Биринчи бўлум

Ғоямиз:
Салафдин олғон қарзимизни халафга тўлаш.
Шуни билан вазифашусносликда бўлинмоқдир.ҲАДЯ

Фий сабилиллаҳ азиз жонларини фидо қилғон, ўз кафанларини ўзлари кийғон, шаҳодат шарбатини нўши жон қилғон йигитларимиз, шаҳид боболаримиз достони ва аждод воқеаларини иҳтиво этгон (ўз ичига олган) бу “китоб” улуғ Туркистон афродидин ҳар бир фардга[1] бирор тарихий армуғон, халқимиз учун бир ёдгордур. Келажак наслларга ибрат лавҳаси, оталар туҳфасидур, ибрат саҳнаси, боболар ҳадясидур.
Бу ҳадя оталаримиз, боболаримизнинг дин ва ҳам ватан учун тўккон қонларидин, харжлағон жонларидин, берғон қурбонларидин говдалик бир тимсол, жонлик ва кўзға кўринарлик бир шоҳид, ибратомиз бир ҳайкалдур. Тарихий бир хотира, бадиий бир обида яъни, улуғ Туркистон фожеасидур.

Мустаид қил, йўқ эса лутфки, истеъдодим,
Санга кучликми вор, эй шоҳ карам мўътодим.
Ватан маълуф ўланлар бесабаб тарки диёр этмаз,
Заруратсиз жаҳонда кимса ғурбат ихтиёр этмаз.

САБАБИ ТАЪЛИФ

А) Улуғ Туркистон аҳолисининг шижоати, қаҳрамонлиғи, ғайрати, ватанпарварлиғи, миллатчилиги, дину диёнати, сиёсий важҳлари, истиқлол мафкураси, Ислом динига қилғон хизматлари, фий сабилиллаҳ жиҳод йўлида милюнлаб берғон қурбонларини, шаҳидларини тарих саҳифаларида кўрсатишдур.
Б) Русларнинг мусулмонларни зарариға билхосса Туркистон алайҳинда (Туркистонга қарши) беш, ўн асрлардан бери туткон йўллари, сиёсатлари, ҳийлаю найрангларидин ва яна бизни замонамиз йигирманчи асрда бўлғон пўлитиқа ўюнларидин бир набза (шингил) баҳс этуб русларни фирибгарликдаги маҳоратларини юзага чиқариб, янги наслларга талқин этиш, дин ва ҳам ватан душманларини Туркистон саҳнасида ўйнағон рўлларини Туркистон авлодиға, келажак насллариға билдиришдур.
Ж) Диний вазифаларини, миллий ҳақларини лойиқила адо қилғон туркистонликларнинг диний мужоҳадаларини, миллий мужодалаларини, унга оид ҳодисаларини, алим (аламли, оғриқли) воқеаларини алийнан (ошкора) ёзиб, тарихга мол қилиб, воқеаларни аслини саҳнага чиқариб, ер юзидағи мусулмонларга омматан, турк оламиға хоссатан хотира ўларақ тақдим этишдур.

КИРИШ

Туркистон фожеалари у қадар қоришиқ, у қадар аралаш-қуралашдурки, ҳеч нарсага ўхшатиб бўлмайди. Зеро, мисли тарихда кўрилмагандур. Шунинг учун уни танзим ва тансиқ (тартиблаш) этиш, маржон каби бир ипга чизгандек шода-шода қилиб сатрларга жойлаштириш, саҳифалар тизимини қилиш осон эмасдур. Чунки улуғ Туркистонда пайдо бўлган қоришиқ ҳодисалар, ҳодисалар устига туғилган ҳодисаларимиз баманзилаи шулки, чекалари кўринмайдурғон баҳри муҳитни чуқурлиғига ва канорасига (чеккасига) етиб бўлмағон шўр дарёнинг ўзгинасидур.
Қувватлик бир шамол келганда бу дарёни тўрт тарафидан пайдо бўладурғон пўртанага ўхшайдур. Сувни мавжларидан туғилгон оқ тўлқинларни дарёни ҳар тарафида ҳукмпармон бўлғондек бир-бирларига чапишган ҳар қўрбоши, ҳар бир понсод, ҳар бир заим (бошлиқ) денгизни(нг) талотумларини тамсил этадур. Бошбошдоқсизлик, ҳаяжон, толон, бўрон, қўзғолон, ихтилол (издан чиқиш, бузилиш), қатлу қитол, жавру ситамнинг анвои буни узасига қўшимча ўлароқ, як-дигарларила бўлган муносабатсиз ҳол очарчилик, қаҳатчилик қўшилиб, фалокатларнинг бир-бирларила риштасизлиғининг андиша қилинса, бир шай ёзиш имкон тафтида эмасдур.
Менга ўхшаб жисми чарчағон, ҳислари, фикрлари чарчағон, вужуди бутунлай чарчаб, ўзи, кўзи ва сўзи ҳам чарчағон бири учун хусусан, ғурбат диёрида дучор бўлган муҳожират ҳаётида чору ночор минг турлик мушкилотлар сабабли саналардан бири тўплаган моддалар, тарихий воқеаларни ўз вақтида ёзилиб келган хотира дафтарлари йўқолиб, Ҳимолай тоғларида, Ладдох йўлларида, ҳар замонда, ҳар маконда, Осиё чўлларида қолиб, насийян мансийян (унутилиб кетган) бўлғони учун бу хизматни тамомлаш менга зўр келди. Аммо юртдошларимни ташвиқ ва тарғибларила ва бошқа қалам аҳлининг борҳо тавсия ва ташжиълари буни узасиға аржумандим Муҳаммад Аминни(нг) жиддий талаблари қалам тебратишга мани савқ этди (ундади, ҳайдади). Камёб бўлинмағон тақдирда такмил қилуб, табъ ва нашрига ҳиммат қилишга дўстларим сўз верди. Манга ҳам итмиънон (қаноат) ҳосил бўлди. Биноан алайҳ (шунга биноан) юртимизни муҳим фожеасини ёздим. Қасдим ватан учун миллий хизматда бўлғонларнинг исмларини иҳё қилишдур (жонлантириш, абадийлаштириш).
Бу ҳақда ҳамд ўлсун, аввалан ҳофизада қолғон воқеалар моя (хамиртуруш) бўлди. Сўнгра кекса юртдошлардан эшитган ҳикоялар ёрдамчи бўлди. Қолаверса, билимлик зотларни(нг) иршодлари ва дилдорликлари бизга қувват бағишлади. Хулосаи калом Туркистон ҳодисаларини, фожеаларини ёзиб, бир навъ риштага чизиш мумкин бўлди.
Бу мавзуда хизматлари сабақат этган (ўтмишда бўлган) устозларга, фозил ҳамшаҳарларимизга миннатдорлиғим боқийдур. Нечук миннатдор бўлмайлукки, аларни(нг) ташвиқ ва таҳрикларила тарих тилга кирди, қалам ёзди, ватан фожеалари жонланди, халқни(нг) истифодаси учун китоб майдонга чиқди. Фалиллаҳи мазидул-ҳамд. (Оллоҳга кўп ҳамд бўлсин)
Ҳадафимиз (мақсадимиз) фақат диний-миллий мавжудиятимиз ила Туркистонни(нг) мудофаасидур, Туркистондур, динга ихлос, ватанга муҳаббатдур.
Ғоямиз жаннатдан бир парча ва ёхуд Осиё жаннати дейилса арзийдурғон файзлик, баракатлик тупроқлар, турлик маъданлар, оқар сувлар, боғлар ила, боғчалар ила шуҳратланғон, жаннат осмонда бўлса, ости Туркистон, агар жаннат ер остида бўлса, усти Туркистон бўлғон азиз ватанимизнинг мудофаа қилишдур.

Биз ул ошиқлар зи маъшуқ кўйида чегилганиз,
Биз ул мажнунлар залилу ороб ҳар суда сарсониз,
Биз ул Фарҳодлар зи Ширин ғамида талхкомниз,
Эмас Юсуф, вале Юсуф каби муштоқи Канъониз,
Ватан озод, миллат роҳатина жон фидоёниз,
Уса мушфиқ модарак яъни, ватан ҳажрила дилқониз.
Биза даври фалак у борини бу дам шиор этса,
Бу кун абру сиёҳин савқила даври мадор этса,
Бугун борони зулмила жаҳонни тор-мор этса,
На мушкулдур иқболи ёрий давлат нисор этса,
Бу дамда ҳар биримиз душмана гўё бир арслониз,
Ватан қасдила душман қаршисида шери ғаррониз.
Ичармиз сув ерина вақтила душманларак қонин,
Олурмиз интиқома бегумон бир жона минг жонин,
Мукофотин верурмиз бўйла қилғон зулму туғёнин,
Кесармиз бўйни янглиғ байхи нахли ботил иймонин,
Биз ул душман шакан ул қаҳрамон туркларга ўғлониз,
Биз ул авлоди Туркистонга туркони қурбониз.
Ватан хоки биза ҳар зарраси гўё азиз жондур,
Ки ҳар бир зарра миллат қонила ёқути маржондур,
Чекилмас интиқомак йўлидан ҳар кимса ўғлондур,
Ўюндур ҳарби душман боғу роҳат саҳни майдондур,
Ватан шавқи ила ҳар лаҳза, ҳар дам жон сипорониз,
Бу йўлда қон тўкулсун, жон қирилсун шоду хандониз.
Ватан жаннат, ватан роҳат, ватан айшу, ватан ишрат,
Ватан боғу, ватан гулшан, ватан ғайрат, ватан давлат,
Ватан шаъну шараф навъи башарга боиси рифъат,
Ватансиз миллата боқ, эл қошинда борму бир қиймат,
Ватан ишқи кўнгилда вор экан то танда бу жониз,
Ватан севмак бизимча дин эрур биз аҳли имониз[2].
Чидолмай кўрдигим ҳақсизлига тарки ватан қилдим
Ўрус зулмила жисмим ёрадур, қатъи чаман қилдим

Туркистон фожеасиға оид ёзилғон турли асарлар, мақолалар дохилда бўлсун, хорижда бўлсун хийли (анча) бордур. Сўнгги асрда Туркистон ҳодисалари матбуот оламинда турлик тилда дунё бўюнча тарқалди. Аммо ёзилмағон воқеалари ёзилғондин кўбдур. Хусусан, Фарғона фожеалари, Фарғона мужоҳидларининг фаолиятлари, Хўқанд мухторияти ҳақида тафсилотлик бир асар ёзилмади. Ёзилгонлари босилмай қабристонга кўмулуб кетди.

Биз Туркистон фожеасидан баҳс этаркан, баъзи андишалар ила бу ҳақда босилғон, ёзилғон асарлардаги воқеалар такрорланмасин, деб муҳтарам ўқувчиларга арз ўлинарки, Туркистон фожеасини Бухоро ва Шарқий Бухоро қисмиға оид ҳодисаларни у ердаги Анвар Пошшо ҳаракатларини, Абдуллоҳ Ражаб Бойсуннинг “Туркистон миллий ҳаракатлари” исмли 1945 милодийда Истанбулда босилғон китобиға иктифо қилинди (кифояланилди).  Шундай бўлса ҳам Анвар Пошшонинг Туркистон (она юрти)га қадам босмай туриб, Московда ва Бокудаги фаолиятларини мухтасар қилиб ёзилди. Самарқандга ва музофотиға оид баъзи ҳодисалар ёзилса-да, баъзиларини воқеанавис професур Закий Валидийнинг 1969да Истанбулда босилғон “Хотираларим” исмли китобиға ҳавола қилинди. Қумул, Қара шаҳар, Оқсув ҳам атрофи учун Фўлод Қодирийнинг “Ўлка тарихига” Хўтан қўзғолонларини Водинга оид воқеаларни муфассал ёзилғон 1391чи ҳижрий йилда Кашмирда босилғон “Шарқий Туркистоннинг миллий инқилоб тарихи” исмлик Муҳаммад Амин Буғронинг китобиға кўз ташлашларини савоблик кўрулди.
Воқеанавис (KRONIK)ларга маълумдурки, Туркистонга оид хотиралар кўбдур. У воқеаларни ҳар қанча ёзилса яна оздур. Зеро, воқеалар алимдур. Ҳодисалари ҳазиндур. Қалами кучлик, маълумоти етарлик фозилларимиз ҳимматила нақадар ёзилса яна ҳақила ёзиб тамомлаш мумкин эмасдур.
Туркистон фожеалариға оид ёзилғон китоблар, бошқалар фақат-фақат мукаммал бир тарихни вужудга чиқарилиши учун замонасининг тарихчилариға бирор манба ўла биладур. Ўшандоқ муаррихларимизга оз бўлса-да, бир хизматда бўлиш нияти ила бу фожеа қаламга олинди. Шояд фойдаси бўлур. Ҳеч бўлмағонда асрлардан кейин ёзиладурғон катта тарих китоблариға бир муқаддима бўлса керак. Яъни, катта бир уйни кичик бир калид очиб берғонидек. Баъзи мажҳул воқеаларни тарихда унутулгон ҳикояларни инкишофиға бир восита бўлур.
Туркистонда зуҳурга чиқғон алим фожеаларни ёзишга ҳасборат қилғон бир адиб ҳам ёзғон ҳодисалари учун ва ҳам ёзмоғон ҳодисалари учун икки тарафлик туҳматга, забондарозларни(нг) ҳужумиға учраши эҳтимолдан узоқ эмасдур. Хирадмандлар, ман соннафа фақод устуҳдифа яъни, китоб ёзғон нишонага олинадир, дерлар. Аммо яна бир ноҳиядин боқилса, фожеа замонининг бешикдаги гўдаклари бугун йигит бўлди. У вақтдаги навқиронларни(нг) сочлари оқариб ихтиёр бўлди. Орадан бу қадар узун муддат кечдиги ҳолда ҳануз ватан озод бўлмади. Ватаннинг асоратдан қуртулғонини кўруш бизга насиб бўлмади. У давлатга етолмадук. Шояд сизлар етарсиз, деб келажак наслларга атаб бобо тарихларимизни ёзиб ҳадя қилинди.

Додим туро аз ганжи мақсуд нишон,
Гар мо нарасидим ту шояд барси.

Маъноси: бизлар муродимизга етолмасак-да, шояд сизлар етарсизлар, деб мурод хазинасидан нишоналар бердук.

Зотан, Туркистон тарихи ҳақиқий чеҳрасила майдонга чиқмаса, Туркистон фожеаларини(нг) сирри очилмайдур. У ҳолда русларнинг парупоғондалари, ноҳақ даъволари такрор Туркистонлиларга ҳоким бўла бошлайдур. Тарихимиз ҳам олданғон бўладур. Дуруст! Тарих олданса, нима бўладур, дегон савол келадир. Жавобан арз ўлинурки, ўз тарихини ҳаққила билмағон насллар оталари, боболари тушкон чуқурга тушадир. Тарихиндин узоқлашғон бир миллатнинг аёқда туруши кучдур-зўрдур. Шу ҳолда душман ўзининг хабосатларини майдонга чиқародур. Ватанни бундин бадтарроқ ҳолга, истеъморга (мустамлакага), маънавий харобликга хоҳлағонидек қилиб суруклайдур. Туркистонликлар ҳам қайси замонда бўлса бўлсун, ўлук уйқусида марқадларида ётгон бўладур. (Худо соқлосун)

Тарихга ошно бўлиш зарурдур. Тарихни таъриф қилиб Ибн Холдун айтадур: Тарих авомни ўтгон воқеаларга воқиф қиладур, хавосни ёширин сирларга ориф қиладур. Тарихда олданмасликни(нг) олдини олиш керакдур, зарурдур. Шуни(нг) учун Туркистон тарихини(нг), Фарғона фожеасини(нг), Шарқий Бухоро воқеасини(нг), Хўқанд мухториятини(нг) ёзилиши ила баробар Кошғарда воқеъ бўлғон даҳшатлик қатлу қитолларни(нг), янги ҳисордаги тунгон ҳийлаларини(нг), тўкулгон қонларни(нг), Хўтан ҳодисаларини(нг), Ёрканд исёнларини(нг), Олтишаҳар қўзғонлонларини(нг) ёзилиши лозимдур, Туркистон мунавварлари бунинг масъулларидиндур. Фақир ҳам масъулиятни мудрикларидиндурман (мудрик – идрок қилувчи). Шу мавзуда қаламларини тебротмағон аҳли қаламни, адибларни миллат афв этмаса ҳақлидур.

Тарихда ҳар миллатнинг афроди фақат ўз динига, ўз ватанига, ўз миллатининг фойдасиға хизмат қилиб келгондур. Бошқалариға хизмат қилмайдур. Агар қилса, ғаразликдур. Чунончи, бир франсуз, бир олмон, бир амиркон ўз миллати, ўз дини манфаатини ташлаб, бошқа бир миллатни(нг) манфаатига ишламайдур. Агар ишласа, манофеъ (манфаатлар) муштарак бўлгон тақдирда чолишадур. Бир инглиз нақадар ўқумиш бўлсун, маданий бўлсун, бир франсузлиғни инглизликға устун кўрмайдур. Бир олмон ҳар қанча билимлик бўлсун, Овстрия-Можаристон фойдаси учун олмон манфаатининг фидо қилмайдур. Бир ўрус ҳар қанча ўқусун, маданий бўлсун, дунё маданиятига эга бўлсун, Москов фойдасини ташлаб, Туркистон фойдасиға тарих ёзмайдур.

Хулоса: ҳар миллат ўз тарихини ўзи ёзгонидек, Туркистон тарихини ҳақила, ҳақиқати ила бир туркистонли ёзадур.

Кафан кийиб отға мингон фидоий шаҳидларимизнинг воқеаси, башариятнинг бешиги бўлғон Ўрта Осиё фожеаси, Туркистон фожеаси ҳаммамизни(нг) фожеамиздур. Турклар она юрти учун, туркистонлилар жонажон ватани учун у ҳодисаларни майдонга чиқарсалар, дунёга билдирсалар, тарихга мол қилсалар, ҳиммат қилсалар арзийдур. Фардларни ғояси, мафкураси шулдур. Шул сабабли динига, ватанига хизмат қилишни туркистонлилар ўзи илтизом этадур (лозим, деб билади). Ўз тарихининг ўзи ёзадур. Шуни(нг) билан туркистонлилар ўз миллатиға хизматлари сабақат эткон фидокорларнинг исмларини табжил этадур, зинда қиладур.
Туркистоннинг ҳазин, ҳазин фожеаларини тарих саҳифасидин, миллатни(нг) кўнглидин, бутун дунёдин ёшириш учун руслар кўб ғайрат қилдилар. Ҳақиқатга яқин келтирмасдан Туркистоннинг даҳшатлик фожеасини жузъий бир шаклда қилиб, дунёга ўз вақтида тамомланиб кетгон қилиб кўрсатдилар. Ҳолбуки, мудҳиш фожеалар сабабила ҳар бир фардни(нг) туклари тикка, тикка бўлуб кейинги насларга муҳим дарслар, ибратлар бордур. Ачинарлик жойи шулки, русларнинг ювиндихўрлари, қаламлари сотилғон ёзувчиларнинг ғайрати билан бизни(нг) тарихимиз фожеамизни бўлди-бўлди, ўтди-кетди, босди-босди қилиб тарихни(нг) бурчаклариға отдилар, ҳақ ва ҳақиқат довушини бўғдилар.
Ваҳоланки орадан асрлар кечгонлиғиға рағман (қарамасдан) ҳаққоний тарихимиз кўз олдимизда мужассам гавдасила майдонда кўриниб туродур. Ақли, ҳуши бошида бўлғонлар учун инкорга мажол йўқтур. Душманнинг ўюнларини тарихдин, миллатдин махфий тутгонлар ҳам бўлди. Тарихнинг аслини ёширдилар. Кайфларича тасвир этдилар. Қаламларини сотгон мирзоларга ҳайф, котибларга ҳайф.
Руслар Туркистон фожеасиға оид тарихни таҳриф этдилар (ўзгартирдилар). Мужоҳидларимизни ва миллий қаҳрамонларимизни босмачи дедилар. Тарих ҳеч бир замонда ва ҳеч бир маконда мундоқ таҳриф қилинмади ва таҳқир қилинмағондир. Рус воқеанавислари Туркистон фожеасида рўл ўйнағон мужоҳидларимизни бир тўп қароқчи, босмачи шаклида кўрсатди. Зотан, руслар муғолата қилиш сиёсатида кўб моҳирдурлар. [3]
Руслар шундоқ парупоғондаларини Оврупога ва ўзини муттафиқ дўст давлатларига турли тилда тарқотдилар, миллатимизни машруъ ҳаққи, табиий ҳаққи бўлғон истиқлол даъвосини пардапўш қилдилар. Бунга виждонсиз воситачилар сабаб бўлди. Халқ жоҳил сиёсатдан хабари йўқ. Бу жаҳолатдан фойдаланиб, у сотқинлар душман райларини халқга талқин этдилар. Сатранжни(нг) тошларидек вазифа кўрдилар. Русларга сотилгонлар ичида ҳар хил тоифадин мавжуддур. Бу тоифаларнинг тарихий хатоларига Фарғона йигитларини(нг) муборак қонлари дарё-дарё бўлиб оқди. Масъуллар ҳаё қилсун, уётсун, русларни фойдасиға тузоқ бўлуб ишлагонлар шарм қилсун, ҳаё қилсун. Бу ачинарлик воқеалар бизларга ибрат бўлсун. Унутулмаз воқеалардан бири шулдурки, руслар маданият келтирдик, деб даъво қиладурлар, келтурғон маданиятларини бошида дор ёғочлари, ГПУни(нг) зиндонлари, қалъалар (крепост) атрофинда ковлангон чуқурларга ботир йигитларимизни тирик, тирик кўмуб устиға оҳак тўккон қабрлари, кўзга кўрунмағон лаҳадлари ҳаммаси Московдин келғон маданиятдур.

Босмачи деган исм ҳақинда бир икки сўз:

Бир вақтларда баъзи ёмон ниятлик, безори йигитлар қўлиға силаҳ тутуб, ёниға беш олти ўғрини олуб, фурсатдан фойдаландилар. Ўқи йўқ, қадимий милтиқлари билан халқни қўрқутуб, молини олуб, юртни бесаранжом қилдилар. Уйларни, дўконларни босдилар. Бундоқ воқеалар дунё бўюнча ҳар замонда, ҳар давлатда, ҳамма қавмда бўлуб келғондир, ҳоло ҳам мавжуддур. Шундоқ бебош беш-ўн кишилик ўғрилардан тўплонғон ашқиёни (бадбахтларни) босмачи деса бўладур. Бундоқ шариканинг аҳдасидан чиқғоли бўладур.
Аммо 50 000, 60 000 аскарларила мукаммал силоҳлик, қувватлик бир ўрдага эга бўлғон мухторият ҳукуматининг қура билгон миллий мужодала қаҳрамонларини босмачи демак ҳақсизликдур, ошкор душман сўзидур.
Бир замонлар осойишни халалдор қилғон ёмонларни ёмонликда давомлари учун руслар кўз юмдилар эди. Шул вақтларда ўғриларни, ашқиёларни қароқчиларни – ҳаммаларини босмачилар деб от қўйғон, айни замонда мужоҳидларимизни ҳам босмачи (резбайник) деб парвиёғандад қилдилар. Оврупога ва бошқа давлатлар русларни матбуотидан олғон хабарларни айнан нашр этдилар. Туркистон мужоҳидлари, деб ёзиладурғон ерда, газетларда, мажмуаларда босмачи, деб ёзиб тарқатдилар. Ҳолбуки, Туркистонда саккиз сана давом этган миллий мужодала даврида милюнлаб шаҳид берғон мужоҳидларимизнинг мисоли Анқарада чиқғон миллий мужодала қаҳрамонлариға ўхшайдур. Яна бир мисоли Жазоирда Франсия ҳукуматиға исён қилуб, саналарча муҳорабадан кейин истиқлолиға эга бўлғон Жазоир мужоҳидлари кабидур. Фақат натижа эътибори ила Анқара миллий мужодала ҳаракати ва ҳам Жазоир мужоҳидлари муваффақ бўлдилар, ва лекин Туркистон ноком бўлди.
Мужоҳидларимизни гарчи руслар дунёга босмачи, деб эълон қилса ҳам ??? Оврупонинг баъзи муҳаррирларидин ҳақиқатни майдонга чиқариб Туркистон миллий мужодала ҳаракатларини миллий қўзғолиш, деб ёзғон ёзувчилар бўлди. Жумладан Михаил Рибкин “Осиёдаги Русия” исмли китобида русларнинг босмачилик, дегон миллий мужодала ҳаракати мусулмон миллатчилари Фарғона водийсинда кетадакча ёйилди, деб ҳақиқат ҳолни очиқ ёзиб нашр қилди.
Бундан бошқа асарлар ҳам кўбдур. Ўз мақомида ёзилса керак.
Хулосаи калом босмачи, дегон ифтиро ҳақсизликни мудофаа қилиш биз туркистонлиларга тушодур. Тарихда ўз ҳақини ўзи ҳимоя қилмагон, ўзи талаб қилиб олмағон бир қавм вақти ўтгондин кейин мудофаасидин, мутолабасидин ожиз қоладур. Замоне кечкондин кейин душманларимиз ўзимиздин бўлғонлар ҳам ноҳақ фикрга қўшулуб кетадурлар. Бундоқ унсиз ҳужумни дафъ қилиш учун туркистонликларни афродидин ҳар бир фардни кўшиш қилиши лозим.
Туркистон фожеасини текшириб ёзиб бутун дунёга ва янги наслларга пешкаш қилиш вазифаси бугунги мавжуд наслларга тушодур. Туркистонликлар ўз мозийларини ўзлари таҳқиқ қиладурлар. Аларни кўрушлари даҳо исобатлидур, манбалари саҳиҳдур. Шарқ илми ғарблиларга эмас, шарқлиларга даҳо зиёдасила маълумдур.
Бу сабаблардан фожеанинг ич юзини билгонимча тарихга билдиришни ҳаётда экан, бир вазифа деб билдим. Душманнинг фитна-фасод ўюнларини афкори оммага кўрсатишни унинг ниқобини очиб душманлик чеҳрасила майдонга чиқоришни диққати замони келди.
Андижа қиладурғон бир нарса йўқдур. Маориф асридур. Ҳар кас ҳуррият билан қалам тебрата биладур. Шундай бўлғон суратда шояд ўлум уйқусидин уйғонгон бўламиз.
Туркистонлиларнинг диний мужоҳадалари, миллий мужодалалари руслар тарафиндин босмачилик сифати ила доимо юзимизга сурулгон сиёсий бир тамға бўлди. Бу доғни бир марра салиб душманни юзиға суртулса, шундагина душманни махфий ва ошкор ташкилотлари забун ва мағлуб бўладур.
Улуғ Туркистон афродидин ҳар бир фарднинг зиммасиға тушгон вазифасидурки, ёшларни қалблариға ушбу мафкурани эксун, суғорсун, кўкартсун. Чунки ўшал қаҳрамон аждоднинг авлодидур.

КАЛИМАТУ ШУКР
БИСМИЛЛАҲИР РОҲМАНИР РОҲИЙМ

Ўтгон тарихдаги ҳукмдорлиғимизни айзон ҳийла яқин тарихимизда бўлғон инқилобий ҳодисаларни, мухторият даврини, фий сабилиллаҳ жиҳодимизни жонландириб, туркистонликларға русларнинг ва хитойларнинг қилғон даҳшатлик сиёсатини, коммунистларни жавру зулмларини очиқлаб бир тарих ёзилишини пеш қилуб ва бу асарни ҳозирлаш вазифасини бу ожизлариға тафвиз эткон адибларимизга ва яна ўшандоқ бир хотирага рағбатларини билдириб каминага илмий-тарихий ривоятларила ёрдамда бўлғон юртдошларимизга хоссатан, устозларга ташаккурларим ва миннатдорлиғимни вожиб деб биламан.

Ё Раб, тавфиқ фақат сендандур. Ё Раб, Ўзунг осон қилғил.
Иннака ала кулли шайъин қодир.
Мақсадим: динга, ватанга, ватан халқиға бир хизмат.
Маъхазим: мўътабар исломий китоблар.
Раҳбарим: олтмиш йиллик таълим ва тажрибаларимдур.
Ажзу нуқсоним сабабли воқеъ бўлғон хатоларни тасҳеҳ қилишлари арбоби камолдин матлубдир.
Тавфиқни истарса Худо роҳбар айлар.
Аллоҳ йўлида ўлдирилғон кишиларни ўлук демангизлар. Алар тирикдурлар, аммо сизлар шуур этмайдурсизлар. (оят)

БИСМИЛЛАҲИР РОҲМАНИР РОҲИЙМ

Жаҳон тарихи бўюнча ер юзида турлик турлик инқилоблар юзага чиқди. Жумладан Ислом инқилоби еттинчи милодий асрда зуҳур этди. Аммо тарихда вужудга келгон инқилоблардан ҳеч бириси Ислом инқилоби каби ҳам ҳусни қабул ила, ҳам суръат ила дунёга ёйилмади. Бу фикрий, диний, ижтимоий ва ҳуқуқий ўлан мудҳиш инқилоб низомлари ҳурмат ила қабул эдилди, суръатла интишор этди. Унинг мисли дунё тарихинда кўрулмағондир. Шундоқки, оз кунда Росулуллоҳга бўлғон фидокорлиғлар, қурбонлар, шаҳидларни ғайратлари соясида Мадинаи мунавварада Ислом давлати қурулди. Оз муддат ичинда Ислом дини Арабистонда ёйилди. Арабистондан Осиё, Африқа қитъаларига тасирини ҳақила ижро этди. Ҳамон Оврупога ҳам нуфуз этди. Дамини Андалусда олди.
Исломни аҳкоми, амрлари ҳамма жойда татбиқ қила бошланди. Исломият фақат ваҳдониятни мудофаа этмади. Бу дин инсон ўғлиға инсониятни қадрини-да ўргатди. Фардларга ҳақ ва ҳурриятни танитди. Башарни саломати учун мужтамаъда суйгутстандни ??? вожиб қилди. Тараққий учун чолишмақни фарз қилди. Исломни бу жозиб усулларини рад қилиб, мусулмонларни бу дин (ҳақ йўл)дин қайтариш учун душманлар ҳар қанча уриндиларса-да олдини тўсолмадилар. Аксинча, Андалус дорулфунунларида овруполилар ва талабалари ўз тилларини йўқотиб фақат арабча таҳсил ила иктифоланиш ўзранда қолдилар. Бу эса Исломни инояти ва шарофатидурки, кофирлар беихтиёр лаббайка эй Ислом, лаббайка ё Ислом, деб фавж-фавж Ислом динига кира бошладилар.

Чироғиники, Ҳақ ёндирди, қўйди,
Ани ким пуп деди, сақоли куйди.

Хулоса: мусулмонлар қисқа бир замонда замонасининг маданий дунёсини фатҳ этдилар, Оқ денгизни мусулмонлар учун бир кўл ҳолиға келтирдилар. Нима ила қилдилар? Жиҳод ила, эълои калиматиллаҳ қасдила қилдилар.

*

Пайғамбаримиз алайҳис-салом йигирма уч йиллик саодатлик замони, тўрт хулафои рошидин даври, Шомда умавий ҳукмдорлари, Бағдодда аббосий халифалари, Мисрда шиъий халифалари, фотимийлар ҳукумати, Андалусда қурулғон Ислом давлати ва соир (бошқа) дабдабаларидан ғайри муслим ўлкалари зилзилага тушдилар. Мусулмонлар маъмур бўлғон илоҳий қонунлари, жозиб ахлоқлари кофирларни шоширтиб қўйди. Оз муддатда Исломни шуҳрати бутун дунёга ёйилди. Ислом импратўрлиғи тарихнинг силинмас саҳифаларига нақш қилинди.
Вақтоки, араблар завқу сафога берилиб кетдилар. Бу фурсатдан фойдаланиб шиа ҳодисалари исломий муассаларга ҳукм эта бошлади. Замон бу ҳолда экон хилофат мақомининг мудофаа ва муҳофазат қилиш вазифасини салчуқ турклари зиммалариға олдилар. Буларни орқасидин усмонлилар чиқиб, хилофат даврини усмонли турклар таъқиб этдилар. Бу орада темурийларни дағдағалари мўғулларни императўрлиғи мусулмонларни дунё чойиндаги зафар устиға бўлғон зафарлари соясида дигар тарафдин Исломни жозиб ҳукмлари қоршисинда калисалар ҳам дунёдаги ҳокимиятидин ижровийлар ҳам мазҳаб бирлигини ғайб этдилар. Ислом кофирларни эски културирини эгаллади. Ҳар тарафга ҳоким бўлди. Бир тарафдан илм, фикр ҳаракатлари бошланди, халқни илм таҳсилига тарғиб этди. Қадимий динлардан зиёдароқ илм ва ақл ила тафоҳум қобилиятини исбот этди. Файласуфлар, мутафаккирлар етишдирди. Янги, янги кашфларга имконият берди, турли ихтиролар ижод қилди.
Қоблалислом дунёни сиёсий рафторини тизгинлаб олғон кофирлар мусулмонларни бу даҳшатидан андишага тушдилар. Шундоқки, олтун ўрда қаҳрамонларидан Хўжихонни ўғли Ботухон ани ёрдамчиси Субутойхон ила шарқий Оврупони ишғол этуб, дигар тарафдин Оврупони ўртасиғача босиб борғон усмонлилар тарафиндин фатҳ қилинғон мамлактларда бирлашмак узра экон. Оврупони яна бир бошидаАндалус мусулмонлар ҳукумати исбот вужуд этиб, уч тарафдин ўролуб қолғон кофирларни кўрушларича Оврупони қалбгоҳида қувватлик уч буюк Ислом давлатларини бир-бирларила саломлашиб, қучоғлашиб ҳам оғуш бўлушларидаги кофирларни зарариға туғуладурғон уч тарафдин сончиладурғон найза таҳликасин идрок этуб, фурсат пойлар эрдилар.
Вақтики, биз мусулмонлар бир-биримиз ила ёқалашдук, хона жангли ҳолга тушдук, мусбат илмлар билан алоқадор бўлмадук. Фақат бошқа илмлар билангина машғул бўлуб, шулар билан иктифо қилдик. Бизни бу ҳолда кўрғон қаршимиздаги душманлар эса бошда папа ўлароқ ғарб императорлиқлари ҳаракатга бошладилар. Мусулмонларни ҳам дохилдан, ҳам хориждан урушга ҳийлалар туздилар. Арабни ажамга, шиани суннийга, темурийни Боязидга, Тўхтамишга, сафавийларни усмонлиларга, ҳосили калом шулки, навбат ила бирини дигариға солуб, фитна ўтини тутошдирдилар. Кофирлар мусулмонларнинг шороҳ тараққийда кетиб боришини кўролмадилар, олдини олишға киришдилар. Ниҳоят дунё бўйинча мавжуд кофирлар иттифоқ бўлдилар, ташкилот қурдилар, жамиятларига яҳудларни ҳам қўшдилар, яҳуд-насоро душманлиғини ўрталаридан кўтардилар, Ислом давлатини зарариға ҳаракат қилиш учун қарор қилдилар.
Кофирларни ҳаммаси бирлашиб, мусулмонларни алайҳиға салиб ҳарбини чиқардилар. Тўрт тарафдин мусулмонларга ҳужум бошланди. Аммо Оллоҳ таолони нусрати ила мусулмонлар доимо ғолиб келдилар. Салибни муқобилиға чиқғон “Ҳилол” ҳарби узун муддат давом этди. ??? у замондаги мусулмонларни ғайратларила фидокорлиғларила кофирларни бўйни ўралди, қўлиға қора рўмол ила асо тутди. Ислом нури ила бутун дунё равшан бўлди.
Тарихдан кейин кофирлар тинч турмадилар. Имперялизм янги-янги ўйинлар чикарди. Мусташриқлар, мисёнерлар етишдирдилар. Мусулмонларни ичиға рангоранг мисёнерлар киргуздилар. Дўхтурлари мисёнер, муҳандислар мисёнер, муаллимлар мисёнер, професорлар мисёнер, ҳокимлар мисёнер. Хулоса қилса, вазифа ва қайси идорада маъмур бўлғон бир кофир (ғайри муслим) муҳаққақ бир мисёнердур. [4]
Мусташриқлар эса ушбу мисёнерликдан даража бадаража етишадурлар. Булар илмий хизматлари ила мумтоз мавқеларни ишғол қиладур. Қуръон карим оятларини таҳриф қилиш, таржималарда хато қилиш, тафсиру ҳадисларни муғолата қилиш, Ислом ҳуқуқлариға тил узатиш ва шунга ўхшаш қалъани ичидан бузадурғон вазифалар билан машғулдурлар. Аларни ўйнағон ўюнларини ўз фаслида баён қилинодир иншооллоҳ.
Насоролар имперялизм қувватига суяниб, папа бошда ўлароқ дунё папасларини тўплаб, иттифоқ ила ер юзидаги ҳамма кофирларга эъломнома тарқатдилар. Мазмуни: эй христиёнлар! Эй насоро миллати!
Огоҳ бўлунглар, Ислом исмида янгидан бир инқилоб дунёга туғулди. Бу инқилоб суръат ила Африқо ва Осиёга ёйилди. Ҳатто Оврупога қадар келиб ерлашди. Ислом динига мансуб бўлғон мусулмонлар бизни ҳокимиятимизни маҳв этди, паришон қилди. Билингларки, мусулмонлар ҳазрат Эсога душмандурлар, масиҳий динига мухолифдурлар. Мусулмонларни пайғамбари ҳазрат Муҳаммад алайҳис-саломни мақом ва мартабасини бизни ҳазрат Эсони мартабасидан юқори деб тонийдурлар. Ҳазрат Эсони таҳқир этадурлар. Даражасини тасғир этодурлар. Шул сабабли биз насоро давлатлари, насоро дин одамлари тўпландик. Ҳазрат Эсони тарафини тутиб масиҳий динининг ҳимоя қилиб усулмонлар билан ҳарб қилишга қарор бердук. Бу муҳораба аҳли салиб муҳорабасидур.
Эй христиёнлар! Ясуъ Масиҳга бўлғон эй насоро миллати! Билинглар, огоҳ бўлунглар, ҳар ким бу ҳарбга иштирок этса, ҳазрат Эсо андин рози бўладур. Ҳар қандай гуноҳи бўлса, афв қиладур, онадан туғқондек покиза бўлодур. Эсо ризоси учун, Эсо учун фидойи бўлса, майдонга чиқсун, мусулмонлар билан жанг қилсун, мусулмонлардин олинғон ўлжалар, ғаниматлар бўлса, олғон олғонники, деб парупоғондларини тугатдилар. Бу ташвиқот тарғиботни эшитгон кофирлар ҳаяжонга келди. Эркак хотун қўзғолди. Катта кичик ҳарбга ҳозирланди. Бундоқ хушхабарни муждани эшитгон қотиллар, фожирлар, фосиқлар, ўғрилар, қиморбозлар, ҳибсхонада ётган хабислар, одамхўрлар, бадмаошлар барчаси барчаси осонгина гуноҳларидан барий (покиза) бўлиш учун аскарликга ёзилиб, собиқаларини ва аввалги ифлос тарихларини пардапўш қилдилар.
Ниҳоят уруш бошланди. Бир тараф салиб (кофирлар) байроғила, яна бир тараф мусулмонлар (ҳилол) байроғила ҳарбга киришдилар. Муҳораба қизиди. Ҳарб узоқ давом этди. Натижада кофирлар 460 ҳийрий йилда фажиъ бир машкалда (шаклда) Қуддусни олдилар. Талон-тарож, қатли ом уч кеча-кундуз давом этди. Шул даражадаки, масжидларни шамъидонлари, қандилларини талаб, бўлаб олдилар. Аҳли салиб мусулмонларнинг эркак-хотун, ўғил-қиз, ёш-қари демасдан, ҳаммасини яксар ўлдирдилар. Ҳисоби юз мингдан ошди. Асирлар беҳисоб олинди. Масжидлар, маъбадлар вайрон. Ҳатто яҳудларни ҳовро (ибодатхоналари ёқилди). Тарихнинг шиддатлик кунларидан бири вуқуъга келди.
Бу фожеанинг интиқомини олиш учун мусулмонлардан турклар қасам ичдилар. Бор куч-қувватлари, ғайрат ва ҳимматлари соясида оз муддат ичиндаҳарб ҳозирликларини тамомлаб, салчуқ турклари бошда ўлароқ, Салоҳиддин Айюбий каби тарихда машҳур[5] мужоҳидлар майдонда ўзини кўрсатди. У замоннинг мусулмонларини ғайрат ва басолатлари ила кофирларни уруб ўлдириб, суруб ўлдириб, ал-муқолаба билмисл қилиб, Оллоҳ таолони авни ва инояти ила Қуддус шаҳрини қайта бошдан мусулмонлар ишғол этдилар. Тарих ҳижрийнинг 583чи йили 27 ражаб куни қизил ой байроғи, Ислом байроғи, турк байроғи Қуддус шаҳрида, қалъа устида иҳтизоз этди (ҳилпиради). Бундан сўнгра империялизмни силоҳ қувватлариға, доҳийларини сиёсий ўюнлариға суёнгон папа ва дунё мусташриқларини, мисёнерларини кечалаб, кундузлаб мусулмонлар алайҳинда қилғон фитна, фасод ўюнларини ёзиб, мусулмонларни буларни дасисаларидин огоҳ қилиш каби бундоқ муқаддас ва оғир вазифалар ила машғул бўлишни ўз аҳлиға тофширамиз. Биз бўлсак, ўзимиз кўргон, билгон, жавру ситамларини, аччиғини татигон.
Аввалан, оқ ўрус дедигимиз чор русларни, сўнгра ани ҳақиқий вориси ўлан қизил рус, қизил империялизмни истибдодидан, тарихда мисли кўрулмағон раҳмсизлик қилғон зулминдан ва яна рус мусташриқларини рўлларидан, ватанимиз Туркистонимизни фалокат чуқуриға сурагон, асоратга гирифтор қилғон рус мисёнерларидан, рус мазолимидан баҳс этамиз, бу ҳақдагина қалам тебратамиз.
Сониян, Туркистонни машриқ тарафидан туркистонликларни кўксиға найзасини, бағриға ханжарини санчиб, зулм ва тааддийда бўлғон сариғ чин қоршисида билмуқолаба асрларча қатлу қитол этуб, ҳарб майдонида сабот кўрсатиб, ватанни мудофаа қилғон, гоҳ ғолиб, ғоҳ мағлуб бўлғон қаҳрамон паҳлавон йигитларимизни, ботир-шотир боболаримизни, қора хатолар ила найзалашиб, пичоқлашиб бир жонга бир жон бўлуб қилғон урушларини, мудофааларини миллатга, умматга, янги наслларга баён қиламиз. Унинг ташойиинда сариғ чиннинг миросхўри қизил чиннинг зулмларини, хиёнатларини, разолатларидан озроқ бўлсаму ёзиб келажак наслларни огоҳлашармоқчимиз. Тавфиқ Оллоҳдиндур.

Мустаид қил, йўқ эса лутфки, истеъдодим,
Санга кучликми вор, эй шоҳ карам мўътодим.

РУСЛАРНИ АСЛИ ВА НАСЛИ

Мусулмонларни тараққий даври бошланиб, дунёни уч қитъасиға ҳокимияти ўринлашғондан кейин ер юзи қайси қитъасида бўлса бўлсун, мусулмонлар ила кофирлар оросида қонли муҳорабалар бошланди. Бу шиддатлик муҳорабалар тўхтамай давом этди. Масалан, Оврупо кофирлари ила араблар орасида Андалус ва уни атрофларида, турклар ила насоролар, туркларни яна бир тарафида турк-Москов оросида ора кунда олти мартаба уруш бўлаверди.
У жумладан руслар билан Туркистон мусулмонлари орасида Олтун Ўрда ила Москов оросида бошлонғон ҳарб хейли узоқ муддат давом этди. Мисолан, Қозон-Қрим мусулмонлари, бошқирдлар, нўғойлар, қафқос мусулмонлари бир тараф, у бир тарафда руслар бўлуб, муҳораба тўхтамади. Бу ҳақда муҳим воқеалардан намуна ўлароқ ёзишга бошлаш олдида анга муқаддима ўлароқ.
Аввалан, русларни ким эконлиғини, қайдан келиб чиқғонлиғини, аслини, наслини оздур, кўбдур ёзиб, муҳтарам уқувчиларни огоҳлантириш фойдалик кўрулди.
Русларни араблар, форслар, туркларга ўхшаш қадимий бир тарихи йўқдур. Руслар яқин замонда тонланғон шимол минтақасида совуқ иқлимни таъсири ила апти-башараси совуқ бир тиф ўлараф етушкон асловлардур.
Асловлар зироатни билмайдур. Саноатдан хабари йўқ, фақат балиқчи, овчи, қойиқчидурлар. Зироатни мўғуллардан ўргандилар. Сиёсий-идорий ҳукумат қуруш тарзларини обо аждодимиз турклардан ўргандилар. Русларни еттинчи милодий асргача сиёсий мавжудияти йўқ эди. Авваллари асловларда рус дегон бир исм йўқ эди. Бу исм фақат нурмонларни ишғолидан кейин пайдо бўлғондур. Нурмонлар ажратлик аскарларга “верег” (VEREG) дер эрдилар. Вереглар шимолга юриб асловларни итоатга килтурғон нурмонли гуруҳлар ҳам бу вереглар тоифасидан ўлдуғу ҳолда аларга руси дер эрдилар.
Бу рус (RUS) калимасини асли “RUSI”дур. Фин лисонидаги (RUOTSI)дан келфондур. Финлар Маллер (MAELLER) кўл соҳилиндаги усуйичлиларга “руси” (RUSI) ўлароқ кечкон сукардан рус (RUS) шаклина сутулғондур.
Аввалларда асловлар усуйичдан келғонларни булар руслар, деб рус исмила зикр қилур эрдилар. Сўнгралари нурмонлар ҳокимияти даврида бу исм умумлаштирилиб, замонла асловларни ҳам шомил қилуб яна ҳам кенгаймишдур. Бир муддат нурмонлар ва асловлар оросида исмда, феълда фарқ бўлса ҳам мурури замон ила бу фарқлар ўртадан кўтарилиб кетғондур.[6]

РУСЛАРНИ ФЕЪЛЛАРИ, ХУЙЛАРИ

Нурмонларни истило даврида яшағон асловлар ғоятда ибтидоий турмушда эрдилар. Гаф ва сўзлари содда, ёзувлари йўқ, кўчуб юрадурғон бадавий ҳаётда яшар, бутга топинар бир ҳолда эрдилар. Ваҳший, қўпол мизожлик, ахлоқ деган бир нарса йўқ, агар меҳмон келса ўзида бир нарса йўқ эса, қўшниларидан ўғирлаб олурлар, бу ҳазлари ўз ораларида айб саналмас эрди.
Саловларда оилавий ришталар ниҳоятда заиф эди. Чашма бошиға сувга келғон қизларни олуб қочор эрдилар. Янги туғулгон қиз болаларини аксарият ўлдирур эрдилар. Оилавий турмуш оғирлиғига дучор бўлғонлар ичларидаги қари хотунларни ўлдирир эрдилар. Зотан, саловлар ичинда хотунлар бир сигир ҳолинда эдилар. Оилада давомли ҳаёт йўқ каби эди. Оилада бахт нима, саодат нима, билмаз эдилар. Ўрмонлардаги аччиғ-чучук, сассиғ гиёҳларни, эшак қулоғига ўхшаш ёввойи гиёҳларни ер эрдилар. Ўлукларини куйдуруб кулини тўплаб, маросим билан муносиб жойларга қўярдилар.[7]

РУСЛАРНИ ОДАТЛАРИ ВА НОМУССИЗЛИКЛАРИ

Рус воқеанависларидан “NESTOR”ни қовлиға кўра, силовларни масиҳий диниға сўқуш учун кўб заҳмат чиккон Ондарий исмида бир роҳиб силовларни ажойиб феъл-хуйларидан баҳс этодур. Замин мусоид бўлмағони учун ёзишни раво кўрмадук. Бовужуд он қизиқроқ воқеалардан бир-икки ҳикояни нақл қилишни зарарсиз кўрулди.
1) Русларни тарихан исбот вужуд қилғонларидан бошлаб княз деб шуҳратлари чиқди. Рус князларини машҳурларидан бири мудҳиш Ивандур. Бу мудҳиш Иванни ахлоқи тарафдан пастлиғи ҳам мудҳишдур, ажибдур. Масалан, бу Иванни онаси (ELENA) фоҳишаликда шуҳрати чиқди. Ошиқларидан биринжиси ва яхши кўрғони “Иван Фиёдаравич ила ошкор ишқбозликда давом этди. Шу даражадаки, мудҳиш Иван шарм қилмади. Аммо миллат ва давлат кишилари шарм қилдилар. Ошиқ ва маъшуқани эъдом этдилар, шармандаликға хотима бердилар.
2) Ивандин кейин келғон иккинчи Екатрина бўлса 64 уда (хона)сининг эшиклари бир-бириға тўғри очилғон 64 давлатни тарзидаги Ленинғроддан Нева дарёсила бориладурғон Детский Селодаги қасрини майдонида аскарларини кўрук қилур, намойишда салом бергон аскарлари тор шим кийгонлари бир қиёфада қўлида милтиқ саф дар саф турор эрдилар. Екатрина аскарларга кўз ташлар, қайси бир аскарни қаду қоматини ёқтирса, ўшал аскарни мўлжалга олуб, ёварлариға ишора ила кечалик зиёфатга даъват қилар, қаср ичида ҳафталарча у аскар ила базм қилар, айшу ишратдан сероб бўлғондин кейин у аскарни эъдом этар эди. Қайдоқ бўлса бўлсун, Екатринани сиёсий зафарлари тарихда собитдур. Аммо ғарлиғи ёзиб тугатилмас бир тарихдур.
3) Оқ ўрус дегон русларни охирги подшоҳлари иккинчи Николайни хотуни (қироличани) машҳур ўйнаши Распутинни сурати ва тарихни кўрсатишича ниҳоятда жисмлик, говдалик бир рус папасидур. Қиролича бу ошиқидан ҳеч айриломади. Николай ҳам ман қилмади ё қилолмади. Распутин исмли бу папас (пўп) маликани орзусиға кўра ҳар вақт қасрни орқа тарафидаги боғдан келур, боғга очилғон хос эшикдан кириб маликани омода қилғон меҳмонхонасиға хозир бўлур, ўшал ишратхонада айшу нўш давом этар. 1927м.да саёҳатим асносида бу жойларни сайр этконда Распутин билан малика (қиролича) Александра Фёдоровнани анвои расмларини кўрулғон эди. Бу ҳикоялар медалйўнни бир юзидур. Медалйўннинг иккинжи тарафиға боқилса буниси яна ҳам ажиброқдур.
Иккинжи Николайни маъшуқаси бордур. Маҳбуба маънода FEVARITKA дейиладур. У хотуннинг суратлари билан барча уйлар, ҳужралар ёсалмишдур. Бу хотун Николайни расмий ўйнаши (митраси)дур.
Русларни ахлоқсизликға оид ҳикоялари кўбдур. Бу қадари кофийдур. Сув дегонда дарёлар кўз олдида намудор бўлиши бадиҳийдур. Русларни бундоқ ёқимсиз, ҳаёсиз одатлари Масковни зотий васфларини исботи учун етарлик бўлса керак. Рус подшоҳларини оилавий турмуши бу даражада ночорлиғини билгон ўқувчилар бошқа рус тоифасини ахлоқ ва одобини шунга қиёс қилсунлар. Туркистонга маданият келтурдик, деб иддао қилғон рус оғобекларини яхши тонисунлар, яхши билсунлар. Русларнинг яқин тарихларидан бири аларда кўрулғон қон, ваҳшат ва зулмларини ирқий ва зотий майллариға атф қилинса еринда бўлодур.

РАСПУТИННИНГ ОҚИБАТИ

Распутин бир папасдур, масиҳий динига хизмат қилодур. Пўпларни оиласи, авлоди бўлмайдур, ҳаётида уйланмайдур. Шундоқ пўплардан бири Распутиндур. Малика Александра Фёдоровна билан бўлғон алоқаларини, муносабатларини кўрғон, билғон давлат кишилари ҳазм қилолмадилар. Ниҳоят у ошиқни эъдоиға қарор бердилар. Княз Юсуфўфни раёсатида бир  қоч аслзодалар тўпланди. Кечалик бир зиёфатга даъватли бўлдилар. Распутин ҳам суҳбатга чақирилди. Суҳбатда Распутинга зиёдароқ ичириб маст қилдилар. Шу ҳолинда топпонча ила отиб ўлдирдилар. Ўлугини Нева дарёсиға ташладилар. Бундан хабардор бўлғон қиролича (малика) Распутинни ўлугини дарёдан чиқортди, қуруқлиқда қора туфроққа кўмдирди.

РУСЛАРДА ҲУКУМАТ ҚУРУЛУШИ: Силовларни давлат шаклиға киргонлиғи князларнинг саъйу ҳаракатларила майдонга чиқғондур. Руслар ҳукумат идора ишларини бироз йўлға қўйғондан кейин князларни ерида тсар (TSAR) чор калималарини қўлладилар. Бу тсар калимаси румонинг машҳур императури Сезарни исмидан олиниб, Москов лаҳжасила тсар шаклина қўюлғон имперотур маъносидадур.
Зикри кечкон сифатларила руслар ўзларини бироз тутиб олғондан кейин ҳамма ғайратларини харжлаб:
Аввалан, Киеф шаҳрини, сўнгра Новгород шаҳрини қурдилар. Рус тарихчиси Несторни айтгонидек, русларни исбот вужуд қилғон тарихлари сана (862)м.дур. Русларнинг насоро динининг қабул қилғон тарихлари (сана 980)м.да Владимир тарафиндан расмий ўлароқ юзага чиқмишдур.

МЎҒУЛЛАР

МЎҒУЛЛАР интизомли (дисиплинли) ташкилотчи бир қавм эрдилар. Лаҳастон (Пўлша)дан сариғ денгизгача бир ит алардин беижозат ҳуру олмас эрди. Мунтазам пўстлари ишлар, тижорат ишлари мураттаб йўлға қўюлғон, узун масофалик сафарлардаги йўлчиларни роҳати учун ҳар ерда карвонсаройлар, сув йўллари, захира омборлари, хазиналари, божхона(жумрук)лари бор эди.
Олтун Ўрда яъни, мўғулларни таҳти идорасида руслар уч аср қолдилар. Буни тарих саҳифаларидан силишни имкони йўқдур. Ва яна Олтун Ўрда тарафиндин Булғорни фатҳ қилинғон тарихи 1236м. эди.
Ўқтойхонни вафотидан кейин Ботухонни ўн икки йиллик тақаддуми натижасида Киефни олғондан кейин (Ғоличия) GALIGIA Можаристонғача ҳатто Диёна Муҳосарада эди. Олмония бўлса бу таҳдид ила суқут арафасида эди. Мўғул урдусиға муқобил келадурғон ҳеч қандай бир қувват йўқ эди.
Аммо қўмондон Ўқтойхонни вафоти муносабатила яъни, қадарни қудрати ила Олмонияни фатҳи таъхир бўлди. Бу тарафда русларни вазиятлари заиф, ночор эди. Биноан алайҳ рус князлари тўғул давлатиға итоат қилиш, амрлариға фармонбардор бўлиш шартила так-так ўлароқ хоқон Амир Темурни ҳимоясиға кирар эрдилар. Шу ҳолда Москов шаҳри ва давлати қайдоқ қурулди, дегон бир савол келадур.
Арз ўлинурки, аслида финлар ила маскун бўлғон бу соҳа ўн биринжи асрда русдан бошқа миллатлар ила оролашиб, руслар ҳам келуб, яралмишакга бошладилар. Бу ҳол Владимир Тумоқни вақтини жалб этди. Бунинг устиға учунжи ўғли Юрий Дўлғруқни Московга келтириб ўтқузди. Булардан Юрий Данилович мўғул аслзодаларидан бир қиз ила уйланиб хон саройида эътибори ортди. Бу сояда рус бўлғон раиятларнинг вазиятларини таъқиб этуб хонга билдириш вазифаси тофширилди. Бора-бора бож ва хирожларни тўплаш салоҳияти ҳам бунга қўшумча ўлароқ берилди.
Бу ҳангомда катта йўлларни, катта дарёларни қўшулушидаги бу Москов шаҳриға рус бутхонасининг митрўпўлиди (руҳоний раиси) Пётр оёқ босиши билан Москов ва мусулмонларга қарши русларни ҳам маркази ҳам мудофаа қалъаси шаклини олди.
Шу ҳолда Олтун Ўрда хонлари ўзларини қилғон хатоларини мусомаҳаларини таҳликалик оқибатини кўруб, Московни ўртадан кўтаришга қарор бердилар. Бу тарихдин бошлаб барча мусулмон давлатларни ғояси, ҳадафи Мовковни йўқотиш бўлуб қолди. Фурсати келдикча ҳамон Московга ҳужум қилуб Московни олиш учун мусулмон давлатлари бор қувватини харж қилур эдилар.
Зикри кечкон воқеаларга кўра, аксар вақтларда мусулмонлар Московни муҳосара қилар, руслар бўлса бутхоналариға сиғинар, ҳазрат Марям (BOJI MATERI)дан имдод сўрар, ниҳоят мусулмонларга жизя беруб, мусолаҳа ила муҳосарадин, ҳужумдин қутулур эрдилар.

РУС КНЯЗЛАРИЧА[8] қаламравидаги раиятлариға амрларини нофиз бўлиши, амсоли ва ақрони ичинда соҳиб нуфуз бўлуш ғояларидан эди. Шуни учун князлар ҳамиша мусулмон давлатлари ила муросо-мадоро қилишга мажбур каби эдилар.
У асрларда руслар мусулмон давлатларила сиёсий алоқаларини бир низомга қўюб иқтисодий алоқаларини тузатиб, бир нав хотиржам бўлишға мойил бир сиёсат таъқиб этмакда эдилар. Ҳамиша бир чўқуб ўн қараб яшар, жузъий бир хатога тушуб қолмасликлари учун доимо эҳтиётлик бўлуб мусулмон давлатлариға тўлайдурғон жизяларини таъхир қилмай вақтида тўлаб, қарзларини адо қилуб турор эрдилар. Ҳамда муносабат келғонда хоқонга[9] ҳадялар, хонларга пешкашларни ҳар навни тақдим этуб, аларни муҳаббатларини ўзлариға жалб этар, адоват қилуб, ғазабланишларидан ҳазар қилур (эҳтиёт бўлар) эрдилар. Узун замонлар, асрларча Московни ҳоли шундоқ кечди. Келажак саҳифаларда баён қилинадурғон воқеалар, ҳодисалар тарихдин бир набза ўлароқ муҳтарам ўқувчилар назар вақтлариға.

Тубанда зикр қилинадурғон Мовков князлари ва бошқалари мўғулларга (Олтун Ўрдага) бож ва хирож, турли жизялар, тазминотлар беруб, жон сақлаб яшадилар. Бу муддатни муаррихлар уч аср деб кўрсатадилар ва яна буни тарихдин силиб бўлмайдур, деб таъйид қиладурлар.

Тариха боқ, билурсан шаъни қадиминг, эй жон,
Қочу кира амримизда русу хито мусаххар.[10]

1389м. санада княз Дмитрий Дўнский вафот этди. Бобосининг ўрниға Василий Димитрович княз ўлароқ, тахтга ўлтурди. Василий бобосининг вафотидин олти ой кейин изҳори итоат таждиди байъат қилуб, хон Тўхтамишга мурожаат қилди. Василий Тўхтамишхоннинг илтифотиға мазҳар бўлди. Баъзи имтиёзлар ҳосил қилди. Василий баъзи тааҳҳудларда бўлинди. Лозим бўлғонда аскари ёрдамда бўлиш моддаси ҳам аҳдномасида мазкурдур.[11]

ТАРИХДИН ЯНА БИР НАБЗА: 1400м.да рус князлридан Туир Михаил ўлгондан кейин авлоди оросида тахт талашиб ихтилоф бўлди. Ичларидан фаросатлик Иван Қрим хонларидан Темур Қутлуғхонга махфий суратда махсус мархас юборди. Мархасни Қримга келгон тарихи Қутлуқхонни вафоти муносабатила ўрниға тахтнишин бўлғон Шодбекхонни жуласиға тасодиф этди. Мархас Шодбекхонни зиёрат этди. Ивандан салом этди. Саломдан сўнгра калом шулдурки, қайси усулда ва қайси шарт билан бўлса бўлсун князликни Иван ўз номида қолишни хоҳиш қиладур. Сиз жаноб хон ҳазратларидан ёрдам талаб қилуб мани ҳузурингизға юборди, деди.
Шодбекхон Иванни талабларини қабул этди. Етарлик ёрдамда бўлинди. Иван ҳам олғон қувватларни у силоҳларни берилғон таълимотга кўра ишлатди. Биродарларини, мухолифларини, амирларидан баъзиларини эъдом этди. Ҳукуматни қўлиға олди. Иқтидорга келди. Бобосини ўрниға княз бўлуб ўлтурди.[12]
Машҳур муаррих Хайруллоҳ афанди вақоеъномасида Елдирим Боязид замонидаги русларни вазиятидан баҳс эдаркан, аларни Москов шаҳрида иқомат этуб тоторларни ҳокимияти остида яшаб, жон сақлағон бир паринслик (хон)лик ўлдуқларини ёзодур. [13]
1475м.да Қримдаги Жинуйз ??? ва бошқа озоқ шаҳарлари усмонлиларнинг нуфузи остида иккинжи Боязид даврида эди. Русия – Туркиянинг аввалги сиёсий алоқалари, диплўмасий музокаралари бу тарихдин кейин бошланмишдур.
Учунжи Иванни иккинжи БОязидга ёзғон ражономасини 31.08.1492 тарихи ила айнан воқеани ёзғон муаррих Карамзинни ёзуви: усмонлилар Русияга тоторларнинг асоратида яшағон кичик бир паринслик (аморат) назарила боқиюрларди. Русларни турклар ила бўладурғон алоқаси фақат Қрим хонларининг воситаларила кўрулурди. Алоқалар зиёдалашиб, ниҳоят Туркия – Русия сафирлари 1497да қароргир бўлди.[14]
Рус князларининг раислари Яраслав бошда ўлароқ Олтун Ўрдага бориб, юзу кўзларини суруб, ёрлиқ (фармон) олур эрдилар. Аммо Черникоф князи Михоил ила Ғолич князи Дониял Рўмонович бош тортсалар ҳам кейинроқ булар ҳам мажбур бўлдилар. Курҳан (мажбур бўлганидан) юз сургонлардан Яраслав Чингизхонни пойтахти Қора Қуромгача кетди. Бир марра уни устидан шикоят қилинуб ариза тушконда марказда муҳокамаси бўлди. Натижа оқланиб, ўз тахтиға қайтди.

Ал-ҳосил куракчи русларни ҳаёти шундан иборат эди.
1155м.да туғулғон Чингизхонни исми “Тимучин”дур.

Чингизхоннинг пойтахти Қора Қуромда бўлғон вақтлариға тўғри келса керак. Ани душманларидан яъни, руслардан бири Чингизхонни рақиблариндан Жомукодин, толадаги қўйларни оғилларига қадар қуғлоб келгон бўриларга ўхшаб бизларни қувлагонлар кимлардур, деб сўробдур. Жавобиға Жомуко айтибдур: манков Тимучинга тобеъ одамизодни гўшти билан боқилғон тўрт кўппак бордур.
Тимучин аларни темир занжирга боғлар эди. У кўппакларни пешоналари мисдан, тишлари ўткур, тиллари кафшдўзни бигизига ўхшойдур, юраклари темирдан, қамчи ўрнида қўлларида эгри қиличлари бордур. Қориб, қоройчодур, отлари шомолдур, уруш кунларида одам гўштини ейдурлар. Ҳоло алар занжирдан бўшоғондурлар, қўшуқ айтиб нашъаланур, кайфланурлар. Бу тўрт кўппаклар Жаба, Қубилой, Субутой, Жийламадурлар.[15]
Чингизхоннинг ўғли Жўжихондир. Анинг ўғли Ботухон Шарқий Оврупога урушға жўнар экон, Субутойхон анга ёрдамчи бўлиб 1336м.да йўлға чиқдилар. Бу сафарда Дашти Қипчоқ бутунлай, Булғон ўлкаси тамомила, Қрим, Дарбандарга қадар узайғон Қафқос ҳудудлари ва Эрон мўғулларни қўлиға ўтди.
1238м. Разан Владимир каби бир тоқим рус хонликлари тўғуллар тарафиндан ишғол қилинди. 1240м.да Киеф шаҳри олинди. Бундан сўнгра оҳиста-оҳиста навбат билан Новгород, Ростоф, Суздал, Яраслав шаҳарлари забт эдилди. Бу оралиқда руслар бир исён чиордилар. Исёнбоши Александр Невский эди. Аммо исён натижаси ақим қолди. Бу тарихдан кейин ғарб йўли Ботухон учун очиқ бўлди. 1242м.да БОтухонни аскарлари Лаҳастон (Пўлша), Можаристон ва Долмачани хароб қилдилар. (Долмача Адриятик??? денгизини шарқинда Триста атрофинда Албанияга яқиндир).[16]
Рус князлари Олтун Ўрдага тобеъ бўлғон муддатларича бож, хирож берғон ҳолинда мухторият каби ҳурриятга, мухториятлари нисбатида қувватга эга бўлур эрдилар.[17]

ОЛТУН ЎРДАНИ ОЛТУН ДАВРИДА Ботухғон ва биродари Баракахонни 1255м.дан 1266 ғача ва яна Ўзбакхонни 1312м.дан 1340 ғача ўткон замонлари билхосса шоён зикрдур. Ушбу даврда Булғон ўлкасидан, рус князликларидан, Қримдан, Волга (Идил)ни паст тарафларидан то Хор