Шу кунларда Ўзбекистан заминида ҳаёт кечираётган авлод бахтлиларнинг бахтлисидир. Чунки, улар мустам,лакачилик сиёсати ва миллий зулм исканжасидан халос бўлнб, ҳаёт гаштини сурмоқдалар. Бундай бахт-саодат шу даражада қимматлики, унга тенглашадиганини топиб бўлмайди. Ҳатто жаҳондагн барча бойликлар тарозининг бир палласнга солинса, иккинчи палладаги озодликнинг аҳамияти ва салоҳияти босиб кетар экан. Бу хусусда бир ҳикояни келтиришнн ўринли, деб ҳисоблайман. Ўтмиш замонларда бир донишманд киши Мадраса талабаларига савол бернбди: «Айтинглар-чи, бу дунёдаги энг улуғ ва азизлик нимада ўз ифодасини топади?» Талабалар баҳслашганларидан кейин, ота-она, фарзандлар, саломатлик энг олий мақомга сазовордир, деб жавоб беришибди. Айрим кишилар бунга қарши ўлароқ, улуғларнинг улуғи инсондир, агар бу табаррук зот яратилмаганида бутун олам бамисоли дўзахга ўхшаб қоларди, дейишибди. Зеро, инсон туфайли еру осмон яшнади, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ўз эгасини топди. Донишманд сўз олиб дебди: «Фарзандларим! Сизларнинг инсоннинг буюк хизматлари ҳақидаги фикрларингизга тўла қўшиламан. Аммо, қачонки инсон зоти озод ҳолда она юртига эгалик қилиб ҳаёткечирса, қадр-қиммати ва улуғлигц сақланади. Борди-ю, босқинчилар панжасида қул каби ҳаёт кечирсалар, «гапирувчи иш ҳайвонларига» айланадилар. Чунки, қуллар Хақ- ҳуқуқ, ўз-ўзини англаш, ғурурланиш, фахрланиш ва бошқа инсонга хос фазилатлардан маҳрум этилган бўлади. Улар маънавий ва моддий жиҳатдан қашшоқлаштирилади. Кўриниб турибдики, — деб сўзини давом эттирибди донишманд, — фақат мустақиллик ва озодлик том маънодаги инсонни шакллантириб, уни олий зот сифатида кўкларга кўтаради, яшнатади ва улуғлайди. Демак, озодлик ва эркинлик энг улуғ ва азиз неъматдир».
Донишманднииг бу доно сўзлари тарих синовидан ўтган ҳақиқатдир. Чунончи, ўзбек халқи ўтмиш замонларда озодликни ҳаётнинг рамзи сифатида қадрлаб Ахмонийлар, Македониялик Александртва Чингизхон сингари босқинчиларнинг тажовузи ва ҳукмронликларига қарши қаҳрамонона жанг қилди. Унинг қони жангларда бамисоли дарё каби оқди, шаҳар ва қишлоқлар душманлар томонидан вайрон этилди. Бироқ озодлик ғоялари сўнмай, вақти келганида ўз куч- қудратини қайта намойиш этаверди. Масалан, бу ҳолат чор ҳукумати тажовузларига, сўнгра ҳукмронлнгнга қарши курашларда яққол кўзга ташланди. Ниҳоят, 1991 йил 31 августда Республика Мустақил, деб эълон қилинди. Бу тарихий воқеа буюк давлат арбоби Пре¬зидент Ислом Каримовнинг ташаббуси ва бевосита раҳбарлигида содир бўлди. Бу табаррук зотнинг исми ҳозирги мустақил ўзбек давлатининг асосчиси сифати¬да тарих саҳифаларига битилди. Мустақиллик йиллари Республикада буюк ўзгаришлар содир бўлаётганлиги гувоҳи бўлиб турибмиз. Ҳозирда Узбекистон жаҳон харитасига битилиб, уни билмаган ва сийламаган мамлакат қолмади. Бундай озодликнинг нақадар қимматли ва улуғлигини ҳамда оламшумул а.ҳамиятга моликлигини англаш учун уни 130 йиллик мустамлакачилик тузумига солиштириш ва фарқини билиш сиёсий ва илмий аҳамиятга эгадир.
Хўш, совет даврида қандай тузум ҳукм сурган эди?
Бу саволга қулдорлик тузуми бўлган эди, деб жавоб беришга барча асослар бор. Унинг иқтисодий, сиё¬сий ва маънавий томонлари қуйидагилардан иборат.
Биринчидан, сиёсий жиҳатдан олганда Ўзбекистонда миллий давлат, миллий қўшин ва миллий бошқарув тизими ташкил этилмади. Уларнинг ўрнига мустамлакачилик сиёсати ва миллий зулмни таъминловчи тоталитар Республика ўрнатилиб, Ўзбекистон амалда Россиянинг таркибий қисмига айлантирилди. Тўғри, Республи¬ка мақоми берилиб, парламент, конституция, байроқ, мадҳия ва герб жорий этилди. Аммо, уларнинг ҳаммаси «хўжакўрсинга» қилинган бўлиб, найрангбозликдан бошқа нарса эмас эди. Чунки Республика ва унинг халқига сиёсий ва инсоний ҳуқуқлар берилмай, қаттиқ назорат ва таъқиб ҳукм сурди. Гарчанд, раҳбарлик лавозимларига ўзбеклар ҳам қўйилган бўлса-да, лекин улар марказнинг ўта итоаткор хизматкорлари эди, холос. Уларнинг зиммасига коммунистик ғояларнинг самарадорлигини таъминлаш, турли-туман бойлик ва даромадларни икки қўллаб марказ хазинасига топшириш юклатилган. Шуни унутмаслик керакки, биринчи навбатда Ўзбекистон раҳбарлари «занжирбанд ҳукмдорлар» бўлган эдилар. Бу ҳолат қулчиликнинг энг муҳим белгиларидан биридир.
Қулчилик сиёсий қатағонларда ўз ифодасини топди. Авваламбор, халқнинг бу адолатсиз қатағонларга қарши оммавий равишда бош кўтармай катта-кичик мажлисларда уни қувватлаши ва партияга миннатдорчиликни изҳор этишининг ўзи ҳам қул табиатликни кўрсатади. Бундай йиғинлар мактабларда ҳам ўтказилиб ўқитувчилар ва пионерларнинг: «Халқ душманларига ўлим!», «Яшасин жонажон партиямиз», деган сўзлари ҳамон эсимда турибди. Мана шундай йиғинларнинг бирида мактабимиз директори: «Партия душманларини қириб ташлаймиз, бизнинг талабимиз шу», деб роса бақириб-чақирган эди. Чамаси, икки ҳафта ўтганидан кейин директорнинг ўзи «халқ душмани» экан, сири очилиб, қамалиб қолибди, деган сўзлар тарқалди.
Қулчиликнинг энг даҳшатлиси ва фожеалиси, қатағон воситасида миллионлаб кишиларнинг иқлим шароитлари ниҳоятда оғир жойларда мажбурий суратда ишлатилишида ҳам кўзга ташланади. Маҳбусларнинг мазкур жойлардаги лагерларда қуллик меҳнати ўзининг юксак .даражасига кўтарилди.
Қулчилик аломатлари ўзбек, қрим-татар, чечен, ингушед, турк месҳетилари ва бошқа миллат вакилларининг сургун қилинишида ҳам кўринди. Шуни ҳисобга олиш керакки, қулдорлик тузуми оммавий равишда қатағон ва сургунларни уюштириин имконини туғдирди. Бошқа тузум шароитида уларни ташкил этиш амримаҳол эди. Коммунистик партиянинг улуғмиллатчилик сиёсатининг амалга оширилиши ҳам қулдорлик тузумини бунёд этилишини тақозо этган эди. Ўзбек тилининг камситилиши ва унга давлат мақоми берилмаслиги, рус тилини иккинчи она тили деб баҳоланиши қулчиликни янада мустаҳкамлади.
Хуллас, юқорида шарҳланган омиллар қулдорлик тузумининг сиёсий асосини ташкил этган эди.
Иккинчидан, маълумки, совет даврида минг йиллар мобайнида ҳукм суриб келаётган иқтисодий тизимни тубдан ўзгартириш вазифаси қўйилди. Бунга биноан хусусий мулкчилик, эркин бозор ва савдо-сотиқ, эркин ишбилармонлик ва ишлаб чиқариш тақиқланди. Халқнинг қўлидаги ер-сув, бойлик, савдо шохобчалари, саноат корхоналари, қўйинг-чи, табиатдаги барча жонли ва жонсиз борлиқ совет давлатининг мулкига айлантирилди.
Шу равишда, совет ҳукумати бир неча минг йиллар мобайнида инсон кашф этган ва ривожлантирган хусусий мулкчилик ва эркин бозорни қўпориб ташлади. Ваҳоланки, хусусий мулкчилик инсонни ёввойиликдан ҳоли этиб, оила, давлат ва тараққиётга асос солган муҳим омил ҳисобланган. У туфайли ҳанвондан фарқ этувчи инсон деган улуғ зот шаклланган.
Хусусий мулксиз жамиятнинг яратилиши дарҳол мисли кўрилмаган фожеаларни юзага келтирди. Чунончи, бутун мамлакат бўйлаб очарчилик, қаҳатчилик ва оммавий касалликлар юзага келиб, миллионлаб кишиларнинг ёстиғи қуриди. Бундан ташқари, хусусий мулкка қарши курашлар жараёнида минглаб кишилар ўлдирилди, ҳибсга олинди ва сургун қилинди.
Хусусий мулксизлик кўп одамларнинг кўзини оч ва ташмачи қилиб қўйди. Масалан, нон заводида ишловчи нонни, ун заводида ишловчи унни, тикувчилик корхонасидагилар кийим-кечакни, гўшт комбинатидагилар гўштни, қўйинг-чи, ҳар бир корхона ва ташкилотда ишловчилар озиқ-овқат ва бошқа маҳсулотларни бекитиб олиб чиқишга мажбур бўлганлар. Бундай расмий суратда «ташмачи» деб номланганлар давлат мулкини талаши оммавий тус олиб кетганлиги учун милиция ходимлари рейд ўтказиб турганлар. Улар ишчи-хизматчиларни корхонадан чиқаётганда тинтув ўтказиб, молларини олиб қолар эдилар. Бундай моллар ҳажми миллион сўмларни ташкил этиб, тегишли маълумотлар матбуотда эълон этилиб турилган. Колхоз ва совхозларда ҳам ташмачилик кенг қулоч ёйганлигини биламиз. Ташмачилик ва юлғичлик ҳақида гапиришдан мақсад шуки, улар ҳам қул табиатликнинг таркибий қисми бўлмиш боқимандалик кайфиятидаги кишилар томонидан қилинадиган иш эди. Ташмачилик, юлғичлик, ва умуман, давлат мул- кини талон-торож қилмасликнинг ҳеч иложи йўқ эди. Негаки, бор-йўғидан айрилган халқнинг давлат томонидан белгиланган оз миқдордаги маошдан ташқари даромад манбаи йўқ эди. Чунки юқорида кўрсатилганидек, табиат оламдаги барча борлиқ ва ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг ягона эгаси давлат ҳисобланиб, даромадлар унинг хазинасига дарё каби оқиб борар эди.
«Ҳаммамизга ма(ълумки,—дейди Президентимиз Ислом Қаримов,—биз сўнгги 70 йил мобайнида давлатга қарамлик ва сиғиниш ҳолатида яшадик. Мамлакатдаги барча бойликларнинг, мулкнинг эгаси давлат деб ҳисоблаб келдик. Қайси масалани олмайлик, давлат манфаати биринчи ўринда, фуқаро, шахс манфаати эса деярли ҳисобга олинмаслиги эски конституцияларнинг ҳар қайси моддасида яққол кўзга ташланар эди».
Дарҳақиқат, мамлакатда ягона давлат мулк эгалиги ҳукм суриб, ҳатто одамларнинг ҳаёти ва тақдири ҳам давлатнинг қўлида бўлган.
Шундай қилиб кўрдиккн, хусусий мулкчилик ва унга боғлиқ турли соҳаларнинг тақиқланиши, шахсий ташаббус ва манфаатдорликнинг бўғилиши, мажбурий меҳнат, ишга яраша ҳақ тўламаслик, боқимандалик ва «қорин тўйса бас» деган туйғулар қулчиликнинг иқтисодий заминини яратди.
Учинчидан, қулчилик маънавий ҳаётда ҳам ўз ифодасини топди. Чунончи, миллий ҳис-туйғулар, ўз-ўзини англаш, ватанпарварлик, ғурурланиш, фахрланиш ва бошқа олий инсоний фазилатлар ҳибега олинди. Ўз она юртига содиқ кишилар «миллатчи, халқ душмани» ва «империализм айғоқчилари» сингари қалбаки айбномалар билан отилди ва узоқ муддатли қамоққа ҳукм қилинди. Ҳатто, уларнинг оила аъзолари ҳам қамалди ёки қаттиқ таъқиб остига олинди. Уларнинг орасида узоқ жойларга сургун қилинганлари ҳам бор эди. Шу равишда, миллий ғоя ва маънавиятга зарба берилиб, улуғмиллатчилик сувлари билан суғорилган коммунистик ғоялар кишилар онгига зўравонлик билан сингдирилиб борилди. Уни амалга оширишда тарих, фалсафа, КПСС тарихи, илмий коммунизм, атеизм, адабиёт, иқтисод ва ҳуқуқшунослик соҳалари жалб қилинди. Матбуот ва оммавий ахборот воситалари ва санъат тармоқлари ҳам коммунистик ғояларни зўр бериб тарғибот қилганлар. Натижада маънавиятда миллийлик йўқолиб, у ком- мунистик ғояларнинг асирига айланди. Айниқса, ислом дининйнг тақиқланиши, масжид ва мадрасаларнинг ёпилиши ва тарихий ёдгорлиқларнинг вайрон қилиниши, тарих фанининг сохталаштирилиши маънавий ҳаётни янада қаттиқ қашшоқлаштирди. Айни пайтда, ўзбек халқининг ўтмиш замонларда фан ва маданият соҳаларида қўлга киритган ютуқлари инкор этилди.
Умуман айтганда, ўзбек халқининг миллий ғоя ва маънавиятига зарба берилиб, ўрнига коммунистик ғоянинг киритилиши қулчиликнинг муҳим аломатлари ҳисобланади. Чунки, бу ғоя улуғмиллатчилик ва қулчиликнн ўзида акс эттирган эди.
Тўртинчидан, совет даврида шаклланган қулчилик¬нинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд эди. Чунончи, биз бошимиздан кечирган бу қулчилик билан қадимги Юнон, Рим ва бошқа давлатлардаги қулчилик ўртасида асосий негизи бўйича фарқ йўқ. Чунки, бу ҳар иккала даврда қуллар хусусий мулкчилик, ишлаб чиқариш қуроллари, сиёсий ва инсоний ҳуқуқлардан маҳрум этилиб, «темир қафас»да ушлаб турилган. Ўтмиш замонларда қуллар асосан урушларда асир олинган ёки бўйсундирилган кишилардан ташкил топган. Шунга ўхшаш большевиклар ҳам Туркистонни урушиб олиб, халқини қуллик балосига мубтало этди. Совет даврида қулчиликнинг маъноси анча кенгайиб, ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб туради. Қадимги замонларда натурал хўжалик ҳукмронлик қилганлиги учун қуллар озиқ-овқат, кийим- бош ва турар жой билан таъминланган. Совет даврида эса пул муносабатларининг кенг кўламда ривожланганлиги учун қулларнинг иш ҳақи маош тариқасида тўланди. Хусусий мулки ва бойлиги бўлмаган халқ фақат маошга тикилиб қолди! У маошсиз қолмаслик учун давлат кўрсатган чизиғидан чиқмасликка ва унга сажда қилишга ҳаракат қилган. Давлат шу тариқа маош воситасида халқни ўзига ипсиз боғлаб, хоҳлаган кўйига ўйната берди. Қадимги вақтларда бўлганидек, совет ҳукумати қулларни турар жойлар билан таъминлаб турди. Аммо ҳаммани бирданига турар жой билан таъминлашнинг иложи бўлмаганлигидан, хусусий уй қуришга рухсат берилди. Лекин келажакда бундай уйларнинг аста-секин тамомила йўқ қилиниши турган гап эди. Уларнинг ўрнини давлат томонидан қурилган уйлар билан алмаштириш жараёни кетмоқда эди. Совет даврида қулларни сотиш ва сотиб олишга эҳтиёж қол-
мади. Чунки мамлакат ичида ҳам, хорижда ҳам қул бозорлари бўлмаган. Давлат қулларнинг ягона эгаси бўлганлиги учун унга харидор йўқ эди.
Қадимги қулдорлик давлатларда аҳоли озод ва қуллардан ташкил топиб, йирик хусусий қул эгалари фаолият кўрсатган. Улар билан бир қаторда эса давлат миллионлаб кишиларни қуллик ҳолатида ушлаб турган. Шунинг учун ҳам қулларнинг давлатга тегишлилигини англатувчи «биз партиянинг солдатларимиз», «бизлар давлат одамларимиз», «Совет Иттифоқининг фарзандларимиз» каби иборалар юзага келган.
XX асрда фан ва техника шу даражада юксалдики, усиз у ёки бу давлатнинг ривожланиши мумкин эмас эди. Коммунистик партия буни яхши англаган ҳолда маориф, олий ва ўрта таълим тармоқларини, фан ва маданиятни ривожлантириб, саводсизликни тугатди. Мутахассис ва олимларни етиштирди.
Бу ерда савбл туғилади. Наҳотки, совет даврида етиштирилган ўқитувчилар, врачлар, агрономлар, муҳандис-техник ходимлар, олимлар ва бошҳа соҳа эга¬лари қул бўлган бўлсалар?
Бунга, «Ҳа, росмана қуллар бўлишган, лекин саводли ва билимли қуллар эдилар, холос», деб жавоб бериш мумкин. Чунки, улар юқорида кўрсатилганидек, сиёсий ва инсоний ҳуқуқ, хусусий мулкчилик, миллий маънавият ва диндан маҳрум этилган. «Партиянинг солдатлари» ҳисобланган. Шунингдек, улар мустақиллик ва озодликни барбод этган коммунистик ғоялар билан заҳарланган. Шу муносабат билан:
—    Домла, айтинг-чи, совет даврида сиз ҳам ўзингизни малакали қул, деб ҳис этганмисиз?—деган са¬вол туғилади.
—    Ҳа, мен ва бошқа олимлар юқори малакали ва тажрибали қуллар бўлганмиз, — деб жавоб бераман. Чунки, бизлар олдинги сафда туриб коммунистик ғоя ва «социализм»ни энг адолатли ва афзал тузум сифатида кўкларга кўтарганмиз. Ваҳоланки, мустамлакачилик, зулм, бебаҳо бойликларимизнинг таланиши кўз ўнгимизда содир бўлаётган эди. Аммо бирортамиз отилиб чиқиб партиянинг сиёсатига қарши чиқмадик. Аксинча, партияни олқишладик. Бунга ўта эҳтиёткорлик ва жасоратсизликии туғдирган қул табиатлигимиз сабаб бўлган. Агар бизлар том маънодаги озод кишилар бўлганимизда босқинчилар зулмига қарши курашишимизга шубҳа йўқ эди. Чунки, онги ва қалби озодлик ғоялари билан суғорилган кишиларнинг миллатпарварлиги жўш уриб мардонавор курашади. Буни яхши англаган совет давлати халқни қуллик кишанлари билан боғлаб қўйди. Бу ўз самарасини бериб, 20-йиллардан то қизил империя йиқилгунга қадар бўлган даврда зулмга қарши қўзғолон кўтарилмади. Аксинча, коммунистик партия ва дав¬лат сиёсатига кўр-кўрона эргашиш ва улуғлаш авжига миниб бораверди. Бундай ҳолат қишлоқ аҳолиси орасида ҳам содир бўлиб, қул меҳнати мисли кўрилмаган даражада азоб-уқубат ва талафотларни келтирди. Дав¬лат томорқа ер бериб, деҳқонларни ўзига ипсиз боғлаб қўйди. Бордию улар ишлашдан бош тортсалар, томорқа тортиб олиниб, ўзлари ҳайдалган. Пахта яккаҳокимлигининг ҳукм суриши деҳқонларни қулчилик ботқоғига қулоғигача ботириб юборди. Совет даврида онгли равишда химия ўғитлари билан ер, сув, ҳаво ва озиқ- овқат маҳсулотларининг заҳарлантирилганлигини, оммавий касаллик ва ўлим кучайганлигини унутиб бўлмайди. Узбек аёлларининг умри совет давридаёқ меҳнат фронтида чириганлигини инсоният тарихи билмайди, дейсизми?! Улар, асосан давлат учун ишлашга мажбур қилинди. Улар аёлларга хос нозик фазилатларни йўқотиб «дағаллашдилар». Бу хусусда совет даврида бир деҳқон йигит билан суҳбатимни келтириш масалани янада ойдинлаштиради.
Фарғонанинг Водил деган жойидаги чойхонада ўтирганимизда шогирдим Исмоилжоннинг таниши ўрта ёшлардаги деҳқон бир коса ош билан ёнимизга келиб ўтирди. Салом-аликдан сўнг деди: «Бир йилда бир маротаба шу ерга ёки Шоҳимардонга хотиним ва болаларим билан келиб бир оз дам олгандек бўламиз. Мен Россияда армияда хизмат қилиб юрган вақтимда рус аёлларининг кўриниши тоза ва ёқимлилиги ҳамда қўллари юмшоқлигини кўриб ҳавасим келган. Шунда қишлоғимиздаги аёлларнинг ниҳоятда оғир меҳнати, қўллари ва оёқлари ёрилиб ҳамда дағаллашиб кетганлиги кўз ўнгимда гавдаланиб жуда хафа бўлганман. Ҳув анави менинг хотинимга кўз ташланг, домла, қовжираб ётган капченний балиққа ўхшаб қолган. Унга раҳмим келади, негаки, бир кеча-кундузда 20 соат меҳнат қилиб, дам олиш ва ҳаммомни, пардоз ва яхши кийинишни унутиб юборган. Ҳатто, хотиним пахтазорда ишлаётганда дард тутиб қолибди. Уни туғуруқхонага олиб
кетаётганда машинада кўзи ёриб, бир ўлимдан қолган эди». Шунда Исмоилжон у ёқ-бу ёққа аланглаб: «Ука, секинроқ гапир, бировлар эшитса, сиёсий тус бериб ғалвага қоламиз», деб қўйди.
Бу оддий деҳқоннинг сўзлари фақат унинг хотинининг эмас, балки қишлоқлардаги ҳамма аёлларнинг ачинарли ҳолатини ифода этган эди.
Хулоса қилиб айтганда, биринчидан. Совет даврида Ўзбекистонда қулдорлик тузумининг сиёсий асослари қуйидагича бўлган. Авваламбор, миллий давлат ва қўшинни ташкил этишга йўл берилмай, мустамлакачилик ва улуғмиллатчилик сиёсати амалга оширилди. Республика раҳбарлари мустақил равишда ички ва ташқи сиёсатни юргизишдан маҳрум этилиб, улар амалда марказнинг итоаткор хизматкорлари эди, холос. Ўзбек тилига давлат мақоми берилмади, миллий пул жорий этилмади. Халқ оммасига сиёсий ва инсоний ҳуқуқлар берилмай, бутун мамлакат «темир панжара» билан қуршаб олинди. Унинг сиёсий фаолияти бўғилди ва ташқи дунё билан алоқа қилишга йўл берилма¬ди. Республика мисли кўрилмаган сиёсий қатағонни, қаттиқ назорат ва таъқибларни бошидан кечирди;
Иккинчидан. Қулдорлик тузумининг иқтисодий замини қуйидагича кечган: Хусусий мулкчилик, эркин бозор ва савдо-сотиқ, эркин ишбилармонлик ва ишлаб чиқариш тақиқланди. Табиатдаги барча жонли ва жонсиз борлиқлар, ишлаб чиқариш маҳсулотлари ва бошқа турли-туман бойликлар давлат мулкига айлантирилди. Натижада, якка давлат мулк эгалиги юзага келиб, халқ бамисоли илдизи қирқиб ташланган дарахтга ўхшатиб қўйилди. Меҳнаткаш омма маош воситасида давлатга чамбарчас боғлаб қўйилиши ва бошқа даромад манбаи қолмаганлиги уларни давлатга сиғиниш ва итоат этишга мажбур қилди. Ўзбекистондан пахта, ипак ва ноз-неъматлар, олтин, газ, вольфрам ва бошқа ноёб бой¬ликлар тинимсиз олиб чиқиб кетилди. Салоҳиятли саноат тармоқлари Иттифоқ вазирлигига бўйсундирилиб, даромадлар марказ чўнтагига тушди. Республикага тайёр саноат маҳсулотлари кўплаб келтирилиб, халқ янада қаттиқроқ шилинди. Натижада, Ўзбекистан Россиянинг хом ашё манбаи ва тайёр маҳсулотлар бозорига айланиши ҳам қулчилик тузумининг асосини яратди;
Учинчидан. Қулчиликнинг белгилари маънавий ҳаётда ҳам намоён бўлди. Зеро, дин тақиқланиб, масжид 
ва мадрасалар ёпилди. Дин пешволари оммавий равишда отилди, диний китоблар ёқилди ҳамда тарихий обидаларнинг талайгина қисми бузиб ташланди. Миллий ҳис-туйғулар, ўз-ўзини англаш, ватаниарварлик, ғурурланиш ва фахрланиш сингари олий фазилатларга зарба берилди. Оламшумул аҳамиятга молик бой тарихимиз сохталаштирилди. Уни холис ўрганиш ва тарғиб қилишга йўл қўйилмади. Миллий турмуш тарзига қарши ўлароқ, «совет турмуш тарзи» татбиқ этилди.
Шу равишда миллий ғоя ва маънавият ҳибсга олиниб, ўрнига коммунистик ғоя зўравонлик билан киритилди. Бу ғоя халқнинг онги ва дунёқарашини қоронғилаштириб чегаралаб қўйди. У қулчилик тузумининг йўналтирувчи кучи ҳисобланди;
Тўртитидан. Юқорида шарҳланган фикрлар шу ҳақда гувоҳлик берадики, совет даврида «социализм» эмас, балки «қулдорлик» тузуми ташкил топган. Мамлакатда ягона давлат мулк эгалиги ҳукм суриб, фуқаролар унинг жонли мулкига айлантирилди. Шунга монанд равишда қуллар ҳам ўз-ўзидан давлатники бўлиб қолди. Шу боис, совет даврида қулдорлик давлати шаклланган дейилса, асло хато бўлмайди. Шуни айтиш лозимки, тарихда бунга ўхшаш жуда катта қулдорлик давлати бўлган эмас. Чунки унинг қул остидаги барча халқлар қулга айлантирилди. Шунинг учун хам қулчи¬лик мисли кўрилмаган даражада ўзининг энг юқори чўққисига кўтарилди. Аммо, қулчилик вақтларнинг ўтиши билан қизил империяни ичидан чиритиб бораверди. Чунки, қулчилик аллақачонлар ошини ошаб, ёшини яшаб, тарих ёдгорлигига айланган эди.
Эндиликда қадимги даврлар ўтиб, бутуи жаҳон бўйлаб озодлик ғоялари ҳукм суриб, фан ва маданият тараққиёти гуркирамоқда эди. Мана шундай янги замон шароитида қулчиликнинг пайдо бўлиши ғайритабиий ҳол эди?
Хўш, шундай экан, нима учун совет даврида қулчи¬лик юзага келди? Бунинг асосий сабаби, бутуи мамлакатда социализм тузумини қуриш учун шарт-шароит мутлақо етишмаган эди. Ахир, коммунисгларнинг доҳийси К. Маркс социализмни фақат бутун дунёда ялписига тараққиётга эришгандан кейингина бунёд этиш мумкин, деган эди-ку. Бунга эришиш учун яна юз йиллар керак бўлади-ку. Россия Оврупо мамлакатлари орасида ҳар жиҳатдан энг қолоқ мамлакат сифатида донг чиқарганди. Унинг қўл остидаги мустамлакалар ундан ҳам қолоқ мамлакатлар бўлганди. Масалан, Туркистон ўлкаси шулар жумласидандир. Бироқ В. И. Ленин бошлиқ «большевиклар» шароит етилмаганлиги билан ҳисаблашмай, бир мамлакат доирасида ҳам социализм қурамиз, деб жар солдилар. Улар шароит етилмаганлигн боис социализмни қирғинбарот ва қул меҳнати билан бунёд этишга қаттиқ киришдилар. Шу тарзда коммунистик партия бир мамлакатда социализмни қурамиз, деб биринчи хатога ва уни зўравонлик билан амалга оширамиз деб, иккинчи хатога йўл қўйди. Бу хатолар партия ўйлаганидек, социализмни эмас, балки қулдорлик давлатини юзага келтирди. Бу билан тарих ғилдираги олдинга эмас, балки бир неча юз йилларга—орқага юргизилди. Шунинг учун ҳам, бу давлат янги замон тараққиётига мос тушмай, ғайритабиий воқеа деб баҳоланди. Уни тиш-тирноғигача ядро ва бошқа даҳшатли қуроллар билан қуролланишига қарамай, урушсиз ағдарилишига худди шу қулчиликнинг ўзи сабаб бўлди.
Борди-ю, менинг фикрларимни тан олмайдиган олимлар топилса, совет даврида қандай тузум бўлганлигини ўзлари айтишсин. Олдиндан шуни маълум қилиш керакки, 70 йилдан ортиқ даврда хусусий мулкчилик, эркин бозор ва савдо-сотиқ, диннинг тақиқланиши, фео¬дализм ёки капитализм тузуми ҳақида гапиришга йўл берилмади. «Социализммшнг қурилмаганлиги «отнинг қашқасидек» ҳаммага маълумдир.
Шундай экан, совет давридаги қулдорлик тузумини инкор этиб бўлмайди. «Қуллик ва мутелик исканжаси- дан, — дейди Юртбошимиз Ислом Каримов,— озод бўлиш, қадни баланд тутиш, ота-боболаримизнинг удумларини тиклаб, уларга муносиб ворис бўлишдан шарафлироқ вазифа йўқ бу дунёда».
Марказий Осиёда бу шарафли вазифа биринчи бўлиб Ўзбекистонда амалга оширилди. Бу билан биз ғурурланиш, фахрланиш ва унинг қадр-қимматини, шон-шуҳратини кўкларга кўтаришга тўла ҳақлимиз.

Ҳамид Зиёев