверадилар. Хуллас, биз ишлатаётган атама хилма-хил маъноларга эга эканини ҳисобга олиб, масалага аниқлик киритиб қўймоқчимиз: ушбу китобда тарихи баён қилинаётган халқ шартли равишда «туркют» деб аталади. Зотан, VI асрда жужонлар билан хитойликлар ҳам уларни «туркют» деб атаганлар.
VI асрнинг ўрталарида Ашина авлодлари бутунлай турклашиб кетадилар. Фақат унвонларда мўғул тили унсурлари сақланиб қолади, холос.
Баён қилинган фикр-мулоҳазалардан кўриниб турибдики, ўзларини «туркют» ёки «турк» деб атайдиган халқлар билан турк тилининг пайдо бўлиши ўртасида фарқ бор. Замонавий туркий тиллар жуда қадим замонларда пайдо бўлган, лекин «туркют» халқи V асрнинг охирларида таркиб топган. Туркий тилли қавмлар ўша замонлардаёқ ғарбий Олтой ҳудудларини тарк этиб, қадимий булғорлар, қанглилар, хунлар яшайдиган элларга тарқалиб кетади» («Қ.т.», 22-25-бетлар).
Автобусда Қўқондан Бағдод тумани сари йўл олсангиз, истиқболингизга Катта Фарғона канали юмалаб чиққан жойдан ўнг тарафда туркум қишлоқлар бошланади. Булар — Ирғоли, Болғоли, Қувғоли, Қоракўл ва ҳоказо. Лекин ҳамма қишлоқларнинг жамловчи битта оти бор — «Қангли» дейилади. Биз болалигимизда «Буларнинг нимаси қонли экан?» деб ўйлардик, кўпчилик ҳозир ҳам шундай ўйлайди, чунки одамзот болалик-даги таассуротларини умрбод носқовоқдек кўтариб юраверади. Баъзи билағон кишилар: «Улар ёппасига даштда пиёз экади... ўтоқ пайтида қўлларини чағир тошлар тилиб-ёриб ташлайди... шунинг учун ҳаммасининг қўли қонаб юради — қонли; қангли дегани ўшандан бўлса керак», деб «жиддий» мулоҳаза билдирадилар. Бир ҳисобда бундай мулоҳазада ҳам жон борга ўхшайди. Дарҳақиқат, қадим замонларда қанглилар дашту далаларда, чўлу биёбонларда от суриб, сурон кўтариб ўтган; ёвнинг ҳиди келиб қолса, ўзларини мастликка солиб сўлим гўшаларига биқиниб олмаган, балки урхон кўтариб салт юриши, керак бўлса, «салиб юриши» қилган — ўлган, ўлдирган, зинҳор юртини ёвга ташлаб қочмаган. Аммо, нажот истаб келганлар-га паноҳ берган, имдод сўраб келганларга мадад берган — қанглилар мана шундай яшаган. Чунки улар будун бўлган, халқ бўлган...
Дафъатан юқоридаги фикр-мулоҳазалар асоси пучдек туюлиши мумкин. Лекин биз уни асосли деб ҳисоблаймиз. Негаки, Қўқондан Бағдод сари ғизиллаб келаётган автобусингиз Қангли қишлоқлари туркумини ўнг тарафида (ортида) қолдирмасдан, сўл тарафда «Хитой» қишлоқлари туркуми бошланади: бири «Катта Хитой», бошқаси «Кичик Хитой» дейилади... Шу хитойлик ўртоқларимизни «божин» десак ғашлари келади. Билма-дик, «божин» сўзининг луғавий маъноси нима экан? Агар шарқшунос Пельо таклиф этган усулда мағзини чақадиган бўлсак, «бож+ин» деган икки бўғинли сўз пайдо бўлади Демак, «бож олинадиган жой, ин, уя» ҳозирги замон тили билан айтганда,«божхона» маъносини англатса керак. Бундай мулоҳаза нотўғри бўлиши мум кин. «Ин» қўшимчаси балки хитой ёки мўғул тилида бошқача маънони англатар. Афсуски, «Ўзбек тилининг изоҳли луғати да «божин» сўзини учратмадик. Хуллас, Қангли қишлоқлари нинг сўл тарафи да «хитойликлар» яшайди. Боя «Қадимий турклар»дан келтирганимиз кўчирмада айтилишича, «туркий тилли қавмлар ўша замонлардаёқ (эрамизнинг VI асри назарда тутилаётир — Н. Б.) Ғарбий Олтой ҳудудларини тарк этиб, қадимий булғорлар, қанглилар, хунлар яшайдиган элларга тарқалиб кетади». Агар қанглилар VI асрда Сирдарёнинг ўрта оқимида ҳам муқим яшаганини эътиборга олсак, Ғарбий Олтойдан (Хитой тарафдан) туркий тилли қавмлар қондошлари, жондошлари — қанглилар паноҳидан нажот топганини тасаввур қилиш унчалик қийин бўлмайди. Зеро, қанглилар нажот истаб келганларга паноҳ берган, имдод сўраб келганларга мадад берган... Қўшни қишлоқнинг номи масаласига келсак, Хитой чегараларидан келган кишилар, аслида, турклар ёки туркют бўлсаларда, аммо маҳаллий аҳоли уларни бошқа туркий қавмлар билан адаштириб-чапкаштириб юбормаслик ниятида «хитой» деб атайди — шуниси қулай, шуниси ишончли туюлади, шекилли (орадан 1500 йил ўтиб, Нева соҳилидан чиққан арслонқалб донишманд ҳам қадимий туркларни бошқалар билан чалкаштириб юбормасликни кўзлаб, шартли равишда «туркют» атамасини илмий истифодага киритади, яъни файласуф тадқиқот жараёнида турк руҳига, турк қалбига ҳамоҳанг бўлган бирдан-бир тўғри йўлни танлайди).

ТАНГРИДАН КЕЛГАН АМР:
— Турк будун йўқолмасин! Турк будун йўқ бўлмасин! Турк будун бўлсин!

«Тарихни хронологиясиз тасаввур этиб бўлмайди. Даврийликдан (циклдан) вақт масофасига, кетма-кетлик-ка ўтиш — жўнликдан тарихга ўтиш демак. VI асрда турклар ҳали вақт ўлчамига эга эмасди, фақат майсанинг кўкаришига қараб вактни белгилардилар. VIII асрда турклар мучал туркумини вақт ўлчами сифатида қабул қилади: «ҳар бир йил битта ҳайвон номи билан аталади ва 12 йилдан сўнг мучал такрорланади. Ўрта ва Шарқ Осиесида яшайдиган барча халқлар ҳозир ҳам мучал ҳисобини билади. Мучал қачон пайдо бўлган, қаерда пайдо бўлган, қандай пайдо бўлган деган махсус муаммо ҳануз узил-кесил ҳал қилингани йўқ, биз бу муаммога атрофлича тўхталиб ўтирмаймиз. Лекин бир нарсани айтиш мумкинки, мучал жанубда пайдо бўлгани аниқ. Чунки номлари мучал қилиб олинган ҳайвонлар орасида маймун ҳам бор. Туркларнинг мучал ҳисобига ўтиши уларнинг халқаро алоқалари кучайганини кўрса