Ҳар бир юрт султони томонидан давлатчилик тарихида ўнлаб, юзлаб амр, фармонлар, фармойишлар берилади. Албатта, бу фармонларнинг мазмун-моҳиятини, муҳимлигини инкор қилмаган ҳолда умумдавлат, умуммиллат манфаатини кўзлаган, шу юрт тарихи ва тараққиётида ўз аксини қолдирган давлат ҳужжатлари, мамлакат бошлиғининг фармон-лари ҳар даврда ҳам алоҳида ажралиб турган. Ушбу ҳол подшоҳ Заҳириддин Мухаммад Бобурга ҳам тааллуқли.

Асл мақсадга кўчишдан олдин мавзуимизга асос бўлган сатрларни «Бобурнома»дан келтирсак. Бобур ёзади: «Бурунроқ ният қилиб эрдимким, Раана Сангаа кофирға зафар топсам, тамгани мусулмонларға бағишлай. Тавба асносида Дарвеш Муҳаммад сор-бон била Шайх Зайн тамға бахшишини ёд бердилар. Дедимким, яхши ёд бердингиз, илигимиздаги ви-лоятда мусулмонларнинг тамғаси бахшиш бўлди. Муншийларни тилаб, буюрдимким, бу икки азимуш-шаън умурким, воқиъ бўлди, бунинг ихбориға фармонлар битгайлар. Шайх Зайннинг иншоси била фармонлар битилиб, жамиъ қаламравға йиборилди».

Бобурнинг бундай қарорга келиши унинг умри-нинг охирроғида, аниқроғи вафотидан икки йил олдин содир бўлган. 1528 йил воқеалари. Бобурнинг Ҳиндистон билан боғлиқ юксак орзуси - Амир Темур салтанатини қайта тиклаш ва унинг ҳудудини аввалгидек темурийлар тасарруфига киритиш учун жон-жаҳди билан кураш олиб бораётган вақт эди. Маълумки, Бобурнинг юксак саркардалик, ҳарбий маҳорати, қолаверса лашкар билан ишлашда қобилиятли психолог сифатида иш кўриши туфайли сон жиҳатидан бир неча марта кўп, жанговар филлар ва маҳаллий шароитга мослашган ҳарбий қуроллар билан таъмин-аган Иброҳим Лўдийнинг юз минглик армияси усти-ан ғалаба қозонган. Шундан сўнг, Ҳиндистондаги кўпгина шаҳар, қишлоқ ва ўлкаларга бош бўлган рожалар, саркардалар урушсиз қўл остидаги бошқарувни Бобур салтанатига топшириб, ортиқча қон тўкиш бефойда эканлигига ақллари етиб, муроса билан давлатчилик ишларини давом эттирганлар.

Аммо, уларнинг орасида ҳам ўз юрти озодлиги ва дахлсизлигини рўкач қилиб, шароитдан фойдаланиб ўз мулкини кенгайтиришни мақсад этган саркардалар, рожалар ҳам бор эди. Шулар дастлаб Бобур салтанатини тан олишмаган, Раана Сангаа каби эъти-борли рожалар кўпгина ўлка рожаларини бирлаштириб, урушга ҳозирлик кўрадилар, Бобур томонидан белгиланган ер, даромад солиқларини тўлашдан бош тортадилар. Албатта, бу ҳол Бобур сиёсатига мутлақо тўғри келмаган ва у ҳам ўз навбатида Ҳиндистонда энг йирик саркарда Иброҳим Лўдийни тор-мор этгандан кейинги иккинчи катта юриш - Ҳиндистон султони -рожаси Раана Сангаага қарши жангга ҳозирлик кўра бошлайди.

Биз, Бобурнинг ушбу урушга қандай ҳозирлик кўргани, унинг асл сабаблари нимада эди, ушбу муҳорабани катта ғалаба билан якунлаганлиги ҳақида батафсил сўз юритмаймиз, бу алоҳида катта тадқиқотни талаб қиладиган мавзу. Бунда Бобур нима учун айнан шу ғалабасидан сўнг фармон бериб уни «АЗИМУШ-ШАЪН» деб атаганлигига эътиборни қаратмокчимиз. Мазкур масалани кенгроқ ёритишга Бобур фармонининг матни талайгина маълумот беради. Энг аввало шуни таъкидлаш керакки, Бобурнинг бу фармонида ғолиб подшоҳнинг ғалаба нашидаси, фахрияси бор. Фармонда биринчи нав-батда исломий таълимот - Оллоҳга ШУКР этиш масаласи юксак тарбиявий оҳангда ўз ифодасини топган. Бунда, Бобурнинг астойдил шукр дейишга асоси бор эди. Ахир, ўз юртида, ўзининг қондош темурийзодаларнинг юртга эгалик боис тож-тахт талашишлари, сарсон-саргардонликдан сўнг тақдир унга Ҳиндистондек буюк давлатни ўз тасарруфига киритишни насиб этди, бу мамлакатнинг йирик шаҳарлари қарийб курашсиз унга бўйсунди. («...муваффақият қўллари ғалаба нишонли байроқларимизни Деҳли, Агра, Жўнпур, Харийд, Биҳар ва бошқа ўлкаларда кўтарди»), Шу боис, Бобур «ҳар неъматга бирор шукр лозим ва ҳар шукрга унинг кетидан бирор неъмат» деган ҳикматнамо фикрни фармонига киритади. Бемалол айтиш мумкинки, Бобурнинг бу фикри бугунги мустақиллигимизнинг ҳар бир неъмати, ютуғига шукроналар қилишимиз лозимлигига ҳам асос беради. Чунки, бугунги шукримиз ортидан келгусида «бирор неъмат»нинг келиши аниқлиги ҳам тайин.

Бобур ўзининг бу фармонида «шукр» мавзуига янада чуқурроқ кириб боради. Қаламравида бўлган зобиту аскарлари, беку шаҳзодалар, баъзан мулойим, гоҳида яккаш зодагон аёлларни инсофга чақириш, Ҳинд ўлкасининг диққинафас иқлимига чидам бериш, Оллоҳ насиб эттирган юксак зафарлар шукронаси боис Бобур салтанатига садоқат билан хизмат қилиш руҳиятини сингдиришга ҳаракат қилади. Бобур бу лаҳзада аниқ тасаввур этганки, қўл остидагиларга зулм, ситам, жазо ва қистовлар ўтказиш билан уларни Ҳиндистонда олиб қолиш мумкин эмас. Шунинг учун Раана Сангаа устидан ғалаба қилиш учун фақат лашкар сафини жипслаштириш, хиёнат, сотқинлик ва айниқса қочқинликка йўл бермасликнинг ягона йўли маънавий таъсир орқали иш кўриш деб билади ва «шукр» тушунчасига яна урғу беради: «Шукр шундай бир неъмат муқобилида бўлсаки, дунёда ҳеч бир бойлик ундан буюкроқ ва охиратда бирор бир яхшилик ундан гўзалроқ бўлмаса».

Бобурнинг мақсади фақатгина Амир Темур сал-танатини тиклаш эмас, балки ислом дини тасарруфида бўлган юртларда бу диннинг салоҳиятини асраб колиш, юксакликка кўтариш, ўзга динлар зуғумидан озод қилиш ҳам бўлган. Шу боис, энг биринчи навбатда у бўлажак рақиби Раана Сангаани ана шу шартни бузганлиги, аввал Бобурга тарафдорлик қилишга ваъда бериб, кейин сўзидан қайтгани ва боз устига унга қарши лашкар тўплаб, урушга шай бўлганлигини мазкур қонли муҳорабанинг асоси ва сабаби деб билади: «Аммо Раана Сангаа кофир ўтган вақтларда қутлуғ подшоҳлигимизга бўйсунганлигини иқрор қилиб келган бўлса ҳам, ҳозирда у тортинди ва кибрланди ва кофирлар жумласидан бўлди мазмунига мувофиқ шайтонсифат бош тортиб, биздан ажралганларга бошлиқ бўлди».

Бобурнинг бу фармонида унинг давлатчилик сиё-сати, ўша даврдаги тасарруфига кирган юртларга темурийлар салтанати қонун-қоидаларининг кириб бориши, унинг амалда ишлаши ёки берилган фармонларга хилоф иш тутиши, солиқлар низомига риоя этиш ва этмаслик каби саволларга ҳам аниқ жавоб оламиз. Бобур унга қарши отланган Раана Сангаани энг аввало Ҳиндистонда Амир Темур салтанати томонидан жорий этилган қонунни поймол этганликда, Бобур давлатчилиги қонунларини писанд этмасликкина эмас, унга қарши қўшин тортиб ахдни бузганликда айблайди. Бобур фармонида ўқиймиз; «Кофирлар туғини ислом мамлакатларининг икки юзга яқин шаҳрида тиккан эди. Масжид ва ибодатхоналарни хароб қилиб, у жойлардаги мўминларнинг хотин, бола-чақаларини асир қилди».

«Заҳириддин Мухаммад Бобур ғозий фармони» Бобур салтанатининг сўнгги йиллари ҳақида анча мукаммал маълумот беради. Ундан Бобур учун Ҳиндистонда нақадар мушкул шароит вужудга кел-ганлигини ҳис қиламиз. Ҳинд халқи бобурийларга қарши курашга Раана Сангаанинг ҳам катта тазйиқи, ҳам улар юрагидаги ватанпарварлик кайфиятларини жунбушга келтириб, беҳисоб лашкарлар тўплагани боис жипслашганлари, бир неча рожалар ва султонлар муттаҳид бўлганлиги Фармонда келтирилган факт-рақамларда Раана Сангаанинг юксак ташкилотчилигини тан олган Бобурнинг ростбаёнлиги ўз аксини топган: («Маҳмудхон Искандархон ўғлининг вилоят ва қишлоги бўлмаса ҳам, сардорлик умидида тахминан ўн минг суворий жамъ қилган эди. Соғломлик ва омонлик водийсидан узоқлашганларнинг ҳамма тўплами, Ҳинд қишлоғи ва вилоятида давом этиб келган қоида бўйича, ҳаммаси бўлиб, икки лак бир минг» (икки юз бир минг киши -ҲҚ.) кишига етган.

Биз муҳтарам ўқувчиларимизни мазкур жанг тафсилоти билан зериктириб қўйишдан ўзимизни тийган ҳолда таъкидламокчимизки, Бобур лашкарларининг Раана Сангаанинг икки юз мингдан ошиқ лашкарига қарши олиб борган муҳорабаси ғалаба билан якун-ланади. Бу урушнинг тафсилотлари тарихда, турли даврларда турли хил таҳлил этилган. Бироқ бир нарса муҳимки, Заҳириддин Бобур ушбу муҳорабани қанчалик қақшатқич тарзда олиб борган бўлмасин, ислом байроғи ва низомини темурийлар салтанати ерларида янада барқарорлигини таъминлашга эришмаган бўлмасин, мағлуб ҳиндуларни «кофирлар» деб атаб унга «ғозийлик» унвони берилган бўлмасин, подшоҳ Бобур ўзининг мазкур фармони билан Шарқ тарихида мисли кўрилмаган юксак маънавий даражага эга эканлигини кўрсатди: агарчи бунда ҳиндлар унга қарши душманона алфозда бўлса ҳам у анча-дан бери орзу қилган ниятини амалга оширади. Яъни ўзининг қўл остидаги барча номусулмон бўлган миллатлардан ундириладиган ТАМҒА солиғини бекор қилади. Шу боис, Бобурнинг Раана Сангаа устидан ғолиб келиши боис ҳиндлардан ҳам тамға солиғи бекор қилинади. Бемалол айтиш мумкинки, бу ҳақиқатда ҳам Бобур айтгандек, унинг энг буюк, мазмунан юксак «азимуш-шаън», яъни инсон шаънини юксакликка кўтарувчи фармон эди.

Иккинчи томондан, бу Бобурнинг Ҳинд лашкар-бошиларига эмас, ҳинд халқига кўрсатган баланд ҳимматининг белгиси ҳам бўлган. У Ҳиндистондаги урф-одатлар, диний қоидалар ва халқ анъаналарига эҳтиром билан ёндошиш борасида кўп фикр юритган. Масалан, унинг ўғли Ҳумоюн мирзога ёзган васиятида қуйидаги сатрларни ўқиймизки, фикримизга далил бўла олади: «Эй фарзанд! Ҳиндистон мамлакати турли мазҳаблардан иборат. Субҳонолло таоло ҳаққи сенга буюрилдики, ҳар бир мазҳабга пок қалб билан қарагин, ҳар бир мазҳаб ва тариқатга адолатли бўл. Хусусан сигирни қурбон қилишдан сақлангинки, бу Ҳиндистон халқининг қалб ардоғи ва бу вилоят аҳли подшоҳга яхши назар билан боғланади...»

Бобурнинг бу васияти маълум сабабларга кўра унинг фарзандлари томонидан кенг миқёсда амалга оширилмаган бўлса ҳам ўғли Ҳумоюннинг фар-занди Акбаршоҳ бобоси Бобур мирзонинг васиятларини боридан кўра юксак даражада адо этди, ҳатто у Ҳиндистонда ислом ва будда динларининг муштарак - омихта динини яратишга ҳам уриниб кўрди.
Хуллас, Бобурнинг бу муҳим фармони заминида унинг маълум даражадаги бағрикенглиги, шароитдан келиб чиқиб, салтанати иқтисодий ҳолатининг танглашувига олиб келиш мумкинлигига қарамасдан оддий халқ манфатини кўзлагани билан ҳам муҳим.

Бобурнинг иккинчи «азимуш-шаън» фармони бевосита биринчи фармон билан чамбарчас боглиқ. Аниқроқ қилиб айтсак, бу фармон хронологик ва тарихий воқеаларнинг акс этиши жиҳатидан юқоридаги фармондан олдинроқ юзага келиши керак эди. Бироқ Бобур Раана Сангаа билан бўладиган йирик муҳорабага тайёрланар, бу умрининг мазмуни ва мақсадларининг гултожи бўлган жангга астойдил киришганлиги боис мазкур фармонни бериш маълум муддатда орқага сурилган эди.

Агар Бобурнинг бу фармони бошида Оллоҳ томонидан берилган ризқ ва имкониятларга шукроналик баён этиш асос қилиб олинган бўлса, асосий қисмида инсон тарбиясининг яна бир жиҳати - Қуръонда ва Ҳадиси шарифда қайта-қайта зикр этилган НАФСНИ ТИЙИШга бағишланади. Чунки, мазкур фармоннинг бош ғояси ва шоҳ Бобурнинг мақсади ҳам бутун салтанати ҳудудида май, шароб ва инсонни сархуш этувчи ичимликлар ва воситаларни ман этиш, ҳеч қаерда, ҳар қандай шароитда уни истеъмол этмаслик фармони эди, бу: «... Инсон табиати ўзининг яратилиши бўйича нафс лаззатларига мойилдир, завқ келтирувчи ёқимли нарсаларни тарк этиш Худонинг тавфиқ беришига ва осмоний кўмакка боглиқ. Башар нафси ёмонликка майл этишдан узоқ эмас».

Бобурнинг бу фармони мазмунига киришишдан олдин унинг майдонга келиши заминига бир назар солсак. Бобурнинг ўзи 23-24 ёшига етгунга қадар шароб истеъмол қилмаган ва бу одатни у ўзига бетона билган. Бироқ гемурийлар, айниқса Ҳусайн Бойқаро саройидаги майпарастлик, унинг ўғиллари Бадиуззамон мирзо ва Музаффар мирзонинг меҳмондорчилигида қатнашган Бобурда умуман майга рағбат бўлмаганлиги («Кичикликта бемайл эдим, чоғир (май, шароб -ҲҚ.) нашъа ва кайфиятин билмас эдим. Отам гоҳиким чоғир таклиф қилсалар ҳам узрлар айтиб иртикоб қилмас эдим») алоҳида таъкидланган. Бобурнинг иқрорича, бу ёшда шароб истеъмол қилса ҳам биров унга қаршилик билдирмаган. Ҳиротнинг энг кўркам Боғи Жаҳоноро кўшкида Бадиуззамон мирзо томонидан Бобур ва унинг сафдошлари шарафига берилган базм тасвири «Бобурнома»да келтирилган. Бобурнинг юқоридаги фармони билан бу тасвирнинг бевосита алоқаси бор. Бобур 47 йил умр курган. Ҳаётининг 23 йилигача май ичмаган, вафотидан икки йил олдин юқоридаги фармон боис нафақат ўзи, балки бутун салтанатида шароб ичишни ман этган. Бадиуззамон мирзо базмида Бобурнинг май ичишга нақадар лоқайдлиги, бепарволиги, бу ишдан ҳазар қилиши, темурийзодаларнинг мастликка ружулари баландлигини афсус билан ёзади: «Бадиуззамон мирзо Музаффар мирзо меҳмондорлиғини эшитиб, Боғи Жаҳонорода Муқаввийхонада мажлис тартиб қилиб, мени тилади».

Бирок замонанинг Бобур бошига туширган ташвишлари, Ҳисор тоғларида ялангоёқ юриб, товонлари ёрилиб кўмак берадиган бирон кимсаси қолмаганидан, атрофдагиларининг хиёнаткорлиги ва айримларининг муртадлиги Бобурнинг ҳам майга юз тутишга, май, чоғир, маъжун истеъмол қилишига сабаб бўлган. «Бобурнома» саҳифаларидан биз унинг гоҳида пайдар-пай, гоҳида ғамларининг бартарафи учун майга мурожаат этганлигини кўрамиз. У юқоридаги фармонни бергунига қадар уч марта май ичмасликка ахд қилади, аммо уни тарк этишга иродаси етмади:
Май таркини қилгали паришондурмен,
Билмон қилур ишимнию ҳайрондурмен.
Эл барча пушаймон бўлуру тавба қилур,
Мен тавба қилибмену пушаймондурмен.
Юқоридаги мисоллардан кўринадики, Бобур ҳудудида майни тарк этиш фармонини бергунга қадар ўзининг ички оламида катта қарама-қаршиликлар, руҳий курашларни бошидан кечирган. У нафақат давр, балки бутун инсоният бошига кулфат бўлиб ёғилган бу одатдан сакланишга чақирган. Не ҳасратки, бу иллат Бобур давридагина эмас, ҳозир ҳам дунёнинг катга муаммоси бўлиб келмоқда.
Шунга қарамасдан, Бобур ўзини енгади, фармон кучга киради. Бироқ масаланинг бошқа томони - нега фармон айнан Бобурнинг Раана Сангаа билан бўладиган йирик муҳорабасидан олдин берилди? Бу жуда катта сиёсий, ижтимоий ва тарбиявий аҳамиятга молик масала. Чунки, Бобур темурий салтанатнинг яхлитлигини энг аввало давлатчиликдаги тартиб-интизом, соғлом ақл ва ҳушёрлик замирида кўради. У фармоннинг асосий мақсадига кўчишдан олдин қўл остидаги бекзодалар, амирлари билан психологик тарбия олиб боради, майни тарк этиш киши руҳиятини поклаши қатори инсонда иродани тарбиялаши, душманга қарши бирликка куч бериши, қолаверса бу интилиш шариат қонунига риоя этиш ҳам эканлигини уқтиради: «... Инсонлик тақозоси, подшоҳлар расм-русуми подшоҳлик лавозими, ман-сабдорлар одати бўйича шохдин тортиб сипоҳийгача гўзал ёшлар кунларида шариат ман қилган баъзи нарсаларга ва айрим ўйин-кулгиларга ружу қилинар-ди. Бир қанча вақтдан кейин пушаймонлик кунлари келиб, уларни битта-битта тарк қилинар ва чин тавба билан уларга қайтиш эшиги ёпилар эди».
Бобурнинг мазкур фармонини диққат билан мутолаа қилар эканмиз, унда «Бобурнома» муаллифининг юксак руҳий туғёнлари, ўзининг ички зиддият-лари билан узоқ муддат тинмай кураш олиб борганлигини кўрамиз. Ичкиликни тарк этиш Бобурнинг бош мақсади бўлса-да, у ҳам ўша жамиятнинг бир фарди, гуноҳкор банда сифатида ўз иродасини енга олмаганлиги, бу муқаддас мақсадни анча муддат пайсалга солиб келганлигини очиқ тан олади. «Ҳар иш вақтига боғлиқ» дея ўзини тергаб «парда остига бекиниб юзни кўрсатмас эди» деб шоҳлигига қарамасдан жамият аҳлини инсофга чақириш боис касри нафсига барҳам берганлигини кўрамиз: «... Гуноҳ ва саркашлик асбобининг илдизидан қўпориб ташлаб, тавба эшикларини тўлиқ жиддият билан қоқдик, тавфиқ йўлловчиси «Кимки астойдил эшик қоқса, киради» мазмунига мувофиқ иқбол эшигини очди ва бу урушни нафсга қаршилик кўрсатишдан иборат бўлган зўр уруш билан бошлашни буюрди».

Мазкур матндаги бир-икки ўринга диққатни тортамиз. Биз мумтоз адабиётимиз дурдоналарини мутолаа этар эканмиз, биринчи галда бу манбалар бугунги ёш авлодни, умуман инсоннинг тарбияси, ахлоқи, жамиятга бўлган муносабатига қанчалик фойдаси тегишини ўйлашимиз, энг муҳими мутолаадан кейин биз Бобур сингари ўзимиздаги қайси иллатдан мардларча халос бўлишга интилишимизни назарда тутишимиз керак. Бобур фармонда «тавба эшикларини тўлиқ жиддият билан қоқдик» демоқда. Демак, инсон ўзида мавжуд ножўя ҳаракатлардан, жумладан майпарастликдан ҳам ҳавас билан, мавсумий тарзда халос бўла олмайди, унга барҳам бериш учун жид-дийлик, ирода талаб этилади. Кейин, Бобур майни тарк этишни унга қарши уруш очганлиги билан изоҳламокда. Бу ҳам инсон табиатидаги ҳар қандай нопок ҳаракатни, ўзининг иззат нафсини синдириб, муттасил кураш ва қатъийлик билан амалга ошириш лозимлигини таъкидламоқда. Шубҳасиз, Бобурнинг бу ўгити бугунги ёшларимизни гиёҳвандлик, ароқ-хўрлик, диний экстримизм, ақидапарастлик кўчаларидан йиғиштириб олишга, мустақилликни неъмат билиб, уни мустаҳкамлаш сари асрлар оша бизга битилган бир чақириқ, сирли мактубдир.

Бобур мазкур фармонда май ва унинг салбий оқибатларини жиддий мисоллар билан баён этган. Бу фармон Бобурнинг ўзига ҳам шавқ берган, ғурурлантирган. Бобурнинг бу фармони бутун Шарқ давлатчилик тарихида биринчи воқеа эканлигини уқтирган («Эй раббим, нафсиларимизни ғул қилдик»ни ихлос тилига келтириб, «Сенинг олдингда тавба қил-дим ва мен мусулмонларнинг биринчисиман» деган гапни дил лавҳасида нақш қилдик»). Бу янгилик, ҳали ҳеч бир салтанат бошлиғининг хаёлига келмаган, иродаси етмаган бу жасоратни ўзи амалга оширганидан мамнунлик билдирган. Бобур тарафдорла-рининг бир оғиздан подшоҳларининг бу ҳукмига содиқ қолишлари яна бир карра саркарда Бобурнинг қўл остидагилар орасида нақадар юксак эҳтиромга эгалиги, фуқаро, беклар ўз подшоҳига нечоғли бўйсунганлигини билдиради. Бобур эса фармонда бу сатрларни жуда юксак ғурур, ифтихор ва самимият билан баён этган: «Зафар нишонли ходимлар мубо-рак ҳукм юзасидан кўплик ва зийнатда юксак юлдузи-дек бўлган, гўзал мажлисни безаб турган олтин ва кумушдан ясалган май идиш ва қадаҳлар ва бошқа асбобларни ерга уриб... пора-пора қилиб, ҳар бири-ни мискин ва бечорага бердилар».

Бобур фармонидан келиб чиқадиган ҳолатни ҳам яхши тасаввур этган. «Ичкиликдан қочинглар, шоядки нажот топсанглар» деган жумла Бобур фармонининг мазмуни, турмуш мушкулликларининг ечим топишига ичкиликни тарк этиш катта ёрдам беришини анг-латадики, такрор айтамиз, бу ундов ва таълимот бизнинг давримизда ҳам жуда муҳим ва аҳамиятлидир: «Бу орзу ва бу осойишталик тўла-тўкис охирига етгандан кейин, олам бўйсуниши лозим бўлган фармон ижро шарафига эришдики, тинч сақланган мамлакатда (Худо офат ва хавфлардан омон қилсин) мутлақо ҳеч бир киши ичкилик ичишга уринмасин, уни ҳосил қилишга тиришмасин, ичкилик ясамасин, сотмасин ва олмасин, ўзида сақ-ламасин, элтмасин ва келтирмасин: «Ичкиликдан қочинглар, шоядки, нажот топсанглар».
Мазкур фармондаги мана бу сатрлар якунловчи бўлиб, унинг мундарижасини ва Бобур мақсадини янада яққолроқ тасаввур этишимизга кўмак беради. Унда саховатманд Бобур, шариат қонуниятини халқ манфаатига йўналтирган Бобур, барча миллат, элат, халқларга ўз ватандошлари қатори муносабатда бўлган Бобурнинг мафкураси, қарашлари мавжуд: «Бу ғалабанинг (яъни Раана Сангаа устидан голиб келганлиги - Ҳ.Қ) шукронаси ва чин тавбанинг қабул даражасига эришмоги (бунда май ичишни ман этиш фармони назарда тутилмоқда - Ҳ.Қ.) нинг садақаси учун, подшоҳликнинг бахшиш дарёси жўш уриб, олами ободонлиги ва кишилик обрўи бўлган карам тўлқинларини пайдо қилди: бутун мамлакат бўйлаб, ўтган султонлардан қолиб кетган ва даромади ҳаддан ортиқ кўп бўлган ТАМҒАНИ, ўзи ҳам шариат қоидаларидан ташқари бўлгани учун мусулмонлар устидан олиб ташлаб, фармон содир бўлдики, «ҳеч шаҳар, қишлок, йўл, кўча, гузар ва бандарларда тамға олмасинлар ва ундирмасинлар, ҳам бу ҳукмнинг қоидаларига ўзгартиш киргизмасинлар:
«Кимки буни эшитгандан кейин ўзгартирса, гуноҳи ўзгартирувчиларга бўлади».
Мазкур фармоннинг ўзи ҳам бобурийлар салтанатида давлат ишларини юргизиш нақадар қонунларга бўйсунганини, ҳар бир чиқариладиган қонун, давлатчиликка оид турли даражадаги ҳужжатларнинг ижроси ва натижавий якуни назоратга олингани, унинг омма орасида татбик этилиши шартлиги каби тадбирлари туфайли ўта аҳамиятли бўлганлигини кўрсатади. Албатта, Бобур бошқарган салтанатнинг ғалабаси, муваффақияти ва эл олдидаги обрўси ҳам Амир Темур салтанатида асос солинган ва Бобур даврида муваффақият билан амалга татбиқ этилган фармонларга ҳам боғлиқ бўлган.

Бобурнинг бу фармони ўша заҳотиёқ халқ томонидан мамнуният билан қабул килинган. Фармонда келтирилишича, «подшоҳнинг меҳрибончилигига сиғинган турк, тожик, араб, ажам, ҳинди, форсий фуқаро ва сипоҳ - бутун миллатлар, ҳамма инсон тоифалари бу мангу бахшишга суяниб, умид тутиб, абадийликка бириккан давлатимиз дуосига машғул бўлсинлар ва бу ҳукмлар ижросидан чиқмасинлар ва бурилмасин-лар, фармонга мувофиқ иш олиб борсинлар».

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Заҳирид-дин Бобурнинг бу икки фармони бизнинг давримиз-да ҳам қимматини йўқотган эмас. Бу фармонларга 500 йилдан ортиқ вақт ўтди. Пекин бугун ҳам дунё халқлари меҳр, шафқат ва саховатга муҳтожлиги, солиқлар адолатли бўлиши лозимлиги, жамиятни ичкиликка муккасидан кетган кишилардан асраш, уларни инсофга чақириш давом этаётган экан, Бобурнинг «икки азиммуш-шаън» фармони шу иллатлар-дан халос этиш учун хизмат қилаверади.

Ҳасан Қудратуллаев