Олтин Ўрда давлати ва темурийлар салтанатида феодал бошбошдоқликлар, ўзаро низолар, қирғин-барот жанглар авж олиши оқибатида XV асрнинг 20-йилларида Дашти Қипчоқнинг Шарқий ҳудудларида кўчманчи ўзбеклар давлати таркиб топди. Дашти Қипчоқнинг шарқий қисми Волга бўйларидан то Сирдарё шимолигача бўлган ҳудудларни ўз ичига олар эди. Олтин Ўрданинг Жўчи ва Шайбон улуслари ўрамида истиқомат қилувчи турк ва турк-мўғул қабилалари XV аср форс тилида битилган манбаларда (Низомуддин Шомий, Муиниддин Натанзий, Шарафуддин Али Яздий, Абдураззоқ Самарқандий, Мирхонд ва бошқаларнинг асарларида) «ўзбек» деган умумий ном билан аталганлар. Кўчманчи ўзбеклар деганда биз худди шу уруғ ва қабилаларни кўзда тутамиз. Бу давлат 40 йилдан сал зиёдроқ вақт ҳукм сурган бўлса-да, аммо Ўрта Осиё ва Қозоғистон халқларининг кейинги тақдирларига катта таъсир кўрсатдилар. Кўчманчи ўзбеклар давлатининг асосчиси Абулҳайрхон (1428—1468) бўлиб, у темурийлар салтанатига барҳам берган Муҳаммад Шайбонийхон (1450—1510) нинг бобоси эди. XV аср ўрталарига келиб ўзбеклар давлати ҳозирги Қозоғистон ва жануби Ғарбий Сибириёнинг жуда катта ҳудудларини ўз ичига олган эди. Бу давлатнинг қандай таркиб топгани, равнақи ва инқирози, XV асрда шу ҳудудларда кўчманчилик билан тирикчилик ўтказган турк, турк-мўғул қабила ва уруғларининг ижтимоий-сиёсий аҳволи ҳозиргача тарих фанига унчалик маълум эмас. XV асрдаги ўзбеклар давлатининг ички тузуми яхши ўрганилмаган. Шу даврдаги қозоқларнинг аҳволи ҳақида ҳам шуни айтиш мумкин. 1440—50 йилларда турк-мўғул уруғларининг бир қисми Абулҳайрхондан ажралиб чиқдилар ва Хоразм, Чу воҳаси, Еттисувга кўчиб келиб жойлашдилар. Шарқ тилларида ёзилган манбаларда мана шу турк-мўғул уруғлари ўзбек-қозоқлар ёки қозоқлар деб аталади. Кўчманчи ўзбеклар давлатининг ҳудудлари археологик жиҳатдан ҳам етарли ўрганилмаган. Шу давлат ҳудудлари озми-кўпми тилга олинган ёзма манбалар ҳам бизгача жуда кам етиб келган. Хуллас, Ўрта Осиё ва Қозоғистон халқлари тарихининг мана шу даври ҳали очилмаган қўриқлигича қолмоқда. Бу муаммони тўла ва узил-кесил ҳал этиш келгусидаги Ўрта Осиё ва Қозоғистон халқларининг ўрта асрлардаги тарихи билан шуғулланувчи қадимшунослар (археологлар), тарихчилар, этнограф-элшуносларнинг вазифаси бўлиб қолса керак. Энг муҳими, ҳали бу даврга ва шу мавзуга оид янги археологик, этнографик ва ёзма манбалар топилиши муаммонинг узил-кесил ҳал этилишига ёрдам беради.
Ўрта Осиё ва Қозоғистон халқларининг XV асрдаги тарихига доир археологик ва тарихий асарлардан ҳам унумли фойдаландик.
Ушбу китобда асосан Абулҳайрхон давлатининг сиёсий тарихи ёритилади.   Ушбу сатрлар муаллифи ўзига маълум бўлган ёзма манбалар, сайёҳларнинг хотиралари,  археология ва  этнография маълумотлари  асосида Олтин Ўрданинг   шарқий қисмида   кўчманчи ўзбеклар давлати таркиб   топиши арафасидаги   сиёсий аҳволни мазкур давлатнииг кейинги ривожини,   шунингдек кўчманчи ўзбекларнинг темурийлар, қисман Мўғулистон ва қалмоқлар билан муносабатларининг айрим жиҳатларини ёритишга интилади.
«Ўзбек улуси» китобииинг юзага чиқишига қимматли ёрдам берган устозим И. П. Петрушевскийга, асардаги айрим масалалар юзасидан маслаҳат берган Санкт-Петербург дорилфунуни Шарқ факультети доценти Л. В Строевага, шунингдек, йирик мутахассис олимлар Я. Ғ. Ғуломовга, М. А. Салоҳитдиновага, Р. Ғ. Муқминовага қимматли маслаҳатлари ва мулоҳазалари учун самимий ташаккур айтаман.
Шунингдек, камина Санкт-Петербург дорилфунуни Шарқ факультети, Осиё халқлари институти Санкт-Петербург бўлими, Ўзбекистон ФА Шарқшунослик институти, Сальтиков-Шчедрин номидаги Санкт-Петербур давлат кутубхонаси жамоаларига қўлёзмалар фондларидан бемалол фойдаланишга имкон берганлари учун миннатдорчилик билдиради. Китобдаги жуғрофий атамалар юзасидан фойдали маслаҳатлар берган марҳум Ҳамидулла Ҳасановдан, тарихий хариталарни тузатишда қат
нашган Наим Норқуловдан, китоб ношири Асрор Самаддан миннатдорман.
Қўлингиздаги китоб кўчманчи ўзбеклар ҳаёти ва давлати тарихини ўрганиш соҳасида илк қадамлардан биридир.
Мазкур китоб рус тилида Москвада босилиб чиққанига чорак асрдан зиёдроқ вақт ўтди. Бу орада китоб юзасидан матбуот саҳифаларида бир қатор таниқли олимларнинг фикр-мулоҳазалари эълон қилинди. Мен шу фикр асосида китобни қайта кўриб, уни бирмунча тўлдирдим.
Китобнинг ўзбекча нашрини тайёрлашда ёрдамлашган Шарқ тарихи ва адабиёти ихлосманди Урфон Отажонга ҳам миннатдорчилик изҳор қиламан.

БИРИНЧИ   БОБ
МАСАЛА МОҲИЯТИ. МАНБАЛАР

Ҳожи Тархон (Аштархон, Астрахон), Қозон, Қрим, Манғит улуси хонликлари ва мулклардан кейин вужудга келган Олтин Ўрда тарихини ўрганишда бугунги тарихчилик фани муайян ютуқларга эришди. Олтин Ўрда-нинг инқирози натижасида эса Абдулҳайрхон бошлиқ ўзбеклар давлати ташкил топди. Ўрта Осиё, Қозоғистон, Волга бўйи ва Қрим халқлари тарихи билан шуғулланувчи ҳамма тарихчиларнинг эътироф этишича, бу даврни изчил ўрганишда Б. Д. Греков ва А. Ю. Якубовскийларнинг илмий ишлари катта аҳамиятга эга. Аммо айтиб ўтиш керакки, шу пайтгача Абулҳайрхон давлатининг тарихи на бизда ва на чет элларда илмий жиҳатдан етарли даражада ўрганилган эмас.
Биз тадқиқ қилаётган мавзуънинг баъзи умумий масалалари Н. И. Веселовский, В. В. Бартольд, П. П. Иванов, А. Ю. Якубовский ва А. А. Семёновлар томонидан озроқ ўрганилган.
Н. И. Веселовский Хива хонлиги ҳақидаги машҳур асарида кўчманчи ўзбеклар давлатииинг Абулҳайрхон вафотидан (1468—69 йй.) сўнгги аҳволи тўғрисида қисқача айтиб ўтади ва ўзбеклар, қозоқлар ҳамда қалмоқларга оид этнографик маълумотларни келтиради. В. В. Бартольд «Улуғбек ва унинг даври» («Улугбек и его время») монографиясида Абулҳайрхон ва темурийлар ўртасидаги алоқаларга тўхтаб ўтади. А. Ю. Якубовский ва А. А. Семёновлар ўзбекларнинг шаклланиши ва этник таркиби ҳақида қимматли фикрлар билдиргаидилар.
П. П. Ивановнинг «Ўрта Осиё тарихи очерклари» диққатга сазовордир. Бу асарнинг биринчи боби Дашти   Қипчоқ ўзбеклари ва қозоқларнинг   то Ўрта Осиё ҳудудида тарқалгунларигача бўлган даврига бағишланган. Бу бобда у, кўчманчи ўзбекларнинг сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий ҳаёти ҳақида бой маълумотлар келтирган.
П. И. Лерхшгаг асарларидан бирида ҳам Абдулҳайрхон тўғрисида қисқача эслатма бор. Кўчманчи ўзбеклар давлати ҳақида бунга ўхшаш эслатмалар, маълумотлар яна бошқа бирқатор тарихий рисолаларда учрайди.
Олтин Ўрда тарихи билан шуғулланувчи чет эллик олимлардан Хаммер — Пургштал, М. Дегин, Г. Ховорс ва Б. Шпулерларни кўрсатиш мумкин. Хаммер Дашти Қипчоқда ҳокимиятни Абулҳайрхон қўлга олганлиги ва темурийларнинг Самарқанддаги тахтини эгаллашда султон Абусаъидга ёрдам берганлиги ҳақида ниҳоятда қисқа тўхталиб ўтади. У Абулҳайрхонни Ўзбекхон сулоласига мансуб деган фикрни билдирадики, бу мунозаралидир. М. Дегин ва Г. Ховорсларнинг маълумотлари баъзан юзаки ва умумий. Дегин султон Абусаъид ва Муҳаммад Жўқийларнииг Абулҳайрхон ҳузурига Самарқанд тахти учун курашга ёрдам беришини сўраб борганларини эслатиб ўтади. Бунипг устига, баъзи жойларда воқеаларнинг саналарини муаллиф хато кўрсатиб ўтади. Масалан, Дегинда, Муҳаммад Жўқий ва ўзбекларнинг Мовароуннаҳрга кириб келиш вақти 1456 йил дейилади, аслида эса бу воқеа анча кейинроқ— 1460 йилда юз берган эди. Ховорс бўлса ҳеч қандай хулосалар чиқармай, Масъуд ибн Усмон Кўҳистонийнинг «Тарихи Абулҳайрхоний» асари сўнгги қисмининг қисқа мазмунини ва Абулғозихонпинг машҳур «Шажараи-турк» асарида Абулҳайрхон тўғрисидаги маълумотларини келтириб қўйган, холос.
XV асрда ўзбеклар билан темурийларнинг муносабатлари ва Абулҳайрхоннинг юксалиши ҳақидаги баъзи умумий маълумотлар Ҳ. Вамберининг кенг кўламдаги «Бухоро тарихи» асарида мужассам бўлган.
Биз дуруст ўрганилмаган Оқ Ўрда ва Шайбоний улусининг сиёсий тарихи ҳамда XV асрдаги Дашти Қипчоқ шарқий қисмининг ижтимоий-иқтисодий тарихига имкон борича тўхталиб ўтамиз. Охирги муаммони ёритиш қўлёзма манбаларнииг ниҳоятда озлиги ва тарихшуносликда кўчманчиларнинг жамоаларидаги патриархал-феодал муносабатлар билан боғлиқ баъзи назарий масалалар ўрганилмаганлиги сабабли анча мушкулот туғдиради. Ўрта Осиё ва Қозоғистоннинг кўчманчи халқларида мавжуд бўлган патриархал-феодал муносабатлар   масаласи ҳали   яхши ёритилмагани  учун ҳам вақт-вақти билан жўшқин тортишувлар ва баҳслар бўлиб туради. Бу масала 1933 йил июнида ИГАИМК нинг мажлисида, 1954 йили эса Тошкентда ўтган тарихчилар илмий анжуманида муҳокама қилинган эди.   Бу анжуманларда баъзи муҳим масалалар ҳал бўлди, аммо кўчманчи ва ярим кўчманчи  халқлардаги патриархал-феодал муносабатлар муаммоси бўйича турли фикрлар билдирилиб,   олимлар муайян бир   фикрга келолмадилар. Айтиб ўтиш керакки,  Тошкент анжуманидан кейин илмий мажаллаларнинг   саҳифаларида мунозаралар ташкил  этилди,  уларда   мутахассис-олимлар  ўзларининг фикрларини билдирдилар. 
Китобнинг учинчи бобида биз XV асрда кўчманчи ўзбеклардаги патриархал-феодал муносабатлар ҳақида дастлабки мулоҳазаларимизни айтиб ўтамиз. Улар XV— XVI асрлардаги Дашти Қипчоқ кўчманчи аҳолисининг турмушидан хабардор бўлган сайёҳларнинг ахбороти, қадимшунослар (археологлар) изланишлари натижалари ва асл маибаларга асосланиб билдирилган.
Энди, кўчманчи ўзбекларнинг ўзлари аслида ким бўлганликлари, этник таркиби қандай эканлиги масаласига қисқача тўхталиб ўтайлик.
Ўзбекларнинг келиб чиқиши ҳақида турли фикрлар мавжуд. Баъзи олимлар   кўчманчи ўзбекларнииг келиб чиқишини Олтин Ўрда хони Ўзбекнинг (1312—1342) номи билан боғлайдилар. Н. А. Аристовнинг фикрича, Ўзбекхонгача ўзбек номи тарихда учрамайди, шунинг учун ҳам бу ном шу подшонинг номидан бошланган, дейиш мумкин. А. Якубовский «ўзбек» иборасининг пайдо бўлишини «ўзбеклар», «ўзбеки», «ўзбекийлар» сўзлари билан боғлайди ва ўзбеклар ўз номларини   Олтин Ўрда хони Ўзбек   номидан   олганлар,  деган фикрни   билдиради. И. П. Иванов ҳам шундай нуқтаи назарни тўғри деб билади. «Ўзбек» сўзининг пайдо бўлиши, — ёзади у, — Олтин Ўрда хони номи билан боғлиқ бўлса керак». Четэллик тарихчилардан М. А. Чапличка ва Хильда Хуккэмлар ҳам ўзбекларнинг келиб  чиқишини Ўзбекхон номи билан   боғлайдилар.   Уз   пайтида   бундай   фикрларга В. В. Григорьев қарши чиққан эди.  А. А. Семёнов ҳам бу фикрнинг асоссиз эканлигини кўрсатиб ўтган. унинг айтишича,   «ўзбек» ибораси Оқ Ўрдада   пайдо бўлгач, Эрон, Ўрта Осиё тарихчилари томонидан XIV—XV асрларда Оқ Ўрдадаги турк-мўғул қабилалари номига қўшиб ёзилган, Ўзбекхон эса Кўк Ўрда, яъни Олтин Ўрданинг подшоси бўлиб, кейинчалик «ўзбеклар» деб аталган қабилалар унга бўйсунмаганлар. Биз А. А. Семёнов ҳақ бўлса керак, деб ўйлаймиз.
Ҳ. Вамбери, X. Ховорс ва М. П. Пеллиоларнинг фикрича, Дашти Қипчоқнинг турк-мўғул қабилалари бу номни ўзларининг эркинликлари сабабли олганлар (ўз-ўзига бек). Ҳ. Вамберида қуйидаги қизиқ маълумот мавжуд: «Ўзбек» сўзининг туб маъноси — «ўз ўзига бек, хўжайин, мустақил». Ажабо, бу сўз қадимги можорларда (венгрларда) ҳам мартаба, унвон сифатида учрайди ва шу маънода 1450 йилга мансуб ҳужжатларда қайд этилган.
«Ўзбек» сўзи XIII—XIV асрларда, Жувайний ва Рашидиддинларнинг асарларидан ҳам маълум эди. Бу сўз, Элхон Обоқа (1265—1282) замонида Эронда яшаган Пури Баҳонинг (Тожиддин ибн Баҳоуддин достонида ҳам учрайди. «Тарихи гузида» нинг Зайниддин Қазвиний томонидан ёзилган давомида «ўзбекиён» (ўзбек-чилар»), «мамлакати ўзбек» ва «улуси ўзбек» сўзларини учратамиз. Бу ерда сўз Оқ Ўрда кўчманчилари эмас, Ўзбекхон ва унинг давлати ҳақидадир.
Шундан кейин, то XIV асрнинг 60-йилларигача «ўзбек» сўзи манбаларда учрамайди. ХIV асрда яшаб ижод этган   араб   муаррихлари: Носируддин   ибн   Фурат (1361—1404),   ал-Асадий    (1377—1447),   ал-Айнийлар (1361 —1451) Ўзбекхон ва ундан кейинги Олтин Ўрдада ҳукмронлик  қилган  хонларни   «шимол даштларининг подшоҳлари», «дашт султонлари»,   «дашт мамлакатларининг подшоҳлари»   ва «қипчоқларнинг  подшоҳлари» деб атаганлар. Бу ерда шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, бошқа бир араб тарихчиси ал-Калкошондий (1418 йилда вафот этган) Тўхтамишни ўзбеклар подшоси дейди. Низомуддин Шомий (XIV аср охири, XV аср) ўз рисоласида Тўхтамиш ўғлоннинг Дашти Қипчоқдан Самарқандга келгани тасвирланган ўринда бундай деб ёзади: «У (Темур)   Тўхтамишга   Ўтрор   ва   Саврон  вилоятларини иноят қилди  ва уни ўша  ерларга юборди.   Бир қанча вақт ўтгандан кейин ўзбек подшоси Ўрусхоннинг ўғли Қутлуғ Буқо қўшин билан келиб Тўхтамиш ўғлон билан жанг қилди».
Маълумки, XIV асрнинг 80-йиллари охирларида, бундан аввалроқ Оқ Ўрданинг хони бўлган Тўхтамиш Темурнинг фаол ёрдами билан  Мовароуннаҳриинг шимолий томонларини талон-торож қилиб турарди. 1389 йили Темур унга қарши қўшин сурди.   Темур қўшини Сариғўзан деган ерга етиб келганида, «нўёонлар ва амирлар йиғилишиб,   «агар биз аввал   Анқо Тўра устига юриш қилиб у газандани янчиб ташласак, сўнгра ўзбеклар диёрига («Диёри ўзбак») ўтсак маъқулроқбўларди»,   деб (Темурга) арз қилдилар.   Темур ушбу режага рози бўлиб, Бўрибоши орқали Анқо Тўрага қарши юриш қилди. Абдураззоқ Самарқандий Темурнинг Анқо Тўрага қарши юришини батафсил баён қилади, дарвоқеъ асарда бундай дейилади: «ҳижрий 792 йилнинг (милодий 1390) ўзида Темур Мўғулистонга қараб юрди ва йўлда учраган асирлар унга Анқо Тўранинг Мўғулистондан қочиб кетиб ўзбек саҳроларида   (дар саҳрои ўзбак) яширинганлигини айтадилар.   Темур аскарлари қочоқларии уч кунгача ўзбек даштида излаб юрдилар ва, ниҳоят, тўртинчи куни қоровуллар   (разведка) ёғийнинг (душманнинг) шу ерда, яқин жойда эканлиги ҳақидаги хабарни етказишди. Ўтказилгаи қисқа маслаҳат-кенгашдан сўнг Темур   қўшинларини уч   қисмга бўлиб,   Анқо Тўра ва унинг қўшинини излаб топишга киришди. Жамолиддин Ҳамид ва шаҳзода Умар-Шайхнинг аскарлари ёвни ўраб олишга киришди,   Темур бўлса ўртада қолиб,   душман устига юрдилар. Умар Шайх аскарлари Шербат йўлидан бориб, Қора Хужарни кесиб ўтдилар-да, мўғулларнинг асосий чекиниш йўлларини тўсиб қўйдилар.   Қиёс мавзеида Умар Шайх Анқо Тўрани қувиб етиб, мағлубиятга учратди  (Тўра чекинди». Анқо Тўрани қувиб Умар Шайхпинг ўғлонлари Олакўлгача бордилар.
Манбаълар Анқо Тўранинг Тўхтамиш билан алоқалари тўғрисида бирон-бир хабар бермайдилар. Аммо, мўғуллар, қудратли Темурга қарши курашиш ниятида у билан (Анқо Тўра билан) иттифоқ бўлишга интилганлар ва 1388 йили ҳақиқатан ҳам мўғул ҳокими Қамаруддин (1362-63— 1388-89 йй. ҳукмронлик қилган) Тўхтамиш билан иттифоқ бўлишга эришиб, Умар Шайхни Жўлакдаги жангда енгишга муваффақ бўлган.
Юқорида келтирилган далиллар, биринчидан, Дашти Қипчоқнииг чўл қисми Ўзбек дашти деб аталганидан, иккинчидан эса, бу пайтга келиб кўчманчи ўзбеклар Сирдарёнинг шимол томонидаги ерларнинг анчагина қисмида ҳукмрон эканликларидан далолат беради. Тўх-тамиш қўшинларининг аксарияти кўчманчи ўзбеклар эдилар.
Хондамир ҳам   1388—89 йиллар  воқеалари  ҳақида сўз юритганида Тўхтамиш қўшинларини ўзбек қўшинлари (сипоҳи ўзбак) деб атайди. 1391 йили Қундузчадаги жангда қатнашган қўшинларни ҳам Хондамир ўзбек қўшинлари дейди. Муъинуддин Натанзий, Едигей ва Қутлуғ Темурлар бош бўлиб 1399 йили Тўхтамишга қарши  чиққан аскарларни  ҳам ўзбеклар  дейди.  Едигей, унинг укаси Исабек ва Олтин Ўрданинг кўзга кўринган бошқа амирлари ҳамда Шодибек,  Пўлодхон, Улуғ Муҳаммад (ёки Муҳаммадхон) юқорида номлари келтирилган тарихнавислар томонидан  Дашти Қипчоқ ва ўзбек вилоятларининг ҳокимлари (подшоҳи Дашти Қипчоқ ва вилояти ўзбак)   деб   аталганлар.  Бу масала  бўйича Мирзо Улуғбекнинг (1409—1449) «Тарихи арбаъ улус» («Тўрт улус тарихи») рисоласи диққатга сазовордир. Бу асарда Ўзбекхон ўзбек улусига (дар улуси ўзбак) подшоҳ бўлди, дейилади. Сўнгра, 720 ҳ. йилда (1320 мелодий) Саййид Отанинг саъий-ҳаракатлари билан Дашти Қипчоқ аҳолиси мусулмон динини қабул қилдилар. Исломни қабул қилганларни ўзбеклар, қабул қилмаганларни эса қалмиқ (қалмоқ) деб атай бошладилар.
Қелтирилган   маълумотлар   асосида хулоса   қилиб айтиш мумкинки,   «ўзбек» ибораси Дашти Қипчоқдаги турк-мўғул аҳолисининг умумлашган атама номи сифатида XV асрдагина пайдо бўлган. Аммо, ўзбеклар Дашти Қипчоқда фақат XIV аср охирлари, XV аср бошларидагина пайдо бўлганлар, деб ўйлаш хато бўлар эди. Ҳозирги  ўзбеклар,  қозоқлар,   қорақалпоқлар ва  бошқа халқларнипг   аждодлари шу  халқлар ҳозир   яшаётган ерларда қадим замонларда ҳам яшаганлар, лекин ўзбеклар, қозоқлар, қорақалпоқлар деб аталмаганлар. Тарихий, адабий манбаларда Дашти Қипчоқнинг шарқий қисмида қадим  замонлардан бери турк  қабилалари яшаганлари ҳақида   анчагина   маълумотлар   мавжуд. Бу ерларни  XIII аср бошида забт этган  мўғуллар бўлса, Дашти Қипчоқнинг турк қабилалари орасида тез орада сингиб кетганлар ва ҳатто ўз миллийлигини йўқотганлар. Чингизхон қўшинларининг кўпгина қисмини туркий қабилалар ташкил этганлигини  ҳам унутмаслик зарур.
Масъуд ибн Усмон Кўҳистоний шаҳодат беришича, Оқ Ўрда, яъни кўчманчи ўзбеклар таркибига қуйидаги қабилалар кирган: буркут, қиёт, қушчи, қўнғирот, ушун (усун), ўтачи, найман, жот, чимбой, қорлиқ, кенагас, дўрмон, қурловут, туб, ойи, манғит, нўкуз, уйғур, хитой, тоймас, эчкй, туман-минг. Камолиддин Виноийнинг «Шайбонийнома» асарида, XV асрнинг 80-йилларида Шайбонийхонни қўллаб турувчи қабилалар орасида яна шодбоғли ва шунқорли қабилалари ҳам эслаб ўтилади Маҳмуд ибн Валининг сўзларига қараганда, Абулҳайрхоннинг қўшинларида уйғур, можор ва қипчоқларнинг жанговар гуруҳлари бўлган.
Бу қабилаларнинг келиб чиқишлари турли хилда Масалан, қўнғирот, нўкуз ва қиётлар — мўғулга, тангутлар бўлса — Тибетга тааллуқли.
Хитойлар хусусига келсак, уларнинг аждодлари — X—XI асрларда шимоли-шарқий Хитойда яшаб ҳукмронлик қилган кидонлардир.
Рўзбехон XVI аср бошларида «ўзбекларга уч тоифа («халқни»), яъни қабилалар бирлашмасини тааллуқли, — дейди, — булар Шайбон улусига қарашли барча қабилалар, қозоқлар ва, ниҳоят, манғитлардир». Маълумки, Дашти Қипчоқдаги кўчманчи ўзбеклар иттифоқипи ташкил этган кўп қабилалар замон ўтиши билан парчаланиб кетиб, унинг бўлаклари қозоқлар, қорақалпоқлар, бошқирдлар ва бошқаларнинг таркибига кирганлар, аммо ўзларининг қабила номларини сақлаб қолганлар.
XV асрнинг бошларида юқорида айтиб ўтилган қабилаларнинг бир қисми (ўзбеклар; шарқ муаллифлари иборалари бўйича — «ўзбакон») Шайбонинхон атрофида бирлашиб, Қипчоқ даштидан Ўрта Осиёга бостириб кирдилар ва ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида турғун бўлиб қолдилар. Шу пайтдан бошлаб «ўзбек» ибораси этник маъно касб этди ва бу ҳудуддаги туркий аҳоли «ўзбек» номини қабул қилди. Шу ерда таъкидлаб ўтишимиз керакки, кўчманчилар аввал қайси қабилага мансуб бўлсалар, ўша номни сақлаб қолганлар ва то XX асргача аждодий-қабилавий бўлинишларни сақлаб қолганлар. Аммо, бу ўзбек халқининг келиб чиқиши XVI асрга тўғри келади, Деган гап эмас. Бу ерда сўз фақат «ўзбек» иборасининг этник номи сифатида пайдо бўлган вақти ҳақида кетмоқда. Маълумки, қадимдан Ўрта Осиёда туркий ва туркий тилда сўзлашувчи халқлар яшаганлар. Дашти Қипчоқнинг кўчманчи ўзбеклари бўлса, Мовароуннаҳрнинг туркий аҳолиси орасида сингиб кетиб, «охирги қўшилганлар сифатида ўз номларини уларга берганлар».
Энди, асосий манбалар ҳақида. Биз тадқиқ этаёттан муаммога доир асосий манбаларни қисқача баён қилишдан аввал,  Масъуд ибн Усмон   Куҳистонийнинг асаридан бошқа кўчманчи ўзбеклар давлатининг сиёсий тарихини акс эттирувчи рисолалар йўқ эканлигини таъкидлаб ўтамиз. Аввалги Жўчи улуси ғарбий қисмининг тарихи  бўйича турли тилларда  ёзилган манбалар кўп бўлса ҳам, Шайбон улусининг тарихи манбаларда яхши ёритилмаган- Агар Муъиниддин Натанзийнинг қимматли, аммо деярли ўрганилмаган «Мунтахаб ул таворих» номли асарини ҳисобга олмасак, бундай манбалар Ўрда улуси бўйича ҳам йўқ. Шунинг учун ушбу сатрларнинг муаллифи темурийлар даврига мансуб, асосан Шайбонийхон замонида ва   ундан кейинги пайтларда ёзилган асарларга мурожаат этишга мажбур бўлди. Машаққатли изланишлар натижаси ўлароқ, қатралаб зарур маълумотлар тўпланди. Бу манбалар, биттасидан («Таворихи гузида. Нусратнома») ташқари, форс тилида ёзилган: уларнинг тили замон талабига мувофиқ саж билан ёзилган ўхшатишлар, муболағаларга бой, «Қуръони карим» дан ва ҳадислардан кўп кўчирилган (айниқса, «Меҳмонномаи Бухоро») ҳамда шеърлар кўп келтирилган.
Буларнинг ҳаммаси асарни бойитиб безаса ҳам, маълум даражада ўқишни қийинлаштиради.
Бу асарларнинг муаллифлари ерли феодал ҳокимларнинг саройларида хизмат қилувчи шахслар бўлганлари учун уларнинг қаҳрамонликлари ва хайрли ишларини мадҳ этадилар. Бу китобларда ҳоким бўлган феодал олий табақа ғоялари асосий йўналиш бўлганлиги сабабли меҳнаткаш омманинг ҳаёти ёритилмаган, ижтимоий-иқтисодий далиллар кам учра�