1953 йилнинг 13 январи Сталин учун машъум кун бўлди—у «тескари даволаш йўли билан Совет Иттифоқининг фаол арбобларининг умрини қирқишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган террорчи дўхтирлар гуруҳи"ни давлат хавфсизлик идоралари фош этгани тўғрисида «ТАСС хабари»ни эълон қилдирди.

Бунинг қандай содир бўлганини тушуниб етиш учун биз ўзимизга «Дўхтирлар иши» Сталинга нимага керак бўлиб қолди? деган сўроқни беришимиз керак. Бу саволга Сталин ўша 13-куни эълон этилган «Профессор-дўхтирлар ниқоби остидаги ифлос айғоқчилар ва қотиллар» деган мақоласида бехосдан оппа-ойдин жавоб бериб қўйган. Мақоланинг тагида имзо йўқ, аммо тил ва услубининг ўзига хос хусусиятига кўра, унинг муаллифи Сталин экани равшандир.

«ТАСС хабари»да айтилишича, «зараркунандачи-дўхтирлар» амриқо (профессор дўхтирлар М. С. Вовси, Б. Б. Коган, А. И. Фелдман, А. М. Гринштейн, Я. Г. Этингер ва бошқалар) ва инглиз (академик Виноградов В. Н., профессор дўхтирлар М. Б. Коган, П. И. Егоров) айғоқчилик идораларининг топшириғи бўйича ишлаганлар. Виноградов билан Егоровдан бошқа барча ҳибсга олинганлар жуҳудлардир. Ҳаммаси Кремл поликлиникасининг дўхтирлари ва Сиёсий бюро, ҳукумат аъзолари ҳамда олий ҳарбий амалдорларнинг хос дўхтирлари ҳисобланишади. Биринчи гуруҳдаги барча жуҳудлар амриқо айғоқчилигига «Жойнт» номида ўзини меҳр-шафқат ташкилоти қилиб кўрсатадиган жуҳудларнинг халқаро буржуача миллатчилик ташкилоти ёрдамида «ёлланган» бўлиб чиқишди, Виноградов гуруҳининг аъзолари эса «илгаридан инглиз разведкасининг айғоқчилари» эканлар.

«ТАСС хабарлари»да дўхтирлар ўз айбларига иқрор бўлганлари тўғрисида ҳам маълумот бор. Улар гўё «тескари даволаш йўли билан» МҚ котиблари Жданов ва Шчербаковни ўлдирганларини, маршаллар Василевский, Говоров, Коневни, армия генерали Штеменкони, адмирал Левченкони ўлдирмоқчи бўлганларини тан олган эдилар. Профессор Вовси тергов чоғида «СССРнинг раҳбар кадрларини қириб юбориш тўғрисида» гўё «Жойнт»даги сионистлардан топшириқ олганман», деганмиш (эътибор беринг: мўлжалланган қурбонлар орасида Жуков ва Булганин сингари энг йирик маршаллар ҳамда Маленков, Берия, Хрушчёв сингари энг йирик партия арбоблари номлари йўқ).

Агар Сталин шу «ТАСС хабари» билан чекланганида эди, унда бу ҳодисани семитизмга қарши кайфиятнинг галдаги портлаши деб, «дўхтирлар иши»ни эса «сионистлар ишивнинг бир кўриниши деб ўйлаш мумкин эди. Аммо «Правда» рўзномасидаги (ўша, 13-кунги сонидаги) мақола билан Сталин ҳовлиқиб (натижада эҳтиётсизлик қилиб) ниятини фош қилиб қўйди. Сиёсий бюро аъзоларининг хос дўхтирларига қарши бошланган иш худди Сиёсий бюронинг ўзига қарши уюштирилгандай кўринарди.
Жиноий айблар ўйлаб топишда Сталиннинг ҳамиша бой бўлган қувваи ҳофизаси, «дўхтирлар иши»га келганда, ажабки, янгича айб тополмай оқсаб қолди. Натижада у осон йўлдан бориб, архивдан Бухарин, Риков, Ягодаларнинг ҳамда улар билан бирга судланган Кремл «қўпорувчи-дўхтирлари» профессор Плетнёв, тиббиёт дўхтири Лёвин, Максимов ва Казаковларнинг ишларини кўтарди-да, эски исмларнинг ўрнига янгиларини қўйиб, айбномани ҳам сал-пал янгилаб, Сиёсий бюронинг муҳокамасига киритди. Бундан ташқари, Сталин синфлар ва социализмда синфий курашлар ҳақидаги, социализм қанча муваффақият қозонгани сари шунчалик кўпайиб борадиган «ўнг оппортунистлар», халқ душманлари» ҳақидаги ўзининг эски сиёсий фалсафасини тағин ишга солди. Архивни кўтариб, дўхтирларни ўз қотилликларига иқрор қилишда ўша вақтда биринчи бор қўлланган усулни ҳам кавлаб топди. (Ўз вақтида Плетнёв, Лёвин, Максимов ва Казаковлар ҳам чет эл разведкалари айғоқчилари бўлмиш Сиёсий бюронинг собиқ аъзолари Риков, Бухарин, НКВДнинг бошлиғи Ягодаларнинг топшириғи билан Сиёсий бюро аъзоси Куйбишевни, МҚ аъзоси Менженскийни ҳамда «пролетар» ёзувчиси Максим Горкийни тескари даволаб ўлдирганларига иқрор бўлган эдилар.)

Сиёсий бюрога нисбатан ғазаби Сталиннинг кўзини шу қадар кўр қилиб қўйган ёки у шу қадар эсини еб қўйган эдики, эски оқ иплар билан янги қора ишни тикаётганини ўзи кўрмасди: «...айримлар зараркунандачилик, қўпорувчилик, айғоқчилик хавфи энди батамом ариди, деган хулосага келиб қолдилар. Фақат ўнг оппортунистларгина, синфий кураш «сўниб боради» деган марксизмга зид нуқтаи назарда турувчи одамларгина шундай деб ўйлашлари мумкин. Бизнинг ғалабаларимиз курашнинг сўнишига эмас, балки кучайишига олиб келишини, қанчалик муваффақият билан олдинга бораверсак, халқ душманларининг кураши шунчалик кескинлашаверишини ундай кимсалар тушунишмайди ёки тушунишни исташмайди». («Правда», 13.01.53).

Номи айтилмаган бу «ўнг оппортунистлар» кимлар эди? Албатта, колхозчилар ёки ҳатто «зараркунандачи дўхтирлар» ҳам эмас, балки, Совет ҳукуматининг аъзолари ва давлат хавфсизлиги идораларининг раҳбарлари эдилар ва булар ҳам, худди «ўнг оппортунистлар Бухарин, Риков ҳамда Ягода сингари, осонгина чекистларнинг ўқига тўғрилаб қўйилиши мумкин эди.
Ҳарҳолда, Сталин «халқ душманлари» кимлар эканига тўппадан-тўғри ишора қилади:

1. «Бизнинг айрим Совет идораларимиз ва уларнинг раҳбарлари ҳушёрликни йўқотдилар, боқибеғам бўлиб қолдилар»;
2. «Давлат хавфсизлиги идоралари дўхтирлар орасидаги зараркунандачи, террорчи ташкилотни вақтида очиб ташлай олмади».

Сталин Кремл дўхтирларини қора курсиларга ўтирғизиб, ўтмишдаги найрангни ношудларча такрорлаётганини ўйламайди. У уларнинг «зараркунандачилиги»ни қарийб қонуният деб билади: «...ифлос қотиллар ва Ватан хоинларининг дўхтир ниқобида иш кўрганларига тарихда мисоллар топилади. Лёвин, Плетнёв каби «дўхтирлар» Совет Иттифоқининг душманлари топшириғи билан атай тескари даволаб, улуғ ўрис ёзувчиси А. М. Горкийни, Совет давлатининг атоқли арбоблари В. В. Куйбишев ва В. Р. Менжинскийни ўлдирганлар».

Лёвин ўша пайтлар, худди Виноградовга ўхшаб, Сталиннинг шахсий дўхтири бўлган эди. Булар иккаласи ҳам чет эл разведкаси хизматига кирган «ўнг оппортунистлар» билан «халқ душманлари»нинг топшириғига биноан Сталинни ўлдирмоқчи бўлдилар. Агар Сталин омон қолган бўлса, ўзининг ҳушёрлиги, сергаклиги туфайли омон қолди, НКВД идоралари эса ўша вақтда (Ягода) ҳам, ҳозир (Берия) ҳам «дўхтирлар орасидаги зараркунандачи, террорчи ташкилот»ни ўз вақтида фош эта олмади.
Нимага?
Ягода, ўзи ҳам «ўнг оппортунист», ҳам «халқ душмани» бўлгани учун фош этмаган. Берия-чи? Берия нимага фош этмаганини Сталин мана энди билиб олмоқчи.
Сталин мақолани дўқ-пўписага тўла огоҳлантириш билан тугаллайди: «Совет халқи қотилларнинг бу жиноятчи тўдасини ва уларнинг чет эллардаги эгаларини қаҳр-ғазаб билан лаънатлайди. Доллар ва стерлингларга сотилган жирканч малайларни разил маразлар сифатида янчиб ташлайди. Бу ёлланган қотилларнинг илҳомчилари масаласига келсак, имонлари комил бўлсинки, қасос уларнида унутмайди, ўзининг асосли сўзи-ни айтиш учун уларгада йўл топади» («Правда», 13.01.53).

Мақоланинг тил услуби ежовчилик замонини эслатади. Ўшанда Сталин Лёвин билан Плетнёвларнинг "илҳомчилари"га томон «йўл топган», Сиёсий бюронинг ярмини, МҚ аъзоларининг 70 фоизини оттириб юборган эди. Берия, Маленков, Хрушчёв ва Булганинлар (Молотов билан Ворошиловни, Микояну Каганович билан Андреевни айтмагандаёқ) бу тил услубини-да, Сталин ҳокимият тепасида яна бир неча ой турса ўзларининг тақдирлари ҳам ҳал бўлиши мумкинлигини-да, «жуда яхши билардилар. КПССнинг XX съездида шу ҳақда гапирилди:
«Зараркунандачи дўхтирлар иши»ни эслайлик. Аслида ҳеч қанақа «иш-пиш» бўлмаган, Тимашук деган аёл дўхтирнинг аризаси бўлган, холос. Уни ҳам кимдир Сталинга хат ёзишга ё гиж-гижлаган, ё тўппадан-тўғри буюрган (дарвоқе, у аёл давлат хавфсизлиги идорасининг норасмий ходими эди).

Дўхтирлар қамалганидан кейин ҳеч қанча фурсат ўтмай, биз—Сиёсий бюро аъзолари — дўхтирларнинг ўз айбларига иқрор бўлгани кўрсатилган қарорларни олдик... Иш шундай чалкаштирилган эдики, ундан тергов қайси далиллерга асосланганини аниқлаб ё текшириб булмасди... Сталин ўлимидан кейин бу «иш»ни қайта кўриб чиққанимизда, у бошдан-охир тўқиб чиқарилган деган, хулосага келдик. Бу шармандали «иш»ни Сталин яратган эди. Аммо у бу ишни ўзи истаган ниҳояга олиб боролмади, улгурмай қолди» (Н. С. Хрушчёв. «КПСС XX съезди ёпиқ мажлисида қилинган маъруза», 41-бет).

Хўш, ниҳояни Сталин ўзича қандай тасаввур қилган эди?
Бу саволга-да ўша маърузада очиқ ва қатъий жавоб берилган: «Афтидан, Сталин Сиёсий бюронинг ҳамма эски аъзоларини бир ёқли қилмоқчи бўлгаи кўринади», «келгусида Сиёсий бюронинг эски аъзоларини гумдон қилишни» кўнглига тугиб қўйган» (58-бет).

Сиёсий бюро ўттиз йил кечикиб, архивдан Лениннинг Сталин ҳокимиятни кўтара олмаслиги, лавозимини суиистеъмол қилиши мумкинлиги, бинобарин, уни Бош котибликдан олиш лозимлиги таклиф этилган «Васиятнома»сини кавлаштириб топди. «Сталиннинг бу салбий хислати... умрининг охирларига келиб мутлақо чидаб бўлмас даражадаги феълга айланди», деб қайд қилди Сиёсий бюро (8-бет).

Сиёсий бюро аъзолари Сталин ўзларини йўқ қилишни истаётганига ва унинг феъли «мутлақо чидаб бўлмас» ҳолга етганига ишонч ҳосил қилганларидан кейин, улар Сталинга нафакат дўхтирларни озод этиш тўғрисида, балки ҳамма лавозимлардан кетиши ҳақида кескин талаб қўйишга қарор қилдилар. Буни қўлида аниқ ҳокимият бўлган Берия, Маленков, Хрушчёв ва Булганинларгина армияга (Жуков, Захаров, Москаленко, Соколовский, Ерёменко) ҳамда полицияга (Игнатев) суянган ҳолда амалга ошира олардилар. Ўзларининг иғволари билан «ички кабинет»нинг тор-мор этилиши уларга қатъий талабни қўйишга имкон очди. Фитначиларнинг бошлиғи, шубҳасиз, Берия эди.

Энди Сталин билан Бериянинг ўзаро муносабатларига қайтамиз. Сталиннинг Бериядан қўрққани ва ҳатто унинг фитна уюштириб қолишидан чўчиши тўғрисидаги Хрушчёвнинг ҳикоясини китобимизнинг бошроғида келтирдик. «Мингрел иши» аслида Берияга қарши қаратилганини ҳам кўрдик. Ниҳоят, «дўхтирлар иши» ҳам энг аввало «Берия иши» эканини билдик. Шуларни ҳисобга олганда Сталин уни нега эркин қўйиб қўйгани бизни ажаблантиради. Ахир, у Сиёсий бюронинг эски аъзолари Молотов, Ворошилов ва бошқаларни уйига яқинлаштирмай қўйган эди, нега Берияга нисбатан ҳам шу чорани кўрмади? Берия Сталиннинг уйига кўнгли тусаган пайтда—кечасими, кундузими демай, исталгак маҳалда келаверарди. Берия бу хонадонга Сталиннинг аввалги хотини Надежда Аллилуева тириклигида ҳам келиб-кетиб юрарди. Айнан ўша аёл Берияни ярамас деб эрини биринчи бор огоҳлантирган. Қизлари Светлана Аллилуева бу ҳақда шундай ёзади:
«Барчамиз бу одамдан бирдай жирканар ва ҳайиқар эдик. Отамнинг ўзи менга айтишича, онам ҳў ўша замонлардаёқ (29-йилларда) «бизнинг уйга бу одамнинг оёғи тегмасин», деган талаб билан ҳар хил машмашалар кўрсатган экан. Отам буларни менга анча кейин, катта бўлганимда айтган ва кетидан бундай изоҳ берган: «Мен онангдан, нима гап ўзи, далиллар келтир, сен мени ишонтира олмаяпсан, мен ҳеч қанақа далил-исбот кўрмаяпман, деб сўраганимда, онанг фақат бақирарди: сенга яна қанақа исбот кераклигини билмайман-у, лекин мен унинг ярамаслигини кўриб турибман, дерди. Ўшанда мен онангга: «Ундай бўлса, ўзинг йўқол! Бу менинг ўртоғим, яхши чекист, у бизга Гуржистонда Мингрелчиларнинг исёни бўлишини олдиндан кўрсатиб берди, мен унга ишонаман. Менга далил, далиллар керак!» деганман» («Дўстимга йигирма мактуб», 18-бет).

Бора-бора Сталин Берия ҳақидаги фикрини ўзгартиришга мажбур бўлди. Бир гал қизи Светлана Бериянинг уйида меҳмон бўлиб, ўша ерда ётиб қолганида бундай воқеа рўй берди: «...эртасига эрта билан отам сим қоқиб қолди ва мени уят сўзлар билан сўкиб, «ҳозироқ уйга жўна! Мен Берияга ишонмайман!» деб бақириб берди», деб ёзади Аллилуева ва отасининг бу сўзларидан қанчалик ҳайратга тушганини айтади («Фақат бир йил», 327-бет).
Буларни аллақачон Берия кўриб-сезиб юрарди. «Тақдири доимий хавф остида эканини Берия жуда яхши биларди» (ўша асар, 325-бет),

Бироқ, Берия ҳақида фикрини ўзгартириб ҳам Сталин ундан дарров қутула олмади, шунинг учун ташидан сир бой бермай юраверди. Сталин нафақат зимдан иш кўриш-да устаси фаранг, балки юксак маҳоратли найрангбоз ҳам эди. Ички сиёсатда ҳам, ташқи сиёсатда ҳам, Сталин жиноий фаолиятининг биринчи қоидаси бундай эди: у кўз остига олган қурбонининг ишончини аввал қозониб оларди-да, кейин унга туйқусдан, довдиратиб қўядиган зарба берарди.
Сталин мўлжалдаги зарбасини ниқоблаш учун нимадир-янгича бир баҳона ўйлаб топишга ҳаракат қиларди, лекин сира ўйлаб топа олмасди. Кунсевода бот-бот уюштириб турилган ичкиликбозликлар, улфатчиликлар қандайдир маънода унинг тадбиркорлигига завол етказган бўлиши ҳам мумкин. Бу улфатчиликлар чоғи Сталин соқийликни намойишкорона Берияга топшириб қўярди. Натижада, Қофқоз одатига кўра, соқий Бериями, демак, Сталинга ҳатто унинг уйида ҳам хўжайинлик қила оларди.

Сталин ўзи алданиб қолишини ҳам, бу ҳол галдаги (ва охирги) зиёфат чоғи рўй беришини ҳам кутмаган эди.
Сталин ўзининг ҳар бир жиноятини мафкуравий жиҳатдан асослашни хуш кўрарди. Ўнғай бирор кўчирма бор бўлса, Ленинга суянади, унақа кўчирма топилмаса, янги ақида тўқирди. Бундай мафкуравий далил асосида синфлар ва синфий курашлар ҳақидаги дунёқараш ётиши керак. Бироқ, Ленин худди Маркс сингари тарихий жараён ва одамларнинг хатти-ҳаракатлари фақат синфий жамиятда синфлар ва синфий курашлар манфаатидан иборат бўлади, деб тушунтирган. Социализм эса синфсиз жамият ҳисобланарди. (1936 йили Сталиннинг ўзи шундай деб эълон қилган) ва шунинг учун бу жамиятдаги бирон-бир ижтимоий-сиёсий ҳодисани синфий курашга суяниб асослаб бўлмасди. Хўш, унақада ҳар йили 10 милёни конслагерларда ўтирган қотилларнинг, қўпорувчиларнинг, зараркунандачиларнинг СССРда ғиж-ғиж тўлиб ётганини қандай тушунтириш керак? 13 январдаги (юқорида эслатилган) мақоласида Сталин одамларни ўтирғизиб қўядиган содда жавобини берди: «СССРда эзувчи синфлар аллақачон янчиб ташланган ва тугатилган, аммо... буржуача қарашларни ва буржуача ахлоқни ўзида ташувчи тирик одамлар, халқимизнинг яширин душманлари сақланиб қопган». Мана шу «тирик одамлар» синфсиз жамиятда ўзлари бир синф бўлиб уюшиб олиб, Сталин билан ҳаёт-мамот курашини олиб бормоқдалар.

Сталиннинг бу фикрлари бутун январ ва феврал ойлари «Правда»нинг мафкуравий жазавасига асос бўлди.
«Правда» 18 январ сонида Сталиннинг синфлар ва «халқ душманлари» тўғрисида ежовчилик замонида билдирган фикрларини қўшимча тарзда келтириб, ўрис вилоятларида шунақа «халқ душманлари»ни, миллий жумҳуриятларда эса, «буржуа миллатчилари»ни фош этишга чорлайди.

Ур-сур айни қайнаган дамда—21 январ куни СССР Олий Совети Ҳайъатининг «Зараркунандачи дўхтирларни фош қилиш ишида ҳукуматга ёрдам кўрсатгани учун дўхтир Лидия Федосеевна Тимашук Ленин ордени билан тақдирлансин», деган Фармони эълон қилинди. Бу энди маҳаллий чақимчи тимашукларга очиқдан-очиқ чақириқ—яъни, чақувларни кўпроқ-кўпроқ ёзинглар, сизлар ҳам орден оласизлар, деган гап эди.
22 январ куни «Правда» МҚ котиби Михайловнинг Ленин ўлимининг йигирма тўққиз йиллигига бағишланган маърузасини босди. Маърузани кимга топширишни Сталин биларди: Михайлов унинг 13 январдаги мақоласида билдирилган фикрларни сўзма-сўз такрорлабгина қолмай, ежовчилик замонида айтган бошқа бир қанча ўткир мулоҳазаларини-да қўшимча қилган эди.

24 январ куни «Правда» маҳаллий Советларга сайловлар муносабати билан ўлиб-тирилиб халқни ҳушёрликка, Ленин—Сталин партияси теварагида бирикишга чорлади.
25 январ куни «Правда» Куйбишевнинг «зараркунандачи дўхтирлар» томонидан заҳарлаб ўлдирилганининг йиллигини атай бўрттириб нишонлади.
31 январ куни «Правда» «Меҳнаткашларни юксак сиёсий ҳушёрлик руҳида тарбиялаш» деган бош мақолани босди. Мақола «сўнгги йилларда Булғория, Можористон (Венгрия), Чехословакия, Полша ва бошқа халқ-демократик мамлакатларида айғоқчи ва зараркунандачилар тўдаси устидан бўлиб ўтган судлов ишларига ҳамда СССРга уя қуриб олган ифлос айғоқчи ва қотилларнинг фош этилганига орқа қилиб туриб, бутун мамлакатни «халқимизнинг яширин душманлари»ни қатъий фош этишга чақиради. Рўзнома Украина вазирликларининг раҳбар идораларидаги «ёт унсурлар»ни ва «космополитлар»ни, Литвада литвалик ва жуҳуд «буржуа миллатчилари»нинг фош этилишига оид мисоллар келтиради.

6 феврал куни «Правда» давлат хавфсизлиги идоралари СССРнинг турли жойларида кўпларни ҳибсга олгани тўғрисида катта мақола босди. Мақола махфий ҳужжатларнинг ўғирланиши (Поскребишев!) тўғрисидаги мисоллар билан тўла эди. Унинг устига, бу ўғирланган ҳужжатлар ҳам нимагадир албатта «душманлар» ва «сотқинларининг қўлига тушиб қолаверарди!
11 феврал куни Тимашук «Правда»га хат ёзиб, «совет халқининг душманларини» фош этгани муносабати билан олган «кўплаб табрикнома ва тилгиромлар» учун миннатдорлигини издор этди.
Сталин «дўхтирлар иши»ни мана шу «ўз юртининг ватанпарвари» етказган чақувга асосланиб яратди. Аммо Тимашук фақат битта дўхтир-академик Виноградовнинг устидан чаққан эди, холос. Аввалги саҳифаларда эслаганимиздек, Берия бу чақувни Сталинни ҳалол ва содиқ дўхтиридан жудо қилиш ниятида уюштирган бўлиши ҳам мумкин, Келгусида Сталиннинг саломатлигини ёмонлаштириш режасига академик Виноградов айнан шу ҳалоллиги ва содиқлиги туфайли халақит берарди. Берия кейин Сталинга ўз одамини бириктириб қўймоқчи бўлди, лекин қўя олмади — Сталин ҳеч қанақа дўхтир-пўхтирни ўзига яқинлаштирмади ва уйида бор дори-дармон билан қаноатланиб, ўзига ўзи тиббий хизмат қилиш йўлига ўтиб олди. Албатта, Берия бундай бўлиб чиқишини кўзламаган эди, бироқ унга Сталиннинг тиббий назоратдан холи қолганининг ўзи ҳам етарли эди.

«Правда» рўзномасининг «қотиллар»га қарши бошлаган жазаваси айни авжига минган кунлари яна иккита қотиллик содир бўлади. У пайтлар бу иккаласини ҳам табиий ўлим сифатида талқин этишган, лекин энди бизга маълумки, ўликларнинг биттаси Сталинга, иккинчиси Берияга керак бўлган.

17 феврал куни «Известия» рўзномаси Кремл комендатурасининг бошлиғи «Сталин хавфсизлигига масъул бўлган генерал Косинкиннинг «бевақт» ўлгани тўғрисида хабар берди. Генерал бу лавозимига тўппадан-тўғри Сталиннинг соқчилигидан кўтарилган эди. Нисбатан ёш, ҳали бақувват, Сталинга мутаассибларча содиқ ва мустақил Косинкин Бериянинг қўлидан ҳар иш келиши мумкинлигини англаб етмади ва шунинг учун ҳам «бевақт» ўлиб кетди. Лекин Сталинга керак бўлган қотиллик ҳамма «бу одам жанговар постида ўлди» деб ўйласин, деган мақсадда анча табиий ҳатто тантанали равишда ташкил этилди. Гап Лев Мехлис устида боряпти.

Мустабид Сталиннинг тарихий оёққа туришида полицияга боғлиқлик томондан Ежов билан Берия қандай хизмат кўрсатган бўлса, мафкуравий жиҳатдан Мехлис ҳам шундай хизмат қилган эди. Мехлис МҚнинг: «Мен Сталинга Лениннинг ҳамма эски сафдошлари жасадлари устидан ҳокимиятга элтувчи мафкура йўлини тўшаб қўйганман, уни партиянинг улуғ доҳийси қилган ҳам, ҳамма фанларнинг буюк саркори қилган ҳам менман!» дея оладиган ягона аъзоси эди. Дарҳақиқат, «Правда»нинг муҳаррири сифатида Мехлис бу мақсадга эришишда қанчалар иш қилганини кўриш учун рўзноманинг 20- ва 30-йиллардаги ҳамма сонларини варақлаб чиқиш кифоя. Миннатдор Сталин унинг бу хизматларини ерда қолдирмади: Қизил профессура институтининг собиқ тингловчиси Мехлисни аввал «Правда» рўзномаси бош муҳаррирининг ўринбосари, кейин бош муҳаррири қилиб қўйди, «улуғ тозалаш»дан кейин эса Сталин уни МҚга ва унинг партия ва давлатнинг олий ўринларига кадрлар тақсимловчи ташкилий бюросига киритди. Уруш пайти Сталин унга генерал-полковник унвонини бериб (ҳолбуки, ҳатто Сиёсий бюро аъзоси Хрушчёв ҳам бор-йўғи гене-раллейтенат эди), ўзининг мудофаа халқ комиссарлиги бўйича ўринбосари ва Қизил Армия Бош бошқармасининг бошлиғи этиб тайинлади. Урушдан кейин Сталин Мехлисни Давлат назорати вазири ҳамда тағин МҚ (XIX съездда) аъзоси қилиб қўйди. «Сионистлар иши»дан ва янги «зараркунандачи дўхтирлар иши»дан кейин Сталин унинг бир «лекин»ини эслаб қолди: Мехлис жуҳуд эди. Жуҳуд зотини жинидан баттар ёмон кўрадиган Сталинга бу ёғи ҳал: у жуҳудми, демак сионист, модомики сионист экан, демак, сионист дўхтирларга ўзининг эски рақиби ва Қизил Армия Бош сиёсий бошқармасига ўзидан кейин бошлиқ бўлиб келган Қизил профессура институти бўйича курсдоши бўлмиш А. Шчербаковни ўлдириш тўғрисида топшириқ берган бўлиши мумкин. Шундай қилиб, «зараркунандачи дўхтирлар» ҳали судни кутиб ўтирганларида, Сталин Мехлисни «муҳим топшириқ» билан Саратовга юборди. Ўша ерда уни шовқин-суронсиз ва гувоҳларсиз қўлга олишди. Масковдаги Лефортово қамоқхонасининг касалхонасига ўтказилган Мехлис Сталин талаб этган кўргазмаларни беради ва 1953 йил февралининг 13-куни ўлади.

Мехлисни Қизил майдонга Сиёсий бюронинг кўплаб аъзолари, маршаллар, вазирлар иштирокида тантанали равишда кўмдилар. Аммо маросимда Сталин иштирок этмади. Афтидан, Сталин риёкорликнинг ҳам чегараси бўлиши керак, деган қарорга келган шекилли. Ҳарҳолда, у ўша кунлари касал эмас эди, чунки 17 феврал куни Ҳиндистоннинг элчиси К. Менонни қабул қилган ва узоқ суҳбатлашган. К. Меноннинг сўзига қараганда, Сталин етмиш уч ёшга кирганига қарамай, кўринишидан ҳали анча тетик, соппа-соғ бўлган. Суҳбат чоғида Сталин ён дафтар саҳифасига бўриларнинг расмини чизган ва нафақат дипломатик суҳбатга, балки нодипломатик суҳбатга ҳам алоқаси бўлмаган фикрларни айтган эди. Ўзи чизган суратларни шарҳлаётгандай, қутурган бўриларни ўлдириб деҳқонлар тўғри қилишади, деб қўйган. Албатта, Сталин Сиёсий бюродаги «қутурган бўрилар»ни назарда тутган!

Бу орада «Правда» мамлакатда сиёсий ва руҳий муҳитни қиздириш йўлидаги кампанияни давом эттирарди. Рўзноманинг 8, 9, 11, 12, 16, 18, 19, 20, 22, 23, 26, 27 феврал сонларида чиққан мақола ва хабарлар «қотиллар»га, «айғоқчилар»га, «зараркунандачилар»га, «халқ душманлари»га ҳамда «буржуа миллатчилари»га бағишланган эди. «Правда»нинг ҳеч қайси сиёсий бош мақоласи «ҳушёрлик» ва «халқ душманлари» сингари истилоҳларсиз чиқмай қўйди. «Правда» ежовчилик даврининг йўл-йўриқларидан оғишмай, атай ва узлуксиз равишда оммавий жосуслик васвасасини қўзғаб турди.

28 феврал кечаси «Правда»нинг 1 март сони босмадан чиқади. Унда КПСС МҚнинг 8 Март аёллар байрами тўғрисидаги қарори босилади. Шу қарорда ҳам «жосуслар», «қотиллар», «совет халқининг пинҳона душманлари» ҳақида гаплар бор...

Эртаси кундан бошлаб эса ғалати ва тушунтириб бўлмас ҳодиса рўй беради: «Правда» бирдан «халқ душманлари» ҳақидаги ҳар қанақа гап-сўзни тўхтатади. Боз устига, «халқ душманлари» ҳатто сиёсий мақола ва шарҳларда ҳам тилга олинмай қўяди. «Правда»нинг 2 март сонидаги («Социалистик миллатларнинг гуллаб-яшнаши») ва 3 март сонидаги («Тарғиботни кўтаришнинг энг муҳим, шартлари») бош мақолаларда «буржуа миллатчилари», «халқ душманлари», «жосуслар», «қотиллар» ҳақида бир оғиз ҳам сўз йўқ!

«Халқ душманлари»га қарши уюштирилган кампания бекор қилинган эди. «Правда» рўзномаси таҳририятида эмас, албатта, балки юқорида бекор қилинган эди. Уни 1953 йил 1 мартидан бошлаб Сталиннинг ўлимини пойлаб турганлар бекор қилган эди. Берия, Маленков, Хрушчёв ва Булганиндан иборат тўртлик тимсолидаги бу «қоровуллар» 1953 йилнинг 28 февралидан 1 мартига ўтар кечаси давлат тўнтариши қилган ва бу тўнтаришлари «Сталин касаллиги туфайли ҳокимиятни «вақтинча» бошқара олмайди, деган баҳона билан пардаланган эди. Тўртлик КПСС МҚ Ҳайъатини четлаб ўтиб, ҳокимиятни зудлик билан ўзаро тақсимлаб олди. Сталиннинг Сиёсий бюродаги бошқа барча ворисларига эса, улар тўнтаришда иштирок этмаганлари учун, иккинчи даражали ўринлар тегди. Тўртлик «Ҳукумат хабариини чиқарди. Унда бундай сўзлар битилган эди: «Марказий Қўмита ва СССР Вазирлар Кенгаши бутун партия ва бутун совет халқимиз сингари ўртоқ Сталин оғир касаллиги туфайли анча муддат раҳбарлик фаолиятида иштирок эта олмаслигини чуқур англайди. Марказий Қўмита, Вазирлар Кенгаши партия ва мамлакатни бошқаришда ўртоқ Сталиннинг партия ва давлат раҳбарлигидан вақтинча четлашгани билан боғлиқ ҳамма шарт-шароитларни ғоят масъулият ила ҳисобга олади» («Правда», 4.03.53).

Бу паллада Сталиннинг ажали яқинлашиб келарди. Совуқ нияти ўзига уриб, «тескари даволовчилар» қўлига тушган ва мана энди аста-секинлик билан, аммо муқаррар ўлим сари борар эди... Дарвоқе, биринчи «Ҳукумат хабари»да бошқа ёлғон ҳам бор эди. Унда айтилишича, Сталинга касаллик (мияга қон қуйилиши) 2 мартга ўтар кечаси Масковдаги уйида ётганида хуруж қилган. Аслида эса, кейинчалик маълум бўлишича, бу воқеа Масковда эмас, Кунсевода содир бўлган. Агар ҳаммаси табиий кечган ва Сталин шогирдларининг виждонлари тоза бўлса, унда нимага улар устозларининг ҳақиқий ўлган жойини яширадилар? Нимага МҚ ва Вазирлар Кенгаши номидан ўз»партияларини ва халқларини бу қадар алдайдилар? Жиноят содир бўлган жойда биз йўқ эдик, дейиш учун эмасмикан?

Сталин Масковда ўлмаганини Хрушчёвдан биринчи бўлиб Нью-Йорк шаҳрининг собиқ ҳокими, уруш пайтида АҚШнинг Масковдаги элчиси бўлиб ишлаган Аверёлл Ҳарриман эшитиб билган. Тўртовининг Сталиннинг ўлимини қандай пойлаб туришганини ҳам Хрушчёв ўша одамга айтган. Бу ҳақда Ҳарриманнинг ўзи бундай ҳикоя қилади:
«Айрим раҳбар коммунистларни ўлдириш ниятида бир неча дўхтирнинг тил бириктирганликда айбланишига олиб келган «дўхтирларнинг фитнаси» деган иш, афтидан, янги тозалашни бошлаш учун Сталин наридан-бери тўқиган уйдирма шекилли. Айрим хорижлик ўрусияшунослар Сталинни ўзининг теварагидаги одамлар ўлдирган деб шама қилишади ва бу тахминларини, янги оммавий қирғин муносабати билан ўз жони-дан айрилиб қолишдан чўчиб, улар қарияни ўзлари ўлдириб қўя қолишган, деб асослашади. Мен нуқул шунга жавоб ахтардим. Яқинда Хрушчёв билан узоқ суҳбатлашганим-да, у Сталин ўлими масаласида ўзининг ривоятини айтиб берди. Кейинроқ, илтимосимга биноан, ўша ҳикояни эълон қилишимга ҳам рухсат этди.

Сталин сўнгги йилларда ҳар нарсадан шубҳаланаверадиган, зулмкор ва шафқатсиз бўлиб қолди, деди Хрушчёв менга. «У ҳеч кимга ишонмасди, биздан ҳам ҳёч ким унга ишонмасди. Анчадан бери ўзи бир ишни эплаёлмасди, биз қилайлик десак, қўймасди. Жуда қийналиб кетдик. Бир шанба кечаси у бизни далаҳовлисига зиёфатга чақирди. Сталиннинг кайфияти яхши эди. Зиёфат хушчақчақлик билан ўтди, кўнгилли ўтириш бўлди. Кейин уй-уйларимизга тарқалдик. Якшанба кунлари у одатда бизларга сим қоқиб чиқар, ул-бул ишни гаплашиб олар эдик, аммо ўша якшанба сим қоқмади. Биз ажабландик. Душанба куни ҳам у шаҳарга тушмади. Душанба куни кечқурун шахсий соқчиларининг бошлиғи сим қоқиб, Сталин касал, деди. Биз ҳаммамиз — Берия, Маленков, Булганин ва мен зудлик билан унинг далаҳовлисига жўнадик. Биз борганимизда у ҳушсиз ётарди. Бир қўл, бир оёғи шол, тилдан қолган. Биз унинг ёнида уч кун турдик, лекин ҳушига қайтмади. Кейин маълум муддатга ҳуши жойига келди, биз у ётган хонага кирдик. Ҳамшира унга қошиқда чой ичирди. У бир-бир қўлларимизни сиқди, зўр бериб ҳазиллашмоқчи бўлди, соғ қўли билан девордаги расмни кўрсатди. Расмда кичкинагина қизалоқ эчки боласини қошиқда овқатлантираётгани тасвирланган эди. Мана, энди мен ҳам худди шу эчки боласига ўхшаб нотавонман, демоқчи бўларди гўё. Сал вақт ўтиб жони узилди. Мен йиғладим. Ахир, энг аввало, биз унинг шогирдларимиз ва ундан кўп жиҳатдан қарздор эдик».
Мен Хрушчёвдан, Сталин ўзига ворис танлаганмиди, деб сўрадим. «У ҳеч кимни танлагани йўқ. У абадий яшайман деб ўйларди!» деб чўрт кесди Хрушчёв» (Аверем Ҳарриман. 1959).

Бу ҳикоядан биз қуйидаги муҳим маълумотларни билиб оламиз:

1) Сталин Масковда эмас, ўзининг далаҳовлисида жон берган (кейинчалик биз Аллилуева китобидан ҳам унинг Кунсеводаги далаҳовлисида вафот қилганини биламиз);
2) Сталиннинг олдида сўнгги марта Берия, Маленков, Хрушчёв ва Булганинлар бўлишган ва улар 1953 йил 28 февралида кечаси билан Сталиннинг далаҳовлисида ичкиликхўрлик қилишган;
3) 2 март душанба кунигача соқчилар бу тўртовлонга Сталиннинг касаллиги тўғрисида хабар беради ва булар у ерга бориб, Сталиннинг ўлимини бамайлихотир кутиб, уч кун унинг боши тепасида турадилар:
4) дўхтирлар тўғрисида гап-сўз йўқ.
Бу ривоятни Хрушчёв кейин турли одамларга кўп бор қайтарган. Хотираномаларида андак кенгайтирилган. Сталиннинг касал бўлган куни санаси 28 февралга кўчирилган лекин моҳият ўзгармаган. Фақат, афтидан, кимдир лоақал касалликнинг иккинчи куни дўхтирлар ҳақида ҳам қистириб ўтиш керак, деб Хрушчёвга ақл ўргатган кўринади. Натижада ҳикоя ўзгариб-ўзгариб, ниҳоят, бундай ҳолга келган:
«Сталин 1953 йил февралида (яъни, 28 феврал куни. — А. А.) касал бўлди. Маленков, Берия, Булганин ва мен унинг далаҳовлисида шанба куни бирга бўлган эдик. Одатдагидек, зиёфат тонгги соат беш-олтиларгача давом этди. Зиёфат тугаганда Сталин росмана маст бўлган, жуда баланд кайфиятда эди... Зиёфат яхши ўтганидан хурсанд ҳолда ҳаммамиз уй-уйимизга тарқалдик... Эртаси якшанба куни Сталин бизни ҳузурига чақиришига амин эдим, аммо ҳадеганда сим қоқавермади. Бирдан телефон жиринглаб қолди. Маленков экан: «Ҳозиргина Сталиннинг далаҳовлисидан соқчилари сим қоқишди. Улар, Сталинга бир нима бўлган, деб ўйлашяпти, ўша ёққа борсак, яхши бўларди. Берия билан Булганинга айтиб қўйдим. Сен ҳам тезроқ йўлга чиқсанг девдим...» Тезгина кийиндим-да, Сталиннинг далаҳовлисига жўнадим... 15 дақиқадан кейин мен ўша ерда эдим. Ҳаммамиз йиғилганимиздан сўнг, Сталин ётган хонага кирмасдан олдин, навбатчи офицерларга учрадик. Офицерлар нимага ҳаммани оёққа турғизишганининг сабабини тушунтиришди: «Ўртоқ Сталин одатда деярли соат 11 ларда қимнидир чақирарди ва чойми, бирор егуликми сўрарди. Бугун шундай қилмади», дейишди. Кейин улар гап нимадалигини билиш учун Матрёна Петровнани киритишибди. Матрёна Петровна деганлари жуда эскидан Сталин хизматида ишлаб келаётган қари қиз эди, Бировлар