ХУДОЙБЕРГАН ДЕВОНОВ

Ўрта Осиёга фотографиянинг кириб келиши

Бундан бир неча йил муқаддам Ўзбекистон тарихи давлат музейида бир француз сайёҳи ва фотографи  Поль Надарнинг кўргазмаси бўлиб ўтган эди. Шарқни Европа учун кашф этиш иштиёқида Ўрта Осиёга фотоаппарат билан келган бу сайёҳнинг исми Поль Надар эди. Ростини айтсам, бу кўргазмадан кўп нарсани кутмаган эдим. Аммо француз фотографининг ХIХ аср охирларида Ўрта Осиёга келиб, ота юртимиз манзараларини тасвирга туширгани мени беҳад даражада ҳаяжонга солди. Негаки, Поль Надар тасвиридаги шаҳар ва қишлоқ кўринишлари, орадан бир неча асрлар ўтган бўлса ҳамки, қарийб ўзгармаган эди. Балки Навоий Самарқандга таҳсил олиш учун келганида Поль Надар тасвирга туширган майдон ва кўчаларда юргандир. (Бунга шахсан мен заррача шубҳа қилмайман.) Фақат шаҳар ва қишлоқлар эмас, балки шу шаҳар ва қишлоқлардаги қайноқ ҳаёт манзаралари ҳам, оламларнинг ўша вақтдаги ўзига хос қиёфалари ҳам унинг фотосуратларида муҳрланган эди. Француз фотографининг олис тарихимизни шу тарзда бизга бир умрга муҳрлаб қолдиргани мен учун унутилмас воқеа бўлган эди, ўшанда.
Шундан бери қаерда Тарихий Фотосуратлар кўргазмаси бўлса, албатта, бориб кўришга ҳаракат қиламан. Бу ҳол менга, ўйлайманки, Сиз, азизларга ҳам мамлакатимиз ва халқимиз тарихи билан учрашиш, у билан ғойибона мулоқотда бўлиш имкониятини беради, қалбимиздаги Тарих туйғусининг янада бойиши ва тиниқлик касб этишига халол хизмат қилади.
Ўтган асрнинг 30-йилларида француз рассоми Луи-Жак Дагер томонидан кашф этилган Фотография инсоният тафаккурини ағдар-тўнтар қилиб юборди. Инсон умри ва инсониятнинг кечаётган тарихи лаҳзаларини фотосурат тарзида муҳрлаб қолдиришнинг қанчалик буюк аҳамиятга молик эканини тушуниш қийин эмас. Бугун биз ўтган аср бошларидаги Тошкентнинг, афсуски, бузилиб, ўз ўрнини гўзал хиёбонларга, ҳашаматли иморатларга юўшатиб берган кўча ва уйларини фотосуратларда кўриб, тафаккуримиз ва қалбимиз билан  бир неча дақиқа бўлса-да, ўша муҳитга шўнғиб, ўша вақтнинг латиф ҳавоси билан нафас олиб, ўша вақтнинг ҳазин садолари оғушида яшаймиз. Ҳар биримизнинг оилавий фотоархивимизда ўтган ота-боболаримиз, ота-оналаримизнинг турли муносабат билан – гоҳ ғамгин, гоҳ бахтиёр ҳолатда, гоҳ тўй-маъракалар, оилавий байрамларда,  гоҳ иш жараёнида тушган суратлари бор. Уларни кўрганимизда, шу суратлардан жонсиз жигарларимиз эмас, балки Тирик Бузрукворларимиз бизга тикилиб тургандек бўладилар ва биз улар билан унсиз мулоқотда бўламиз. Ҳатто уларнинг суратлари олдида бирор эзгу ишимиз туфайли уялмай, аксинча, ўзимизни ғоз тутсак, аксинча, бирор чакки иш қилиб қўйган бўлсак, кўзимизни шу Тирик Аждодларимиздан четга олишга ҳаракат қиламиз.
Фото санъатининг кучи ана шундай...
Инсон тафаккурининг қудрати билан вужудга келган Фотографиянинг Ўрта Осиёга, хусусан, ўзбек диёрига кириб келганига 130 йил бўлди.
Тарихий ҳужжатларнинг шаҳодат беришича, Ўрта Осиё, хусусан, ҳозирги Ўзбекистон билан танишиш, унинг табиати, тарихи ва маданиятини ўрганиш мақсадида илк бор фотоаппарат билан Туронзаминга келган кишилар европалик сайёҳ ва ўлкашунослардир. Улардан кейин эса ҳунармандлар ва тадбиркорлар қадамранжида қилишган. Шулардан бири Антон Муренко (1837-1875) бўлиб, у 1858 йилда полковник Н.Игнатьевнинг ҳарбий-дипломатик сафари вақтида  “очиқ музейлар шаҳри” – Хива кўринишларини суратга олган.  Унинг издошларидан бири Станислав Николаи  1837 йилда Тошкентда илк фотография ательесига тамал тошини қўйган. Олим ва фотограф Николай Веселовский (1848-1918) ва С.Дудин (1863-1929) ХIХ аср охирларида Самарқанддаги машҳур мадраса ва мақбаралардаги нақшлар чаманзорини илм-фан учун муҳрлаб қолдиришган. Ниҳоят, бизга таниш бўлган парижлик фото устаси Поль Надар 1890 йилда Ўрта Осиёга саёҳатга келиб, юқорида тилга олганимиз Орол денгизидан Помир тоғларига қадар чўзилган қадрдон юрт манзараларини суратга туширган.
ХIХ асрнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиё, хусусан, Туркистон фотографлар учун серқатнов чорраҳалардан бири бўлиб қолди.  Улар учун, айниқса, Самарқанд муқаддас зиёратгоҳ манзилга айланди.   Европалик ва россиялик фото усталари олис асрларнинг акс-садоси ва ёдгорлиги – Самарқанднинг маҳобатли меъморий мажмуаларини суратга олиш учун фоторафик экспедицияларни қайта-қайта уюштирдилар. Бу фото усталари орасида янги санъат турининг энг машҳур намояндалари оз бўлмаган. Масалан, ўтган  асрнинг 30-йилларидаги полиграфия ва фотографиянинг сўнгги ютуқларини ўзида мужассамлантирган “Ўзбекистон 10 йиллиги” фотоальбомининг бош фотографи Александр Родченко (1891-1956) шундай кишилардан бири эди.
Москвадан махсус таклиф этилган бу фото устаси Тошкентга келиб, Борис Кудояров (1898-1974) ва Георгий Зельма (1906-1984) сингари таниқли маҳаллий фотографларга устозлик қилди. Улар гарчанд 20-йилларда Москвага кўчиб кетган ва ўша ерда яшаб, ишлаган бўлсалар-да, Ўзбекистон бир умрга улар ижодининг марказий мавзуларидан бири бўлиб қолди. Уларнинг мамлакатимизда яратган асарлари, Макс Альберт, А.Шайхет, И.Панов ва бошқа таниқли фотографларнинг Ўзбекистон мавзуига бағишланган ишлари сингари, фото санъатининг олтин фондидан муносиб жой олган.
Афсуски, табиий офатлардан ташқари, турли-туман бемаъни уруш ва жанжаллар ҳам халқ меъморий даҳосининг меваси - муҳташам обидаларининг шикастланиши ва нураб боришига сабаб бўлади. ХIХ аср ўрталарида бошланган рус истилоси пайтида нафақат аҳолиси қаршилик кўрсатган шаҳар ва қишлоқлар, балки масжид ва мадрасалар ҳам тўпга тутилди. Чор ҳокимиятидан кейин тарих саҳнасига чиқиб, ер юзининг олтидан бир қисмини идора қилган большевиклар эса шу ваҳшийликни ўзларига хос изчиллик билан давом эттириб, меъморий ҳамда диний-маърифий обидаларни вайронага айлантирдилар. Худди шу мудҳиш келажакни олдиндан кўргандек, европалик ва россиялик маърифатпарвар фотографлар Самарқанд обидалари ва осори-атиқаларини суртга олишда давом этдилар. 1872 йилда А.Кун (1840-1888) томонидан тузилиб, нашрга тайёрланган  тўрт жилдлик “Туркестанский альбом”даги 1262 суратнинг аксари Самарқандда олинган.
Шарқ меъморлигининг йилдан-йилга нураб бораётган шоҳ асарларини муҳрлаб қолдириш учун ХIХ аср охирларида Самарқандга бир неча махсус экспедициялар ташкил қилинди. Россиялик И.Введенский, И.Чистяков ва С.Дудин ўзларидан шундай бой фотоматериал қолдирдиларки, бу материал келажакда Самарқанд обидаларини қайта таъмирлашда, айниқса, асқотди. Илмий манбаларда айтилишича, сўнгги нафасига қадар Санкт-Петербургдаги Этнография музейида Ўрта Осиё маданий-меъморий бойликларининг муҳофизи бўлиб хизмат қилган С.Дудиннинг ижодий фотомероси. 2500 негативдан иборат. Бу негативларнинг биз учун қимматли томони шундаки, уларнинг барчаси Самарқандда олинган.
Амир Темур салтанатининг пойтахтига келиб, бутун дунёга машҳур обидаларни суратга олган фотографлар орасида Г.Мозер (1844-1923), Г.Крафт (1853-1935) ва Ф.Ордэ сингари европалик фото усталари  ҳам бўлишган. Уларнинг ХIХ аср охирларида олган суратлари Ғарбда катта ўлчамдаги ҳашаматли альбомлар шаклида чоп этилиб, Ўрта Осиё тарихи ва маданиятига қизиқишнинг янада авж олишига сабаб бўлган.
Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат 1890 йили Тошкентга ташриф буюрганида, Янги шаҳардаги гимназия, театр сингари рус маданияти ўчоқлари билан яқиндан танишган.  Туркистоннинг маданий ва маиший ҳаётига кириб кела бошлаган Европа маданияти ва техникаси янгиликлари шоир қалбида ўчмас таассурот қолдирган. У мазкур сафари чоғида Тошкентнинг энг машҳур фотографи  Дмитрий Назаров билан ҳам учрашган. Тошкент гимназиясида расм машғулотини олиб борган Д.Назаров Санкт-Петербургдаги Строгонов бадиий-саноат билим юртини тугатгач, Туркистонга келиб, ҳозир Амир Темур номи билан аталган кўчанинг Темурийлар давлат музейи яқинида ўз ательесини очган эди. (Фурқатнинг бизга маълум фотосурати шу ерда олинган.)
“Кунларнинг бирида, - деб ёзган эди Фурқат дастлаб «Туркистон вилоятининг газети» саҳифаларида, сўнгра А.Н.Остроумовнинг «Сартлар» китобида эълон қилинган таржимаи ҳолида, - мен Назаровнинг фотографиясига кириб, хушбичим болалар ва чиройли қизларнинг деворларга осилган суратларини кўрдим. Улар шу даражада яхши ишланган эдики, ҳатто  ҳавас қилиш мумкин эди. Рассом Назаров менга ўз аппаратларини кўрсатди ҳамда фотографияда қўлланиладиган дори ва қоғозларнинг хоссаларини тушунтириб берди. У менга суратларни олиш намунасини кўрсатиш учун ҳузуримда бир кишининг суратини олди, мен унинг ҳаракатларини кузатиб турдим. Бу, шундай рўй берди:  у дастлаб қоронғи хонада шиша пластинкани махсус дорига ботириб олди ва уни қурутгач, нур тушишидан эҳтиёт чораларини қилиб, зич ёпилган рамкага жойлаштирди. Агар шишага бир тутам нур тушса ҳам, унинг устидаги дори ўз кучини йўқотар экан. Ойнали махсус машина уч оёққа ўрнатилган эди. Сурати олиниши даркор бўлган киши шу машинадан беш-олти қадам нарига ўтказилар экан. Машина (даги ойна) нинг қопқоғи олинганда, машинанинг орқа тарафидаги махсус ойнада шу кишининг тасвири, ҳатто либосининг ранги ва безаклари ҳам яққол  кўринар экан. Мен бу мўъжизани кўриб ҳайрон қолдим...Ҳозир баъзи бир мусулмонлар ўзларининг суратларини шундай йўл билан олдирмоқдалар. Фотографнинг менга айтишига қараганда, эндиликда фоторгафия машинаси ёрдамида осмондаги юлдузларнинг тасвирини, шунингдек, шиддат билан кетаётган отларнинг тасвирини олишаётган экан”1.
Европалик ва россиялик машҳур фотографларнинг  Ўрта Осиёга, хусусан, Туркистонга тез-тез келишлари шу ерда фото санъати  ихлосмандларининг кўпайишига туртки берди. Ҳатто ХIХ аср охирларида Тошкентда шундай кишилар ташаббуси билан Туркистон фотография ва нафис санъат ҳаваскорлари жамияти ташкил топди. 1899 йилда эса Туркистон тарихида биринчи марта Тошкентда фото кўргазма ташкил этилди. Кўргазмани тайёрлаш ва ўтказиш бўйича тузилган комиссия, манбаларда айтилишича, икки ярим мингдан зиёд бадиий фотосуратларни томошабинлар эътиборига ҳавола  қилган ва бу суратлар 12 та бўлимда намойиш қилинган. Шу кўргазмада маҳаллий фото усталари ва ҳаваскорлари билан бир қаторда таниқли хорижий фотографлар ҳам ўз асарлари билан иштирок этишган.
Шундай қилиб, 1910 йилда биргина Тошкентнинг ўзида 20 та фотография ательелари мавжуд эди. Шу ательеларда тайёрланган бир қатор фотоасарлар Европа ва Америка Қўшма Штатларида ўтказилган фотокўргазмаларда намойиш этилиб, совринларни олишга муваффақ бўлди. Масалан, 1908 йили Франциянинг Марсель шаҳрида ўтказилган Бутунжаҳон фото кўргазмасида бизга таниш бўлган Д.Назаровнинг суратлари  олий соврин - “Гран-при”га муносиб деб топилди.
Юқорида тилга олинган 20 та фотоательедан бири “Илҳомжон Иноғомовнинг мусулмон фотографияси” эди. У, манбаларда қайд этилишича, 1902 йил 14 апрелда Шайхонтаҳур даҳасининг Ҳовузбоғ маҳалласида очилган.

Ҳар бир инсон тарихнинг  муайян бир даврида дунёга келади. Давр эса шундай дарёи азимки, агар тошса, ҳар қандай инсонни ўзининг шиддатли оқимига тортиб, бамисоли бир хас янглиғ эзиб-мажақлаб, сўнг ютиб юборади. Агар у ўз ғалаёни давомида қилган вайронликларидан, ямлаб ютган тирик жонлардан тўйган бўлса, енгил нафас олиб, ҳар икки соҳилида не-не орзу ва умидлар билан яшаётган дов-дарахтлар, ҳайвонлар ва одамларга ҳаёт бағишлайди.
Ҳикоямиз қаҳрамони Худойберган Девоновнинг икки аср оралиғида кечган ҳаёти тарих дарёсининг ана шу икки хил оқимига тўғри келган. Унинг  биринчи ўзбек фотографи ва биринчи ўзбек киноопеатори бўлиб улғайиши ҳамда ўзбек халқининг кўзга кўринган сиймолари қаторида маҳв этиб юборилиши шу давр дарёсининг изми билан рўй берган. Шунинг учун ҳам бу ажойиб инсон ҳақидаги  ҳикоямизни у дунёга келган йиллардан бошлаб келсак ўринли бўлар.
Аввало айтиш жоизки, Худойберган Девоновнинг туғилган санаси айрим манбаларда 1878, бошқа манбаларда эса 1879 йил, деб қайд этилиб келади. Шубҳасиз, унинг шу икки сана оралиғида туғилган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Негаки, у дунё юзини кўрган замонда милодий йиллар тизимига асосланган тақвим ҳаракатда бўлиб, шу тақвимнинг аксар йил ва ойлари ҳозирги  ҳижрий йилларга ағдарилганда, орада баъзан бир йил-ярим йиллик фарқ пайдо бўлиб қолади. Балки шунинг учундир унинг туғилган йили турли манбаларда турлича ёзилиб келган .Ҳатто Худойберган Девонов 1937 йил 30 июнда ҳибсга олиниб, маҳбуслик анкетаси тўлдирилганда туғилган йилини 1888 йил, деган бўлса керакки, анкетада шу рақам муҳрланиб қолган. Аммо кейинчалик терговчилар биринчи ўзбек фотографининг 1934 йилда берилган паспорти асосида унинг туғилган йилини 1879 йил, деб қайд этганлар. Шунга қарамай, биз 1878 санасини ишончли маълумот деб қабул қилсак, тарих ҳақиқатига зид иш қилмаган бўламиз.
Энди, ҳурматли китобхон, сиз билан биргаликда ХIХ асрнинг сўнгги чорагини тахаййюл йўли билан кўз олдимизга келтирсак:
Хоразм хонлигининг чор қўшинлари томонидан босиб олиниши... Хонликнинг рус империясининг таъсир доирасига тушиб қолиши...
Шу икки ибора тагида хонлик тарихида янги давр бошланди, деган маъногина эмас, балки қанчадан-қанча кишиларнинг қирғин қилингани, шаҳар ва қишлоқларнинг харобага айлангани, хонлик ҳаёти, халқ ҳаёти издан чиқариб юборилгани ҳақидаги даҳшатли ҳақиқат ётади.
Бу бир кам дунёнинг нағмаларидан бири шунда эдики, худди шу даврда Хоразм хонлигини Муҳаммад Раҳимхон II (Феруз) идора этаётган эди. Бу маърифатпарвар хон илм-фан, адабиёт ва санъатга ҳомийлик қилиб, кўплаб масжид ва мадрасаларни қурдирган. Шоир ва тарихчи Баёнийнинг ёзишича, у китобхонликка алоҳида эътибор бериб, ҳафтада икки марта – душанба ва жума кунлари олимларни саройга таклиф этиб, адабий гурунгларни бошқарар, китобхонлик оқшомларини ўтказар экан. У хонликдаги илмга меҳрли, адабиёт, санъат ва турли-туман ҳунарларга завқли ёшларни Хивага тўплаб, уларнинг ўзи барпо этган мактаб ва мадрасаларда хазина ҳисобидан ўқиб-улғайишларига имкон яратар экан. Маърифат ва маданиятга, ҳатто айтиш мумкинки, хонликнинг келажагига шундай муносабат туфайли у ҳукмронлик қилган 1865-1910 йиллар Хоразм тарихининг порлоқ саҳифаларидан бири бўлиб қолди.  Яна шу нарса муҳимки, у илм-фан, адабиёт ва санъатга катта эътибор бериш билан бирга Ўрта Осиёда биринчи босмахонанинг, биринчи фотографиянинг, биринчи овозсиз кинонинг яратилишига ҳам ўз ҳиссасини  қўшди.
Худойберган Девонов Хоразм тарихининг шундай бурилиш нуқталаридан бирида, маърифатли Муҳаммад Раҳимхон II ҳукмронлик қилган бир даврда туғилди. Унинг дунёга келиши таниқли шоир ва публицист Эркин Мадраҳимов (Ошиқ Эркин) нинг “Чақмоқ” деб номланган ҳужжатли қиссасида бундай тасвирланган:
“Қадам маҳрам маҳкамасида девонлик қилаётган Нурмуҳаммад оға алланималарни оққа кўчириш билан банд бўлиб, ҳийла хаяллаб қолди. Бир вақт икки-уч бола ҳузурига чопқиллаб кирди:
- Суюнчи беринг, Нурмат оға, суюнчи! Рўзика опамларнинг кўзи ёриди. Ўғил! Ўғил!!
Нурмуҳаммад оға суюнганидан довдираб қолди. Аранг ҳушини йиғиб, болаларга бир тангадан суюнчи берди. Сўнг ишларини апил-тапил йиғиштирди-да, уйига қараб югурди...
Бу воқеа 1879 йилда – августнинг учинчи куни рўй берган эди. Чақалоққа Худойберган деб ном қўйишди. У оилада уч яшар Онажондан кейинги иккинчи фарзанд эди”1.
Муаллиф гарчанд ўз асари жанрини ҳужжатли қисса деб белгилаган бўлса-да, келтирилган лавҳа ҳам, қиссанинг бошқа ўринлари ҳам бадиият суви билан суғорилган. Чунончи, Худойберганнинг 3 августда туғилганлиги тўғрисидаги маълумот, бизнингча, бадиий тўқима маҳсули. 1879 санасига келсак, бу сана бошқа манбаларда ҳам учрашига қарамай, Худойберган Девоновнинг 1935 йилда битилган таржимаи ҳолидаги санадан фарқланади. Илк ўзбек фотографи мазкур таржимаи ҳолида туғилган санасини 1878 йил, деб  кўрсатган. Аммо қиссадаги янги меҳмоннинг Нурмуҳаммад (Нурмат) ва Розика оиласида уч ёшли Онажондан сўнг иккинчи фарзанд бўлиб туғилгани рост гап, бу маълумотга ишониш мумкин..
Шундай қилиб, бўлажак биринчи ўзбек фотография 1878 йили Хива шаҳрида Нурмуҳаммад девон (мирза) оиласида дунё юзини кўрди. Унинг отаси, айрим манбаларда айтилишича, хон саройида мунший (котиб) ва табиб бўлиб хизмат қилган. Бошқа  бир  манбада Нурмуҳаммад отанинг Хўжайли туманида ҳоким бўлганлиги айтилади. Худойберган Девоновнинг жияни Абдулла Юсупов эса тоғаси ҳақидаги хотираларида ёзилишича, Нурмуҳаммад Хўжайли туманидаги ер-сувнинг бошқарувчиси бўлган. Х.Девоновнинг ўзи НКВД терговчиларига берган кўрсатмасида Хива туманидаги Бадирхон қишлоғида отасининг 6 гектар ери бўлгани ва у шу ерларни теварак-атрофдаги деҳқонларга бўлиб берганини ҳамда шу ерлардан даромад олганини айтган.
“Чақмоқ” ҳужжатли қиссаси муаллифи Худойберганнинг болалик ва ёшлик йиллари тўғрисида баҳс юритиб, бундай ёзади:
“Отаси Нурмуҳаммад ўз даврининг анча билимдон ва маданиятли кишиларидан эди – ўғлига хат-савод ўргатди. Худойберган ўн икки ёшидан бошлаб отаси билан девонхонага қатнаб, хат-чизувда унга дастёрлик қила бошлади”1.
Юқорида тилга олинган тергов материалида Худойберган Девонов  отасига қарашли ер-сув тўғрисида сўзлаб: “Менинг ўзим дастлаб боққоллик дўконини очиб, савдо билан шуғулландим, аммо савдо билан ўралашиб қолмай, соатсозлик қилиб, ҳунармандлик билан машғул бўлдим. Отам 1918 йили вафот этди. Мен отамдан қолган ерни деҳқонларга ижарага бериб, улардан даромад олиб турдим. 1927 йилда эса барча ер-суву мол-мулкимни  шўро ҳокимияти фойдасига топширдим”, деб ёзган.
Маҳбус фотографнинг бу сўзларига қўшимча тарзида шу нарсани айтиш лозимки, Худойберган ёшлик чоғидан бошлаб техникага қизиққан ва соатсоз устага шогирд тушиб, маълум муддат соатсозлик билан машғул бўлган.
Х.Девоновга бағишланган аксар рисола ва мақолалар шўро даврида майдонга келганлиги туфайли бу ҳужжатли қисса ва мақолаларнинг муаллифлари  Худойберганнинг рус тили ва маданияти таъсирида шаклланганлигини айтишга алоҳида эътибор беришган. Шу тамойил Эркин Мадраҳимовнинг ҳужжали қиссасида ҳам сезилиб туради. У ёзади: “Нурмуҳаммад оға Худойберганнинг ўсиб-улғайиши учун ҳеч нарсани аямади. Ўғлининг рус тилини ўрганишга жазм этишини қўллаб-қувватлаб, ўша пайтлар Хивада очилган рус-тузем мактабига топширди”1.
Салимжон Ҳасанов исм-шарифли муаллиф “Биринчи ўзбек кинооператори” деган мақоласида эса Худойберган ҳаётининг худди шу даври тўғрисида қуйидаги сўзларни ёзган:
“Ўткир зеҳнли Худойберган оқ-қорани танигач, тез орада араб қа форс тилларини мукаммал ўрганди ва Шарқ адабиёти классиклари ижодини ҳам қунт билан мутолаа қила бошлади. Рус тилини ўрганиш учун эса у рус тили ўқитувчиси Мухтор Бакировга шогирд тушди. Айниқса, унинг дунёқарашининг шаклланишида,  илғор  рус фани ва маданиятига меҳр-муҳаббат уйғотишида ўз замонасининг илғор фикрли кишилари бўлган Комил Хоразмий, Баёний, Табибий, Мутриб Хонахаробий, Аваз Ўтар ўғли, Отажон  Абдалов, Муҳаммад Расул Мирзо,  Сафо Муҳанний, Фақирий, Партавий каби прогрессия руҳдаги маърифатпарварларнинг таъсири катта бўлди”1.
Ҳар иккала муаллиф бу сўзлардан кейин Худойберганда фото санъатига қизиқишнинг пайдо бўлиши масаласига кўчадилар ва бунга сабабчи бўлган кишининг номини тилга оладилар.
Х.Девонов ҳақида шу пайтгача ёзилган ҳужжатли қисса ва мақолаларда фотограф ҳаётининг дастлабки саҳифалари шу тарзда баён қилинган.
Аммо ушбу сатрлар муаллифи қўлида мавжуд бўлган ҳужжатлар  Х.Девонов ҳаётининг “қоронғи” саҳифаларига маълум даражада ойдинлик киритади. Шу  материаллардан бири Х.Девоновнинг 1935 йил 9 декабрда Урганчда ёзилиб, лотин ёзувли машинкада кўчирилган ва юқорида тилга олинган таржима ҳолидир. Мазкур ҳужжатга қараганда, “Худойберган” нафақат бўлажак фотографнинг, балки отасининг ҳам исми бўлган. Яъни исм-шарифи Худойберган Нурмуҳамедов бўлмиш ота тўнғич фарзанди дунёга келганида азбаройи хурсанд бўлганидан ва бу бевафо дунёдан ёлғиз ўтмай, из қолдириб кетажагига ишонганидан Оллоҳга шукроналар айтиб, фарзандини ҳам Худойберган деб атаган.
Яна шу нарсани айтиш жоизки, тарихнинг биз тилга олган даврларида жангари уруғларга мансуб кимсалар яқин шаҳар ва ўлкаларга бориб, қул ва чўри сифатида хизмат қилиши ва “яхши” пулга сотилиши мумкин бўлган кишиларни ўғирлаб келиб, қул бозорларида сотишган. Кейинчалик “Худойберган” ёки “Оллоберган” исмини олганларнинг аксари қул бозорларида сотилиб, мардона меҳнатлари билан ўз тақдирларини яратган кишилардир.
“1850 йилда, - деб ёзади Х.Девонов таржимаи ҳолида, - Худойберган Нурмуҳамедов Эроннинг Калат деган жойидан такалар2 томонидан келтирилиб, Хевада Отажон тўра деганга қул қилиниб, 18 тиллага  сотилганлар. Бир неча йиллар отам унинг хизматида ишлаб, иш орас�