Мовароуннаҳрга илк қадам. Тарихий манбаларда ҳозирги Ўзбекистон ҳудудлари VII асрдан бошлаб Мовароуннаҳр номи билан тилга олинади. Бу атаманинг келиб чиқиши бевосита ислом динининг бу ўлкага кириб келиши билан боғлиқ. Мовароуннаҳр атамаси “Дарёнинг нариги томони” маъносини англатади. Дарёдан мурод ўша даврдаги Жайҳун, яъни ҳозирги Амударё назарда тутилади. Мовароуннаҳр атамасига бўлган ишора илк бор Умар (р.а.)нинг Аҳнаф[1]га йўллаган мактубида учрайди. 22-ҳижрий (милодий 642) йилда Аҳнаф ибн Қайс Марв ва Балхни эгаллагач, халифа Умар ибн Хаттоб (р.а.) унга шундай мактуб йўллаган: “Аммо баъд! Дарёдан ўтманглар. Дарёнинг бу тарафи билан чекланинглар. Хуросонга нима мақсадда кирганингизни яхши биласизлар. Хуросонга нима мақсадда кирган бўлсангиз, шу ниятда бардавом бўлинглар. Шунда ғалабангиз ҳам бардавом бўлади. Дарёнинг у тарафига ўтишдан сақланинглар”[2]. Умар (р.а.) мазкур мактубида дарё ортидаги юртларга ишора қилиб, мактубда “النهر ”(ан-наҳр – дарё) сўзи ва “دون النهر” (дун ан-наҳр – дарёнинг олди тарафи) иборасини ишлатади. Бу сўз ва ибора ўша вақтда “Мовароуннаҳр”, яъни “дарёнинг орқа тарафи” атамаси мавжуд бўлган, деган асосли эҳтимолга далолат бўла олади[3].

Бу ўлканинг ислом дини кириб келишидан олдинги ижтимоий ҳолати ҳақида Ёқут Ҳамавий шундай ёзади: “Мовароуннаҳрдан мурод Хуросондаги Жайҳун дарёсининг нариги томонидир. Жайҳуннинг шарқий тарафи “Ҳайталлар юрти” деб ҳам аталади. Ислом кириб келгач, бу ҳудудлар “Мовароуннаҳр” деб атала бошлади. Жайҳуннинг ғарбий томони эса, Хуросон ва Хоразм вилоятига тегишли бўлган. Хоразм Хуросон ҳудудига кирмайди, балки у алоҳида иқлим – юрт ҳисобланади. Мовароуннаҳр иқлимлар ичида ҳавоси энг мусаффоси, энг ҳосилдори ва бошқа яхши жиҳатлари нисбатан кўпроғи саналади. У ерлик аҳоли яхшилик ва саховатга ўч ва ёрдампарвар бўлиб, ёмонликдан йироқ ва бағрикенг инсонлардир. Шу билан бирга, мовароуннаҳрликлар тенгсиз куч-қудрат, енгиб бўлмас қатъиятлилик ва жасурлик соҳиби бўлганлар. Шунингдек, уларда ҳарбий тайёргарлик ва қурол-аслаҳа яхши ривожланган. Бу ўлканинг ҳосилдорлиги шундаки, мазкур ҳудуднинг унумдорлиги борасида айтилган васфларни санаб адоғига етиб бўлмайди. Ҳатто бутун ислом оламида ҳам Мовароуннаҳчалик ҳосилдор юрт топилмайди. Чунки бошқа ўлкаларда бир неча марта қаҳатчилик бўлса ҳам, Мовароуннаҳрда ҳосилдорлик ва тўкин-сочинлик бардавом бўлади. Мовароуннаҳрликлар иссиқ, совуқ ёки бирор офатга йўлиқсалар, экинзорларидан нажот излайдилар. Уларнинг ҳосили ўзлари ва қариндошларига ҳам етиб, ҳатто ортиб ҳам қолади. Бу ўлка аҳолиси бошқа юртлардан бирор нарса олиб келишга эҳтиёж сезмайди. Мовароуннаҳрнинг ҳар бир қарич ерида шаҳар, қишлоқ, сув, экинзор ёки яйловларни учратиш мумкин. Ҳар бир аҳоли ўзига ва оиласига етарли ва ҳатто ундан ортиқ миқдордаги ҳосилотга эга.

Ҳудуддаги сувлар чучуклиги ва истеъмолга яроқлилиги билан ажралиб туради. Мовароуннаҳрнинг тоғлари, воҳалари ва шаҳарларининг деярли барчасида сув мавжуд. Аҳоли туя, эшак ва хачир каби уловлардан фойдаланадилар. Қўй гўштини туркманлардан олиб келадилар, қолган озуқалар эса ўзларида етарлича топилади.

Мовароуннаҳр аҳолисининг либослари пахтадан бўлиб, пахта бу ҳудудда кўп етиштирилади ва у ердан бошқа юртларга етказиб берилади. Шунингдек, шойи, жун, тола ва Хўжанд ипаги кўп ишлаб чиқарилади. Ипак аҳоли орасида қадрли бўлиб, ортиб қоладиган даражада кўп эмас, албатта. Шунингдек, бу ҳудудда мислсиз ва бебаҳо қоғоз ишлаб чиқарилади.

Шунингдек, ўлкада темир конлари ҳам кўп. Аҳоли темирдан қурол ва бошқа асбоб-аскуналарни истаганча ясай оладилар. Шу билан бирга, олтин, кумуш ва симоб конлари ҳам мавжуд бўлиб, улар бошқа юртларда топилмайдиган даражада кўп захирага эга. Панжаҳарнинг кумуш кони захирасини ҳисобга олмаганда, Мовароуннаҳрдаги симоб, олтин, мис ва бошқа конлар захирасига ҳеч қайси юртнинг конлари ета олмайди.

Сўғд, Усрушана, Фарғона ва Шош меваларининг тўкин-сочинлиги ҳеч бир юртда топилмайди.

Қуллар Мовароуннаҳрга чегарадош ўлкаларда яшайдиган туркий халқлардан келтирилади ва бошқа юртларга ҳам жўнатилади. Улар шарқнинг энг яхши қуллари ҳисобланади. Мушк – хушбўйликлар Тибет ва Қирғиздан келтирилади ва Мовароуннаҳр орқали бошқа исломий давлатларга жўнатилади. Соғониён (Чағониён) ва Бошқирддан бошқа ўлкаларга заъфарон юборилади. Шунингдек, сувсар, олмахон, тулки ва бошқа ҳайвонларнинг мўйналари, яна темир, темир бўлаклари, газлама ва шу каби подшоҳларга керакли бўлган нарсалар ҳам бошқа ўлкаларга етказиб берилади” [4]. Бу маълумотлардан кўриниб турибдики, Мовароуннаҳр ўлкаси жуда қулай географик муҳитга эга бўлиб, ундаги ҳосил ва бойликлар араб мусулмонларнинг эътиборини, шубҳасиз, ўзига жалб қилган.

Араб мусулмонларнинг бевосита Мовароуннаҳр аҳолиси билан алоқага киришиши халифа Усмон ибн Аффон (р.а.) давридан бошланади. Абу Бакр Балозурий[5]нинг Муҳаммад ибн Сийриндан ривоят қилиб айтишича, Усмон ибн Аффон (р.а.) мовароуннаҳликлар билан шартнома тузган[6]. Шунингдек, Муҳаммад ибн Жарир ат-Табирийнинг гувоҳлик беришича, Усмон (р.а.) қўшин билан Термизга кириб келган: “85-ҳижрий (милодий 704) йилда Муфаззал ибн Муҳаллаб Хуросон волийси бўлгач, Балх ҳокими Мудрика билан бирга Мусо ибн Абдуллоҳни таъқиб қилиб, Жайҳунни кечиб, Термиздаги бир оролда қўниб топfди. Бу орол ҳозирда “Усмон ороли” деб аталади. Чунки бу оролга Усмон (р.а.)[7] ўн беш минг қўшин билан келган эди[8]. Лекин бошқа тарихий манбаларда Усмон (р.а.)нинг Хуросон ва Мовароуннаҳрга сафар қилгани ҳақида маълумотлар учрамайди. Эҳтимол, Усмон (р.а.) шахсан ўзи эмас, балки бирор вакилини Мовароуннаҳрга юборган бўлиши мумкин. Чунки тарихчи Балозурийнинг сўзларига кўра, араб-мусулмон қўмондони илк марта Мовароуннаҳрга 29-ҳижрий (милодий 649) йилда келган: “Абу Убайданинг айтишича, Хуросон волийси Абдуллоҳ ибн Омир[9] Хуросонни эгаллаб, Жайҳун дарёсигача етиб келади. Дарёнинг у ёғидаги аҳоли Абдуллоҳ ибн Омирдан сулҳ сўрайди ва томонлар ўзаро сулҳга келишиб оладилар. Айтишларича, Абдуллоҳ ибн Омир Жайҳунни кечиб, Мовароуннаҳр ҳудудига кириб келган. Лекин бу ҳақда ҳеч кимга оғиз очмаган”[10]. Демак, Мовароуннаҳр аҳолиси билан араб мусулмонлар орасидаги илк муносабатларни Усмон ибн Аффон (р.а.) йўлга қўйган.

Араб мусулмонларнинг Мовароуннаҳрдаги туркий халқлар билан биринчи марта тўқнаш келиши, манбаларнинг гувоҳлик беришича, 22-ҳижрий (милодий 642) йилда рўй берган. Аҳнаф ибн Қайс Куфа ва Басра аҳолисидан иборат ўн минг аскар билан Эрон шоҳи Яздажирд ибн Шаҳриёр ибн Кисрони таъқиб қилиб, туркий халқлар билан тўқнаш келади. Икки томон юзма-юз бўлиб, жанг учун ҳозирланадилар. Аҳнаф яккама-якка жангда учта туркни ҳалок қилади. Шундан сўнг турклар ортларига қайтиб кетадилар[11].

Кейинчалик 31-ҳижрий (милодий 651) йилда Абдуллоҳ ибн Омир Аҳнаф бошлик аскарлари билан Хуросоннинг Қўҳистон шаҳрида Ҳайталлар билан жанг қилгани тарихчилар солномаларида ёдга олинади[12]. Ҳайталлар кўҳистонликлар билан ҳамкорлик қилиб туришар эди[13]. Ҳайтал атамаси Мовароуннаҳрдаги Бухоро, Самарқанд ва Хўжанд ҳамда улар орасидаги ҳудудларда истиқомат қиладиган аҳолига нисбатан қўлланилган. Бу жойлар Ҳайтал ибн Олим ибн Сом ибн Нуҳ (а.с.)нинг исми билан аталган бўлиб, Ҳайтал Бобилдаги тиллар ўзгариши ҳодисасидан сўнг шу жойларга келиб қолган ва бу маконларни обод қилган, деган қараш мавжуд. Ҳайтал Хуросон ибн Олимнинг акаси ҳисобланади[14]. Демак, юқоридаги маълумотларга суяниб, шуни айтиш мумкинки, Аҳнаф ибн Қайс Мовароуннаҳр туркий қабилалари билан тўқнаш келган илк мусулмон саналади. Аҳнафнинг бу фаолиятлари мусулмон арабларнинг Мовароуннаҳрга илк юришларини жадаллаштирган.

Тарихчи Шамсуддин Заҳабийнинг фикрича, мусулмонлар ва турклар орасидаги тўқнашув 47-ҳижрий (милодий 667) йилда бўлиб ўтган. Турклар қўшин йиғиб, жангга чиқишган ва Абдуллоҳ ибн Саввор Абдий бошлик мусулмонлар устидан ғалаба қозонганлар[15].

Шуни таъкидлаш жоизки, бу жанглар Мовароуннаҳр ҳудудидан ташқарида, яъни Хуросон ўлкасида бўлиб ўтган. Бу икки ўлка қадимдан ҳар соҳада, шу жумладан, ҳарбий соҳада ҳам ўзаро ҳамкорлик қилиб келганлар. Туронлик туркий халқлар ўз қўшниларига душман ҳужумини бартараф этишда доим ёрдам қўлини чўзиб келган. Шунингдек, араб мусулмонлари билан бўлган жангларда хуросонлик шоҳлар ва мансабдор шахслар ҳамда оддий фуқаролар ҳам Жайҳун дарёсини кечиб, Мовароуннаҳрга омонлик излаб борганлари тарихий манбаларда кўп бор тилга олинади. Араблар Жайҳуннинг нариги томонига ўтишга ботина олмаганлар. Бунинг сабаби шу эдики, Мовароуннаҳр халқининг ҳарбий тайёргарлиги юқори даражада бўлиб, арабларда уларни енгиш учун етарли маблағ, куч ва имконият бўлмаган. Бунинг учун араб мусулмонларига вақт керак эди. Шу боис Умар (р.а.)нинг Аҳнафга юборган мактубида дарёнинг нариги қирғоғига ўтмаслик уқтирилган бўлса, ажаб эмас.

Жайҳун дарёсини кечиб, Мовароуннаҳрга қадам қўйган илк араб-мусулмон қўмондон ҳақида тарихчилар турлича фикр билдирганлар. Уларнинг бири, яъни Усмон (р.а.) ва Абдуллоҳ ибн Омир билан боғлиқ ҳодисалар билан юқорида танишиб чиқдик. Шунингдек, Ибн Жарир Табарийнинг фикрича, бу вазифани биринчи бўлиб Хуросон волийси Ҳакам ибн Амр[16] бажарган: “51-ҳижрий (милодий 671) йилда Рабиъ ибн Зиёд Ҳорисий Хуросон волийси этиб тайинлангач, Қўҳистонни фатҳ этади. У пайтда Қўҳистон атрофида туркий қабилалар ҳам бор эди. Рабиъ Фарух исмли қули ва Шарифа исмли жорияси билан Жайҳун дарёсини кечиб ўтади. Ундан олдинги Хуросон волийси Ҳакам ибн Амр ал-Ғифорий ҳам (50-ҳижрий – милодий 670) йилда дарёни кечиб ўтган эди. Лекин у ерларни фатҳ қилиш Ҳакамга насиб этмаган. Дарёдан биринчи бўлиб сув ичган одам Ҳакамнинг мавлоси бўлган. У қалқонида сув олиб ичган, сўнг Ҳакамга узатган. Ҳакам Мовароуннаҳрда таҳорат олиб, икки ракаат намоз ўқиган. Унгача бу ишни ҳеч ким қилмаган эди. Сўнг Ҳакам ортига қайтиб кетган”[17]. Ҳакам ибн Амр Хуросонга 44-ҳижрий (милодий 664) йилда ташриф буюриб[18], 51-ҳижрий (милодий 671) йилда вафот этган[19].

Лекин тарихчи Шамсуддин Заҳабий Хуросон волийси 25 ёшлик Убайдуллоҳ ибн Зиёдни Мовароуннаҳрга келган илк қўмондон сифатида эсга олади: “54-ҳижрий (милодий 673) йилда Убайдуллоҳ ибн Зиёд Жайҳунни кечиб ўтиб, туя минган ҳолда Бухорога кириб келади. У Жайҳунни кечиб ўтган энг биринчи араб сифатида тарихда қолган. Убайдуллоҳ Бухоронинг бир нечта шаҳарларини фатҳ қилади”[20].

Аслида Табарий ва Заҳабийнинг ривоятлари орасида қарама-қаршилик ва зиддият йўқ. Буни Ибн Жарир Табарийнинг қуйидаги сўзларидан ҳам билиб олса бўлади: “Убайдуллоҳ дарёни кечиб, туя минган ҳолда Бухоро тоғига келди. У дарёни кечиб, қўшин билан Бухоро тоғига келган илк кишидир. Убайдуллоҳ Бухоронинг Ромитан, Насаф ва Байканд шаҳарларини фатҳ қилади”[21]. Демак, Убайдуллоҳ ибн Зиёд Муовиянинг буйруғи билан расмий равишда[22] қўшин тортиб, Мовароуннаҳрга келган илк араб-мусулмон қўмондон саналади. Ҳакам ибн Амр ва Рабиъ ибн Зиёдларни эса, Мовароуннаҳрга қўшинсиз кириб келган илк араб-мусулон қўмондонлар, дейиш мумкин. Шунингдек, Ҳакам ибн Амр Мовароуннаҳрда намоз ўқиган илк мусулмон ҳисобланади[23]. Лекин бу шахслар Балозурийнинг фикрига кўра, Абдуллоҳ ибн Омирдан сўнг Мовароуннаҳрга қадам босганлар.

Мусулмонлар Термизда. Термиз Мовароуннаҳрнинг қадимий шаҳарларидан бўлиб, ислом тамаддунига катта ҳисса қўшган улуғ алломалар ватани саналади. Самъоний бу шаҳар ҳақида шундай ёзади: “Термиз Мовароуннаҳр таркибига кирувчи Жайҳуннинг бир тарафида жойлашган қадимий шаҳардир”[24]. Термиз Хуросон ва Мовароуннаҳр ўртасидаги асосий ўтиш жойи – кўприк вазифасини ўтаган. Шу боис араб мусулмонлар Термизни эгаллашга алоҳида эътибор қаратганлар. Термиз шаҳрида жойлашган оролга илк марта Усмон ибн Аффон бошлик ўн беш минг мусулмон аскарлар билан ташриф буюрганлигини олдин зикр қилиб ўтдик. Бу ташриф нима билан юкунланганлиги бизга қоронғу. Кейинчалик 56-ҳижрий (милодий 675) йилда Хуросон волийси Саъид ибн Усмон ибн Аффон Термизни сулҳ билан фатҳ этади[25].

Термизда ислом динининг ёйилиши ҳақида сўз борар экан, Мусо ибн Абдуллоҳ ибн Ҳозим[26]нинг Мовароуннаҳрдаги фаолиятлари ҳақида тўхталиб ўтмаслик хато бўлади. 73-ҳижрий (милодий 692) йилда Мусо ибн Абдуллоҳ отаси Ибн Ҳозим[27] вафотидан сўнг Мовароуннаҳрга йўл олади. Бухорода бир муддат тургач, Термизга йўл келади ва Термиз яқинидаги бир деҳқоннинг уйида қўниб топади. Бу даврда Термиз ҳокими қудратли эмас эди. Шу боис Термиз ҳокими Мусо ибн Абдуллоҳни сулҳга чақириб, унга совға-саломлар йўллаб турди. Ҳатто улар биргаликда ов ҳам қилишар эди. Сўнг Термиз ҳокимининг хаёлига бир фикр келди ва махсус зиёфат уюштириб, Мусо ибн Абдуллоҳга одам юборади ва юз киши бўлиб, меҳмонга ташриф буюришини айтади. Мусо ибн Абдуллоҳ шижоатли аскарларидан юз нафарини танлаб олиб, Термизга келади. Зиёфатдан сўнг Мусо ибн Абдуллоҳ Термиз ҳокимининг қасрида ёнбошлаб ётар экан, хаёлидан шундай сўзларни ўтказади: “Аллоҳга қасамки, ўрнимдан турганимда бу жой менинг қароргоҳим ёки қабрим бўлиши тайин”. Шу онда қаср аҳли ғалаён кўтариб, Мусо ибн Абдуллоҳни аскарларидан ажратиб олишади. Орада қаттиқ жанг бошланади. Термизликлардан кўпчилиги ҳалок бўлиб, омон қолганлари эса қочиб кетади. Мусо ибн Абдуллоҳ қочган термизликларни чақириб, омонлик бершини айтади ва шу тарзда Термизни эгаллаб олади. Термиз ҳокими бошқа қабилалардан қўшин тўплаб, Термизни қамал қилади. Лекин Умар Хузоъий етиб келиб, Термиз ҳокимига қаттиқ қаршилик кўрсатади. Орада қаттиқ жанг борар, кучлар тенг эди. Шунда Мусо ибн Абдуллоҳ кечаси ҳужум қилиб, икки тарафни ҳам саросимага солиб қўйяди ва Термизни яна ўз ҳукми остига олади. 85-ҳижрий (милодий 704) йилда Мусо ибн Абдуллоҳ Термизда вафот этади ва унинг тарафдорлари тарқалиб кетди. Бу ҳақда Ибн Жарир Табарий шундай ҳикоя қилади: “85-ҳижрий (милодий 704) йилда Муфаззал Хуросон волийси бўлгач, Балх ҳокими Мудрикка билан бирга Мусо ибн Абдуллоҳни таъқиб қилиб, Жайҳунни кечиб ўтадилар ва Термиздаги бир оролда қўниб топди. Бу орол ҳозирда “Усмон ороли” деб аталади. Чунки бу оролга Усмон (р.а.) ўн беш минг қўшин билан келган эди. Мудрик Тархун ва Сабл билан биргаликда Мусо ибн Абудуллоҳни қамал қилиб, сўнг уни ўлдиришди”[28]. Сўнг Термиз маҳаллий аҳоли бошқарувига ўтади[29].

Ниҳоят 86-ҳижрий (милодий 705) йилда Қутайба ибн Муслим Термизни эгаллаб, Наср ибн Сайёрни Термиз волийси этиб тайинлайди[30].

Мусулмонлар Бухорода. 54-ҳижрий (милодий 674) йилда Убайдуллоҳ ибн Зиёд Муовия томонидан Хуросон волийси этиб тайинланади. Манбаларда қайд этилишича, Убайдуллоҳ ибн Зиёд Бухоро туркларининг ҳужумига учраган. У пайтларда Бухоро турклари Хуросон қўшинлари таркибида ҳам мавжуд бўлган. Убайдуллоҳ ибн Зиёд 24 минг қўшин билан Байкандга келади. Бухоро шоҳининг хотини Қубаж Хотун уларга қарши чиқади ва бир миллион дирҳам эвазига Убайдуллоҳ билан сулҳга келишиб олади. Убайдуллоҳ Ромитан ва Байкандни фатҳ этиб, у ерлик икки минг моҳир камончини Басрага олиб кетади. Мусулмонлар Бухорони фатҳ этишгач, катта хазинани қўлга киритадилар. Ҳатто Қубаж Хотуннинг бир пой оёқ кийими икки юз минг дирҳамга баҳоланади[31].

56-ҳижрий (милодий 675) йилда Муовия Хуросонга Саъид ибн Усмон ибн Аффонни волий этиб тайинлайди. Саъид қўшин билан Жайҳунни кечиб ўтиб, Бухорога йўл олади. Бундан хабар топган Қубаж Хотун сулҳни бузиб, Сўғд, Кеш ва Насаф аҳли билан бирга Саъидга қарши чиқади. Лекин мовароуннаҳрликлар тарқаб кетадилар ва Қубаж Хотун яна сулҳ тузишга мажбур бўлади[32]. Бухоро аҳолиси арабларга қаттиқ қаршилик кўрсатади. Наршахийнинг таъкидлашича, бухороликлар Саъид ибн Усмоннинг саройига кириб, уни ўлдириб, сўнг ўз жонларига қасд қиладилар[33].

61-ҳижрий (милодий 680) йилда Салам ибн Зиёд Бухорони яна фатҳ этади. Чунки Саъид ибн Усмон вафотидан сўнг бухороликлар бошқарувни яна ўз қўлларига олган эдилар[34].

77-ҳижрий (милодий 696) йилда Абдумалик ибн Марвон Умая ибн Абдуллоҳни Хуросонга волий этиб тайинлайди. Умая ўз навбатида Тохаристон волийси Бакирни Мовароуннаҳрга юриш бошлашга буюради. Умая катта тайёргарлик билан Бухорога юришни режалаштиради. Бу вақтда Мусо ибн Абдуллоҳ ибн Хозим Термизда эди. Мусо ҳам Умаяга қўшилади. Умая Бакирни ортга қайтариб юборади ва унинг ўрнига Хузоъа мавлоси Абу Холид Собитни тайинлайди. Сўнг дарёни кечиб ўтиб, Бухоро томон юради. Итоб ва Аҳнаф ибн Абдуллоҳ Анбарийлар Бакирни Умаяга қарши фитнага чорлайдилар. Бакир уларнинг сўзига ишониб, Умаяга қарши исён қилади. Натижада Умаянинг Бухорога юриши ниҳоясига етмай қолади. У Бухоро аҳлидан оз миқдордаги фидяга сулҳ тузиб, ортига қайтишга мажбур бўлади[35].

85-ҳижрий (милодий 704) йилда Мусо ибн Абдуллоҳ ибн Хозим Термизда вафот этади. Бунинг тарихи шундан иборатки, Мусо ибн Абдуллоҳ отасининг вафотидан сўнг ўзи ва издошлари учун паноҳ топадиган жой қолмайди. Қайси шаҳарга борса, у ернинг раҳбари уларни қувиб чиқарар эди. Жумладан, Мусо ибн Абдуллоҳ бошчилигидаги мусулмонлар Бухоро шаҳрига келишади ва Бухоро ҳокимидан бошпана сўрайдилар. Бухоро ҳокими Мусо ибн Абдуллоҳни қотил, шерикларини эса жангари ва хавфли шахслар сифатида тасаввур қилиб, улардан хавсирайди ва уларга ишонқирамасдан бошпана беришдан бош тортади. Бухоро ҳокими Мусо ибн Абдуллоҳга ёрдам сифатида уловлар ва либослар юборади. Мусо ибн Абдуллоҳ Навқонда бухоролик улуғ кишилардан бирининг уйида қўним топади. Навқонлик зодагон Мусо ибн Абдуллоҳга: “Бу шаҳарларда қолиш сизларга яхшилик келтирмайди. Бу ерлик аҳоли сизлардан қўрқиб қолган. Шу боис улар сизларга омонлик бермайди”, деб маслаҳат беради. Мусо ибн Абдуллоҳ навқонлик деҳқоннинг уйида бир неча ой истиқомат қилади. Сўнг Мовароуннаҳрдаги бошқа шаҳарларга бошпана ва қалъа излаб йўл олади. Лекин қайси шаҳарга бормасин, ҳокимлар Мусо ибн Абдуллоҳдан шаҳардан чиқиб кетишни талаб қилишар эди[36].

87-ҳижрий (милодий 706) йилда Қутайба ибн Муслим бошлик мусулмонлар Бухоронинг дарёга яқин шаҳарларидан бири Байкандга юриш бошлади. Байканд Бухоро вилоятига қарашли чекка қишлоқлардан бири бўлиб, “Савдогарлар шаҳри” номи билан ҳам аталар эди. Қутайбанинг Тунзир исмли айғоқчиси бўлиб, у Бухорога кўп ташриф буюрар эди. Ҳатто Тунзир катта маблағ эвазига бухороликлар фойдасига айғоқчилик ҳам қилади. Қутайба Байкандни эгаллаб, у ердаги 150 000 мисқол[37] тилла ва кумушларни ўзлаштириб олади. Бу жуда катта маблағ бўлиб, мусулмонлар олдин бунчалик ўлжани қўлга киритмаган эдилар. Улар бу олтин ва кумушларга қурол-аслаҳалар сотиб олиб, ҳарбий салоҳият ва имкониятларини янада ошириб олдилар. Шоир Кумайт бу ҳақда шундай деган:

Байканд ажойиботларининг санаб адоғига етиб бўлмас.

Шунингдек, Байканд хазинасида жуда кўп қурол-аслаҳалар мавжуд бўлиб, бу ҳам мусулмонлар қўлига ўтди. Сўнг Бухоронинг Нумашкас шаҳри ҳам сулҳга рози бўлди[38].

89-ҳижрий (милодий 707) йилда Қутайба Бухорога юриш қилиб, Ромитан шаҳрини фатҳ қилади. Сўнг Балхга йўл олади. Фарёбга етганида Ҳажжож[39]дан мактуб келади. Унда Бухоро шоҳи Вардонга қарши юриш қилиш буюрилган эди. Қутайба шу йили ортига қайтади, Замм орқали дарёни кечиб ўтиб, Сўғд, Кеш ва Насаф қўшинларига дуч келади. Қутайба уларни мағлуб этиб, Бухорога йўл олади ва Харқона шаҳрига келади. У ерда мусулмонларга жуда кўп лашкар қарши чиқади. Икки кунлик жангдан сўнг Қутайба ғалаба қозонади[40]. Шундан сўнг Қутайба Бухоро шоҳига қарши қўшин тортади. Лекин уни енгишга Қутайбада етарли имконият мавжуд эмас эди. Қутайба бу ҳақида Ҳажжожга ҳисобот йўллайди. Ҳажжож мазкур ҳудудларнинг географик чизмасини йўллашни буюради. Қутайба Бухоро ва унинг атрофидаги ҳудудларнинг жўғрофий чизмасини Ҳажжожга юборади. Ҳажжож вазиятни чизмалар орқали таҳлил қилиб, Қутайбага шундай мактуб йўллайди: “Ортингга қайт ва Аллоҳга содир этган ишларингдан тавба эт! У ерга шу-шу жойлардан бор!”. Бошқа бир ривоятда Ҳажжожнинг бу ҳати қуйидагича ифодаланган:

كس بكس وانسف نسف ورد وردان

“Кешни ер билан яксон қил, Насафни вайрон қил ва Вардонга жавоб қайтар!”[41]

Ҳажжожнинг бу мактуби Қутайбани яна Бухоро сари етаклайди. Ҳажжож мактубида Бухорога қайси тарафдан ҳужум қилиш кераклигини ёзган эди. 90-ҳижрий (милодий 708) йилда Қутайба яна жангга отланади. Бухоро ҳокими Сўғд ва атрофдаги бошқа туркий қабилалардан ёрдам сўрайди. Вакиъ ва Бану Тамим раҳбари Ҳурайм бошчилигидаги саккиз юз кишилик пиёда мусулмонлар дарёга кўприк қуриб, нариги қирғоққа ўтадилар. Бу жангда араблардан Бану Қариъ қабила вакиллари жонбозлик кўрсатади. Қаттиқ жангдан сўнг Бухоро мусулмонлар ҳукми остига ўтади[42].

Мусулмонлар Самарқанд ва Сўғдда. Араб тилидаги манбаларда Сўғд номи икки хил тарзда берилади. Бири “син” ҳарфи билан “سغد”, бўлса, иккинчиси “сод” ҳарфи билан “صغد” шаклида келади. Ёқут Ҳамавий бу шаҳар ҳақида қуйидагиларни ёзади: “Иккита Сўғд мавжуд. Бири Бухоронинг Сўғди, иккинчиси Самарқанднинг Сўғди. Сўғд суви сероб, дарахтлари ям-яшил бўлиб, унда турил сайроқи қушлар ва беш кунлик масофага чўзилган жаннатмакон боғлар бор. Дарахтзорларнинг кўплигидан унинг аксарият жойларига қуёш нури тушмайди, дарахтлар орасидан шаҳар кўринмай туради. Сўғд Бухоро ва Самарқанд орасида жойлашган бўлиб, унда кўплаб қишлоқлар жойлашган. Маркази Самарқанд шаҳри. Абу Абдуллоҳ Мақдисий Сўғдда ўн иккита кўркам жойларни санаган. Улардан олтитаси Амударёнинг жанубида жойлашган. Улар Панжикент, Варағсар, Маймурғ, Саҳарқаър, Дарғом ва Авфар. Қолган олтитаси шимолий томонда жойлашган. Улар Боргат, Варимад, Бурможар, Кабуданжакат, Вазор ва Мирзабон”. Унинг Кошония, Иштихон, Даббусия, Кеш, Насаф ва Кирмания номли шаҳарлари бор. Баъзилар Бухорони ҳам Сўғд деб биладилар ва Жайҳуннинг бошланиш жойидан Бухорогача бўлган ерларни Сўғд деб тушунадилар. Бу нотўғри, Сўғд аслида водийнинг номи”[43]. Қутайба Сўғднинг кўркам ва гўзал манзарасига маҳлиё бўлиб қолгани манбаларда таъкидланади[44]. Кейинчалик Сўғд “Амирул муъмининнинг бўстони”[45] деган номга ҳам сазовор бўлган. Тарихий манбаларда Сўғд номи асосан Самарқандга нисбатан қўлланилади. Бу икки атама бир-бирининг ўрнида ҳам қўлланилади.

56-ҳижрий (милодий 675) йилда Саъид ибн Усмон ибн Аффон Хуросон волийси этиб тайинлангач, дарёни кечиб ўтиб, илк бор Самарқандга кириб келади. Унга қарши сўғдликлар жангга ҳозир ҳолда чиқадилар. Икки қўшин бир кеча-кундуз юзма-юз турадилар, сўнг жангсиз ортларига қайтиб кетадилар. Бу ҳодиса тарихда “Сўғд куни” номи билан мухрланиб қолган. Шоир Молик ибн Райб Саъиднинг бу қўрқоқлигини қуйидаги байтлар билан изоҳлаган:

“Сўғд куни” мағлубиятдан хавфсираб,

Қўрқоқликла қалтирашдан бошқасига ярамадинг.

Эртаси куни Саъид ибн Усмон ибн Аффон Сўғдни қамалга олди. Сўғдликлар элликта қулни гаров сифатида бериб, 700 минг дирҳам эвазига ўзаро сулҳ тузишади. Саъид дарёни кечиб ўтиб, Термиз шаҳрида қўним топади[46]. Шу жангда Саъид ибн Усмон ва Муҳаллаб ибн Абу Суфра[47]нинг бир кўзи жароҳатланади. Саъид ибн Усмон Термизга келганида Қулаж Хотун келишилган сулҳни келтириб беради[48].

56-ҳижрий (милодий 675) йилда Расулуллоҳ (с.а.в.) амакисининг ўғли Қусам ибн Аббос (р.а.) Самарқанд шаҳрида шаҳид бўлади[49]. Қусам ибн Аббос (р.а.) Саъид ибн Усмон ибн Аффон билан бирга эди. Самарқандга келганларида Қусам (р.а.) вафот этади[50]. Аббдуллоҳ ибн Аббос (р.а.) укасининг вафотини эшитиб: “Укамнинг туғилган ва вафот этган жойлари бир-биридан нақадар узоқ бўлмаса!”, дейди ва намоз ўқишга киришиб кетади. Ундан: “Бу нима қилганинг?”, деб сўрашганда, Абдуллоҳ ибн Аббос (р.а.): “Аллоҳнинг мана бу сўзларини эшитмаганмисиз?”, дея қуйидаги оятни тиловат қилади: “(Аллоҳдан) сабр ва намоз ила ёрдам сўрангиз. Дарҳақиқат, у (намоз) оғир ишдир. Илло, итоатли (хокисор) кишиларга (оғир) эмас” (Бақара сураси, 45-оят)[51].

Бу йилда Саъид ибн Усмон билан бирга тўққиз саҳобий, тобеъий ва табаъа тобеъийлар Самарқандга кириб келган. Улар Саиъд ибн Усмон ибн Аффон, Қусам ибн Аббос, Абул Олия Руфай ибн Миҳрон, Муҳаммад ибн Восиъ, Анас ибн Моликнинг мавлоси Бурд, Заҳҳок ибн Музоҳим, Лайс ибн Абу Сулайм, Зиёд ибн Миҳрон ва Хулайд ибн Ҳассон. Қусам ибн Аббос (р.а.) саҳобийлардан бўлса, Абул Олия Руфай ибн Миҳрон (в. 94/712) басралик тобеъийлардан саналади. У Мовароуннаҳрда биринчи бўлиб азон айтган шахс сифатида тарихда қолган. Абул Олия Қутайба даврида ҳам Мовароуннаҳрда илму ирфон тарқатиш билан банд бўлганлиги эҳтимолдан холи эмас[52].

61-ҳижрий (милодий 680) йилда Салам ибн Зиёд Язид ибн Муовия томонидан Хуросон волийси этиб тайинлангач, Самарқандга юриш қилади. У билан аёли ҳам бирга эди. Аёли унга бир ўғил туғиб беради. Салам ўғлини Сўғдий деб атайди. Бу ҳақда Хузоъа бобосидан шундай ривоят келтиради: “Мен Салам ибн Зиёд билан Хоразмга юриш қилдим. Хоразмликлар кўп мол эвазига сулҳ туздилар. Сўнг Салам Самарқандга юриш қилди ва у ерликлар билан ҳам сулҳга келишди. Салам билан бирга унинг ўғли Муҳаммаднинг онаси, яъни хотини ҳам бирга эди. Самарқанд юриши чоғида Салам мазкур аёлидан ўғиллик бўлади. Саламнинг хотини Сўғд ҳокими аёлига элчи юбориб, зийнат ва либосларни қарзга бериб туришни илтимос қилади. Сўғд ҳокимининг аёли унга ўз тожини юборади. Сўнг Салам ортига қайтиб кетади. Тож ҳам улар билан бирга кетади”.[53]

85-ҳижрий (милодий 704) йилда Мусо ибн Абдуллоҳ бошчилигидаги мусулмонлар Самарқанд шаҳрига келадилар. Самарқанд ҳокими Тархун меҳмонларни яхши кутиб олади ва Самарқандда истиқомат қилиш учун уларга рухсат беради. Сўғдликларнинг йилда бир марта тортиладиган анъанавий дастурхони бўлиб, бу дастурхон Сўғд қаҳрамони шарафига ёзилар эди. Дастурхонга думба гўшти, нон ва бир кўза ичимлик тортиш одат тусига кирган бўлиб, бу таомга фақат Сўғд қаҳрамони эгалик қилар, бошқа ҳеч ким мазкур дастурхонга яқинлашишга журъат қила олмас эди. Агар бирортаси бу дастурхондан тановул қилса, Сўғд қаҳрамони билан жанг қилишга мажбур бўлар ва жангда ғалаба қоғонган жангчи Сўғд қаҳрамонига ҳамда мазкур шохона дастурхон соҳибига айланар эди. Мусо ибн Абдуллоҳ билан келган бир мусулмон бу қизиқ одатдан хабар топгач, хаёлида: “Мен бу дастурхондаги таомлардан еб, Сўғд қаҳрамони билан жанг қиламан. Уни ўлдирсам, Сўғд қаҳрамонига айланаман”, дея режа тузади. Сўнг шу тарзда Сўғд қаҳрамони билан жанг қилиб, уни енгади. Бундан хабар топган Сўғд ҳокими: “Мен сизларни ҳурмат қилиб, бошпана бердим, сизлар бўлса, Сўғд қаҳрамонини ўлдирдингиз. Агар сиз ва шерикларингизга омонлик ваъда қилмаганимда, сизларни аллақачон қатл қилган бўлар эдим. Менинг юртимдан чиқиб кетинглар”, деб уларни ҳайдаб юборади[54].

90-ҳижрий (милодий 708) йилда Қутайба Сўғд шоҳи Тархун билан янги сулҳ тузади. Тархун маълум миқдордаги фидя тўлаш эвазига Қутайба билан сулҳга рози бўлади[55].

93-ҳижрий (милодий 711) йилда Қутайба ибн Муслим Хоразм билан сулҳга келишгач, Самарқандга юриш бошлайди. Уни бу ишга Мужашшар ибн Музоҳим ундаб, шундай маслаҳат беради: “Агар Сўғдга юриш ниятингиз бўлса, ҳозир айни вақти. Чунки улар сизни бу йил Сўғдга юриш қилмайди, деб ўйлаб, ўзларини хортижам ҳис қилмоқдалар. Бу ердан Сўғдгача ўн кунлик йўл бор”. Қутайба: “Сенга буни бирортаси ўргатдими?”, деб сўради. У: “Йўқ”, деб жавоб берди. Қутайба: “Аллоҳга қасамки, агар бу сўзларни сендан бошқаси айтганида бошини танасидан жудо қилган бўлар эдим”, деди ва эртаси куни тонгда укаси Абдураҳмонни чақириб, отлиқ ва камончи аскарлар билан бирга юкларни Марвга элтиб қўйишни буюради. Сўнг шу куни кечаси Қутайба Абдураҳмонга: “Тонг отгач, юкларни Марвга жўнат ва ўзинг отлиқ ва камончилар билан бирга Сўғдга йўл ол. Бу хабарни махфий тут. Мен ортингдан етиб бораман”, дея мактуб жўнатади.

Қутайба Сўғдга юриш олдидан шундай хутба ўқиди: “Албатта, Аллоҳ сизларга бу шаҳарни фатҳ этади. Сўғд орамиздги сулҳни бузди, улар Тархун билан тузган сулҳимизга монеълик қилишди ва сизлар эшитган бошқа кўнгилсизликларни амалга оширдилар: “... Бас, кимки (ўз қасамёдини) бузса, бас, (у) фақат ўз зарарига бузур ...” (Фатҳ сураси, 10-оят) Аллоҳнинг баракаси сари олға юринглар! Мен Хоразм ва Сўғдни Назир ва Қурайза қабилалари каби бўлишини истайман! Аллоҳ таоло шундай деган: “... Яна ҳали сизлар қодир бўлмаган бошқа (ўлжа)лар ҳам борки, Аллоҳ уларни иҳота қилиб қўйгандир ...” (Фатҳ сураси, 21-оят)

Сўғдга дастлаб Абдураҳмон ибн Муслим йигирма минглик аскар билан етиб келди. Тўрт ёки уч кундан сўнг Қутайба ҳам Хоразм ва Бухоро аскарларидан иборат қўшин билан Сўғдга етиб келди. Мусулмонлар Сўғдни уч ой қамал қилиб турдилар. Бу орада бир нечта жанг ҳам бўлиб ўтди. Сўҳдликлар узоқ чўзилган қамалдан хавсираб, Шош шоҳи ва Фарғона Ихшидига мактуб йўллаб, ёрдамга чақиради. Мовароуннаҳрликлар энг шижоатли аскарларини тўплаб, тунда ҳужум қилишга шайланадилар. Жосуслар Қутайбага уларнинг режаси ҳақида хабар етказадилар. Қутайба уч ёки олти юзта моҳир жангчиларни танлаб, Солиҳ ибн Муслим бошчилигида жангга жўнатади. Солиҳ қўшинни учга бўлиб, икки қисмини пистирмага қўяди. Мусулмонлар шу тариқа мовароуннаҳрликларни ҳийла билан мағлуб етадилар. Жанг шоҳидларидан бири шундай дейди: “Биз улардек шиддатли ва сабрли жангчиларни кўрмаганмиз!” Жанг натижалари сўғдликларни яна хавфга солади. Қутайба Хоразм ва Бухоро зодагонлари билан маслаҳатлашиб, Сўғд қалъасига манжаниқ билан ҳужум қилишга ўтади. Сўғд ҳокими Ғурак Қутайбага мактуб йўллаб: “Сен менга қарши ўз қардошларим ва биродарларим билан бирга жанг қилмоқдасан. Мард бўлсанг, араблар билан жанг қил”, дейди. Қутайба бу сўзлардан ғазабланиб, шахсан ўзи бирма-бир аксарларни кўрикдан ўзтказади ва Сўғдга қарши ҳужумни янада шиддатли тус олдиради. Қутайба Сўғдга қараб: “Эй Самарқанд! Қачонгача сенда шайтон уя қуради?!”, деди. Ниҳоят манжаниқ билан Сўғд қалъасини тешишга муваффақ бўлади ва шу йўл билан Сўғдга кириб келади. Сўғдликлар таслим бўлиб, сулҳ сўрайдилар. Қутайба ҳар йили икки миллион икки юз минг дирҳам тўлаш ва шу йили ўттиз минг аскар бериш шарти билан сулҳ тузади. Шартга кўра, аскарлар гўдак, қария ва айбли бўлмаслиги керак эди. Шунингдек, сулҳда Сўғд шаҳрини Қутайбага таслим қилиш, у ерда намоз ўқиш учун масжид қуриш ва хутба учун минбар тиклаш шартлари ҳам мавжуд бўлган. Қутайба намоз ўқиб, сўнг шаҳардан чиқиб кетишга ваъда беради. Сулҳга ҳар иккала томон рози бўлгач, Қутайба ўзи танлаб олган тўрт минг аскар билан Сўғдга кириб келади ва масжидга кириб, намоз ўқийди ва одамларга хутба ўқийди. Лекин ваъдасига хилоф иш тутиб, Самарқанд шаҳридан чиқиб кетмайди.

Бошқа бир ривоятда айтилишича, Қутайба сўғдликлар билан юз минг аскар бериш ва оташхоналар ҳамда бут-санамларнинг қимматбаҳо жиҳозларини олиш эвазига сулҳ тузган. Қутайба сулҳга мувофиқ келишилган нарсаларни қўлга киритгач, бутларни бир жойга йиғди. Улар тоғдек уюм ҳолга келди. Қутайба бутларни ёқишга буюрди. Лекин маҳаллий аҳоли, хусусан, Сўғд ҳокими Ғурак бунга қаршилик қилиб: “Бутларни ёқиш ҳалокатга сабаб бўлади”, деб ундан бу ишни қилмасликни илтимос қилишди. Лекин Қутайба ўз қўли билан бутларни ёқиб юборди. Бутларнинг ичидан эллик минг мисқол[56] оғирликда тилла ва кумуш мих чиқди. Шунингдек, мусулмонлар Самарқандда жуда кўп миқдорда мисни ҳам қўлга киритдилар. Сўнг Қутайба Самарқандга Абдуллоҳ ибн Муслимни тайинлаб, ўзи Марвга жўнаб кетади[57].

Мусулмонлар Кешда. 80-ҳижрий (милодий 699) йилда Хуросон волийси Муҳаллаб Балҳ дарёсини кечиб ўтиб, Кеш шаҳрига келди. Уч минглик лашкарга Абу Адҳам Зиёд ибн Амр бошчилик қилар эди. Мулаҳҳаб Кешда Хуттал шоҳининг амакиваччасининг уйида қўниб топади. У вақтда Хуттал шоҳи Сабл бўлган. Муҳаллаб ўғли Ҳабибни Рабанжинга юборади. Бухоро ҳокими унга қирқ минг қўшин билан қарши чиқади. Яккама-якка жанг Ҳабиб фойдасига ҳал бўлгач, қўшин тарқалиб кетади. Ҳабиб бухороликларни таъқиб қилиб, тўрт минг аскарини ўлдиради. Мулаҳҳаб Кешда икки йил истиқомат қилади. Ундан: “Сўғд ва унинг ортидаги шаҳарларга ҳам юриш қилмайсизми?”, деб сўрашганда, Мулаҳҳаб: “Қанийди бу жанглардан аскарларим талофат кўрмаса! Мен ўз аскарларим билан Марвга соғ-саломат қайтиб боришни истайман”, деб жавоб берган эди[58]. 82-ҳижрий (милодий 701) йилда Мулаҳҳаб ўз ўрнига Ҳарис ибн Қутбани тайинлаб, Кешдан кетади.

85-ҳижрий (милодий 704) йилда Мусо ибн Абдуллоҳ бошлик мусулмонлар Сўғддан чиқиб, Кеш шаҳрига йўл олдилар. Кеш ҳокими Самарқанд ҳокими Тархунга мактуб йўллаб, ёрдам сўрайди. Тархун Кеш ҳокимига ёрдам жўнатади. Мусо ибн Абдуллоҳ етти юз кишилик аскари билан жангга киришади ва катта талофат кўради. Сўнг Тархунга элчи юбориб, жангни тўхтатиш эвазига Кеш шаҳридан чиқиб кетишни айтади. Тархун уларнинг шаҳардан чиқиб кетишига изн беради[59]. Мусо ибн Абдуллоҳ Тархундан қочаётганда Кеш, Насаф ва Бухоро шаҳарлари аҳолиси ёрдамидан фойдаланади.

Ниҳоят 91-ҳижрий (709) йилда Қутайба Шумон, Насаф ва Кеш шаҳарларига иккинчи юришни амалга ошириб, Тархун билан сулҳга келишиб олади[60].

Мусулмонлар Соғониёнда. Сағониённинг тарихий манбаларда форсча талаффуз билан Чағоноён деб ҳам аталади. Сағониён Мовароуннаҳрнинг йирик шаҳарларидан бўлиб, Термиз шаҳрига жуда яқин жойлашган. Муҳаммад Башшорийнинг таъкидлашича, Сағониён иморатлари мустаҳкам бўлган. Аҳолиси Жайҳунга қуйиладиган дарё сувидан истеъмол қилшади. Унинг бир томони Термизга туташ бўлиб, айтишларича, Сағониёнда ўн олти минг қишлоқ жойлашган. Агар душман бостириб келса, ўнг минг олтиқ аскар ватан ҳимоясига шай бўлиб жанга чиқади. Аҳоли фаровон яшайди. Ҳар бир ҳовлида ариқ оқади, овланадиган қуш турлари кўп, форсларда бўлмаган яйловларга эга. Аҳолиси ғариб ва солиҳ кимсаларни ёқтирадилар[61].

Сағониён шаҳри аҳолиси араб мусулмонлари билан илк бор Тохаристон жангида тўқнаш келишган. Аҳнаф ибн Қайсга қарши тохаристонликлар аскар тўплайди. Жузжон, Толоқон ва Фарёб билан бирга Сағониён лашкарлари ҳам бу жангда иштирок этади. Ҳатто жангда Сағониён шоҳи Аҳнафнинг қўлига найза билан жароҳат этказади. Жанг мусулмонлар фойдасига ҳал бўлади[62]. Бу ҳодиса содир бўлган сана манбаларда турлича қайд этилган. Жумладан, Шамсуддин Заҳабий мазкур жангнинг 30-ҳижрий (милодий 650) йилда бўлиб ўтганини таъкидласа[63], Абул Ҳасан Балозурий эса, 32-ҳижрий (милодий 652) йилда бўлганлигини қайд этган[64].

86-ҳижрий (милодий 705) йилда Қутайба ибн Муслим Ироқ амири Ҳажжож ибн Юсуф томонидан Хуросон волийси дея эълон қилинади. Шу йили Қутайба дарёни кечиб ўтиб, Мовароуннаҳр юртига қадам қўяди. Уни Соғониён шоҳи совғалар ва тилла калит билан кутиб олади. Шоҳ Қутайбани ўз юртига таклиф қилади. Соғониён шу тарзда Қутайбага таслим бўлади. Сўнг Қутайба Тохаристон ва Марвни ҳам сулҳ эвазига ўзига бўйсиндиради. Қутайба Наср ибн Сайёрга Тунжона қишлоғини беради, кейинчалик уни Термиз волийси этиб тайинлайди[65].

Мусулмонлар Хоразмда. Араб мусулмонлар Хоразмни мустақил мамлакат сифатида билиб, уни Мовароуннаҳр ҳудудидан санамаганлар. Бу ҳақда Ёқут Ҳамавий шундай дейди: “Хоразм Хуросон ҳудудига кирмайди, балки у алоҳида иқлим – юрт ҳисобланади”[66]. Араб мусулмонларнинг Хоразмга юриши Усмон ибн Аффон (р.а.) даврида бошланган.

Аҳнаф ибн Қайс 32-ҳижрий (милодий 652) йилда Балхни фатҳ этгач, Хоразмга йўл олади. Лекин Хоразмни бўйсиндиришга қурби етмай, Балхга қайтиб кетади[67]. Ибн Жарир Табарий бу ҳодисани шундай ҳикоя қилади: “Аҳнаф Балхни сулҳ ила фатҳ этгач, Хоразм тарафга йўл олди. У ерда бир оз муддат тургач, қиш бошланади. Аҳнаф шерикларига: “Нима дейсизлар?” дея маслаҳат солди. Шунда Ҳусойн: “Амр ибн Маъдийкарабнинг сўзини оламиз”, деди. Аҳнаф: “У нима деган?” деб сўради. Ҳусойн шоир Амрнинг қуйидаги сўзларини келтирди:

Агар бирор ишга тоқатинг етмаса, уни тарк қил,

Ва тоқатинг етадиганига кириш.

Сўнг Аҳнаф Балх томон қайтиб кетди”[68].

61-ҳижрий (милодий 680) йилда Язид ибн Муовия Салам ибн Зиёдни Хуросон волийси этиб тайинлайди. Салам ўғли Муҳаммаднинг онаси – Бинт Абдуллоҳ ибн Усмон ибн Абул Ос ас-Сақафийнинг қизи билан бирга Мовароуннаҳрга келади. Мазкур аёл Жайҳундан ўтиб, Мовароуннаҳрга қадам қўйган илк араб-муслима аёл саналади. Шу йили Салам Хоразмга юриш қилади ва хоразмликлар билан тўрт юз минг дирҳам эвазига сулҳ тузади[69].

Қутайба 92-ҳижрий (милодий 710) йилда Хоразмга юриш қилиб, уни сулҳ йўли билан фатҳ қилади[70]. Кейинчалик сулҳ шартлари бузилгач, Қутайба 93-ҳижрий (милодий 711) йилда Хоразмшоҳ билан янги сулҳ тузади. Бу пайда Хоразмшоҳ анча заифлашиб, бошқарув унинг укаси Хурзоднинг қўлига ўтган эди. Хурзод кўнгли тусаган ишни қилар, халқнинг бойлиги, ҳатто аёлларига ҳам тажовуз қилиб турар, Хоразмшоҳ уни бу йўлдан қайтаришга ботина олмас эди. Натижада Хурзоднинг бу бебошликлари Хоразмшоҳнинг давлат келажаги билан боғлиқ узил-кесил қарор қабул қилишига сабаб бўлди. У Қутайбага мактуб ёзиб, Хоразмни унга бир шарт билан топширишини айтди ва сўзининг исботи учун Хоразмнинг учта катта шаҳарларининг олтин калитини жўнатади. Шартга кўра, Қутайба Хурзод ва унинг тарафдорларини бартараф этиши лозим эди. Хоразмшоҳ бу мактубини ўз мулозим ва деҳқонларидан сир тутди. Элчилар Қутайба ҳузурига қишда етиб келишади. Мусулмонлар жангга ҳозирлик кўраётган эдилар. Қутайба айёрлик қилиб, Сўғдга юриш қилмоқчилигини айтади. Элчилар Хоразмшоҳга вазиятни билдиришади. Хоразмшоҳ ҳоким, мулозим ва деҳқонларини йиғиб: “Қутайба Сўғдга юрмоқчи. Бизга жанг қилмайди. Хотиржам бўлинглар! Ўйнаб-кулиб олинглар”, дейди. Хоразмликлар ўйин-кулгуга берилиб, юрт ҳимоясини унутишади. Қутайба эса фурсатдан фойдаланиб, сездирмай дарёнинг қуйи томонидаги Хазорасп шаҳрига етиб келади. Хоразмшоҳ бундан хабар топгач, машваратдан сўнг мусулмонлар билан сулҳ тузиш мақсадида Фил шаҳрига йўл олди. Хоразмшоҳ ўзининг ўнг минг одами ва бошқа матоларини мусулмонларга бериш эвазига Қутайба билан сулҳ тузади. Шунингдек, Қутайбадан Хомжарад шоҳига қарши курашишда мадад сўрайди. Қутайба шартларни қабул қилади ва укаси Абдураҳмонни Хомжарадга юборади. Абдураҳмон Хомжарад шоҳини жангда енгиб, уни ўлдиради. Сўнг Қутайба Хурзодни тутиб, Хоразмшоҳга топширади ва Хоразмнинг Фил шаҳрига кириб, келишилган сулҳни олади-да, Хазораспга қайтиб кетади[71].

93-ҳижрий (милодий 711) йил охирида Хоразмда Иёс ибн Абдуллоҳ ибн Амр Қутайба томонидан ҳоким қилиб қолдирилган эди. Иёс бошқарувда заифлик қилгач, унинг ўрнига Абдуллоҳ ибн Муслимни юборади. Хоразмшоҳ сулҳни бузгач, Қутайба Муғийра ибн Абдуллоҳни Хоразмга қўшин билан юборади. Шу йили Муғийра Хоразмни яна сулҳ йўли билан фатҳ этади[72].

Мусулмонлар Фарғонада. Араб мусулмонлар Фарғона остонасига илк бор VII асрнинг ўртасида келадилар. 29-ҳижрий (милодий 649) йилда халифа Усмон (р.а.) Хуросонга Умайр ибн Усмон ибн Саъдни волий қилиб тайинлайди. Умайр Фарғонагача етиб келади[73].

Фарғона аҳолисининг ҳарбий тайёргарлиги юксак даражада бўлгани учун арабларга қаттиқ қаршилик кўрсатадилар. Ёқут Ҳамавий уларнинг шижоатини шундай таърифлайди: “Мовароуннаҳрликлар юқори ҳарбий тайёргарликка эга. Ўлкада уч юз минг қишлоқ мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бирида кўплаб отлиқ ва пиёда аскарлар жангга шай бўлиб туради. Эшитишимча, Фарғона ва Шош аҳолисининг ҳарбий тайёргарлиги ва солҳияти бошқа шаҳарларникидан кучлироқ бўлган. Ҳатто оддий бир кишида юз ёки икки юзта улов бўлган. Лекин шунга қарамай, аҳоли бошлиқларга сўзсиз бўйсуниб, уларга чин дилдан хизмат қилади. Ҳатто халифалар ҳам ҳарбий мансабларга тайинлашда Мовароуннаҳрдан одам чақиртирар эди. Турклар қўшини жасурлик, шижоат, журъат ва итоат борасида бошқа аскарлардан устун бўлганлар. Мовароуннаҳрликлар халифанинг тансоқчиси ва ишончли қўмондонлари сифатида ҳам фаолият юритганлар. Фарғоналиклар “Халифалик саройи қўриқчилари” деб аталадилар”[74]. Араб мусулмонлар бир неча бор Фарғона водийсини ишғол қилишга уриниб кўрадилар. Лекин ҳар сафар мағлубият аламини тортишга мажбур бўладилар. Жумладан, Салам ибн Зиёд ҳам Фарғона юришида мағлубиятга учрайди. Бу ҳақда Балозурий шундай дейди: “Хуросон волийси Салам ибн Зиёд 61-ҳижрий (милодий 680) йилда Хўжандга қўшин юборади, лекин жангда араблар мағлуб бўладилар”[75].

Ҳатто моҳир саркарда Қутайба ибн Муслим ҳам Фарғонага юришни кейинроққа қолдиради. 88-ҳижрий (милодий 707) йилда Қутайба Нумашкас ва Ромитан шаҳарларига юриш қилиб, Сўғд ва Фарғона лашкарлари билан тўқнаш келади ва жангда ғалаба қозонади. Бу жангда икки юз минглик туркларга Хитой шоҳи синглисининг ўғли бошчилик қилади[76]. Ниҳоят Қутайба ибн Муслим 94-ҳижрий (милодий 712) йилда Жайҳундан ўтиб, дастлаб Бухоро, Кеш, Насаф ва Бухорони фатҳ этади ва сулҳга кўра, мазкур ҳудудлар аҳолисидан йигирма мингта аскар олади. Бу аскарлар билан Сўғдни қўлга киритади. Сўнг Шошга бир гуруҳ қўшинни юбориб, ўзи Фарғонага йўналади. Қутайба Хўжандгача етиб боради. Хўжандликлар Қутайбага қаттиқ қрашилик кўрсатадилар, икки ўртада бир неча марта жанг ҳам бўлади, лекин ҳар гал мусулмонларнинг қўли баланд келади. Хўжандликларнинг жасурлиги тилларда достон бўлиб, ҳатто шоирлар томонидан шеърлар ҳам битилади. Хўжанд мусулмонлар қўлига ўтгач, Фарғонанинг Косон шаҳрига кириб келади. Бу орада Шошга юборган аскарлари ғалаба билан қайтиб келади[77]. Қутайбанинг укаси Солиҳ Фарғонанинг Косон ва Ўш шаҳарларини сўнгги марта фатҳ этади[78].

Мусулмонлар Шошда. 94-ҳижрий (милодий 712) йилда Шош Қутайба томонидан юборилган қўшин ихтиёрига ўтади. Лекин Шош бутунлай бўйсундирилмаган эди.

95-ҳижрий (милодий 713) йилда Ҳажжожнинг буйруғига кўра, Муҳаммад ибн Қосим Сақафий қўшинининг бир қисми Ироқдан Мовароуннаҳрга келиб, Қутайбага қўшилади. ироқдан келган қўшин таркибида Сулаймон ибн Соъсоъа ва Жаҳм ибн Заҳр ҳам бўлган. Қутайба мазкур қўшин билан Шаввол ойининг 25-кунида Шошга келганида Ҳажжожнинг ўлим хабарини эшитади ва бундан қаттиқ маҳзун бўлади ва Бухоро, Кеш ҳамда Насафга ўз одамларини тайинлаб, Марвга қайтиб кетади[79].

Хулоса. Мовароуннаҳрга мусулмонларнинг кириб келиши халифа Усмон (р.а.) даврида жадаллаша бошлайди (24-35-ҳижрий / милодий 644-655 йиллар). Халифа Усмон (р.а.)нинг амакивачаси Абдуллоҳ ибн Омир ўзига хос услуб билан Хуросон ўлкаларини бирма-бир фатҳ этади. Унинг лашкарбошлари Аҳнаф ибн Қайс ва Абдуллоҳ ибн Хозимнинг саъйи ҳаракатлари жуда муҳим рол ўйнаган. Жумладан, Аҳнафнинг туркий халқлар билан қилган жанглари хусусида юқорида тўхталиб ўтдик. Абдуллоҳ ибн Омир муваффақиятли юришларини уммавийлар асрининг илк даврида, яъни Муовия ибн Абу Суфён ҳукмронлиги (41-ҳижрий/милодий 661 йил)да ҳам давом эттиради.Шу даврдан бошлаб араблар туркий қабилалар билан тўқнаш кела бошлайдилар. Бунга юқорида зикр қилинган ҳайталлар[80] билан бўлиб ўтган воқеани келтириш мумкин.

Убайдуллоҳ ибн Зиёд Куфа ва Басра волийси бўлгач (ҳижрий 35-59/милодий 673-679 йиллар), 54-ҳижрий (милодий 674) йилда Амударёни кечиб, Мовароуннаҳрга қадам қўяди ва Байканд, Бухоро ҳамда Сўғдни мағлуб этиб, 55-ҳижрий (милодий 675) йилда Хуросонга Саъид ибн Усмон ибн Аффонни волий сифатида қолдириб, ўзи Басрага қайтиб кетади. Саъид ибн Усмон Сўғдга қилган юришларида катта муваффақиятлар қозонади. Саъид ибн Усмоннинг амалга оширган энг катта иши шу бўлдики, у Хуросондан Мовароуннаҳрга ўтадиган асосий йўлни, яъни Термиз шаҳрини ўз тасарруфига олди.

Язид ибн Муовия ҳокимиятни қўлга олгач, 61-ҳижрий (милодий 671) йилда Солим ибн Зиёдни Хуросон волийси этиб тайинлайди. Солим қаттиқ қаршиликка дуч келишига қарамасдан Бухоро ва Самарқандни фатҳ этади.

Язид ибн Муовиянинг вафотидан сўнг Абдуллоҳ ибн Зубайр ва уммавийлар орасида келишмоқчилик юзага келади. Натижада араб мусулмонларнинг шарққа юришлари бир муддат тўхтаб қолади. Бу эса Мовароуннаҳрдаги Бухоро ва Самарқанд каби мусулмонлар қўлига ўтган айрим шаҳарлар сулҳни бузиб, мустақил бўлиб олишларига замин яратиб беради[81].

Мусулмон арабларнинг шарққа қилган юришларининг мувоффақиятли якун топиши Абдумалик ибн Марвон ва унинг ўғли Валид даврига тўғри келади. Бу юришларга Ҳажжож ибн Юсуф қўмондонлик қилган. Ҳажжож шарқий ўлкаларни фатҳ этишни учта машҳур қўмондонларга ишониб топширади. Улар Муҳаллаб ибн Абу Суфра, Муҳаммад ибн Қосим Сақафий ва Қутайба ибн Абу Муслимлар эди. Муҳаллаб асосан Хуросон ўлкасини фатҳ этишда жонбозлик кўрсатган. Шунингдек, у Мовароуннаҳрнинг Кеш шаҳрига ҳам зарба беришга мувоффақ бўлган. Муҳаллабнинг ўғли Язид ҳам Хуттал шаҳри ҳокимини жизя беришга мажбур қилган ва Хоразмга ҳам юриш қилади. Лекин улар асосий эътиборни Хуросонга қаратганлари боис Мовароуннаҳрга юришга жиддий киришмаганлар. Муҳаммад ибн Қосим эса, Синд – Ҳиндистон фатҳи билан машғул бўлади.

Мовароуннаҳрга ислом динининг кириб келишида Қутайба ибн Муслим[82]нинг хизматлари катта бўлган. Чунки Қутайба Ҳажжож томонидан мазкур ўлкани фатҳ этиш учун вазифалантирган эди. Қутайба Мовароуннаҳр волийси сифатида ҳижрий 86-97 (милодий 705-715) йиллар давомида катта ютуқларга эришди. Қутайба Муҳаллаб сингари ҳужумкор режалар асосида юришларини олиб боради. Лекин Қутайбанинг Муҳаллабдан фарқи шунда эдики, у аниқ ва истиқболли режаларни ишлаб чиқар ва қатъиятлик, тақво ҳамда мустаҳкам имон каби ўзига хос хусусиятлари билан қийинчиликларни сабру матонат билан енгиб ўтиш иқтидорига молик эди. Қутайбанинг фаолиятини тўрт босқичга бўлиш мумкин. У ҳар бир босқичда узил-кесил натижаларга эришди, унинг ҳаракати билан Мовароуннаҳрда ислом ва араблар мустаҳкам ўрнашиб қолди.

Биринчи босқич. 86-ҳижрий (милодий 706) йилда Қутайба Тохаристон, Марв ва Сағониённи бўйсундириб, у ерга ислом динини олиб кирди.

Иккинчи босқич. 87-90-ҳижрий (милодий 706-708) йилларда Бухорога бир неча бор юриш қилди. 87-ҳижрий (милодий 706) йилда Байкентни эгаллади, сўнг Рамитан ва Тумишкатни фатҳ этди. 90-ҳижрий (милодий 708) йилда Бухорони тўлиқ эгаллади.

Учинчи босқич. Бу босқич Қутайбанинг 91-93-ҳижрий (милодий 709-711) йилларда амалга оширган ишларида ўз аксини топган. Бу йилларда Қутайба Мовароуннаҳр ўлкасида ислом қонун-қоидаларини қарор топтириш билан машғул бўлди ва шу билан бирга, 92-ҳижрий (милодий 710) йилда Сижистонни ва 93-ҳижрий (милодий 711) йилда Хоразмни фатҳ этди. Шунингдек, Самарқандни ҳам тўлиқ эгаллади[83]. Қутайба Самарқандга бир гуруҳ олимларни ҳам олиб келади. Улар орасида тафсир асарлари муаллифи Заҳҳок ибн Музоҳим[84] ҳам бор эди[85].

Қутайба Суғд шоҳи Ғурак ибн Ихшид билан аҳднома имзолайди. Ибн ал-Аъсам ал-Куфий бу аҳдномани тўлиқ келтирган. Мазкур аҳдноманинг матни қуйидагича: “Меҳрибон ва Раҳимли Аллоҳ номи билан бошлайман. Бу Қутайба ибн Муслим ибн Амр ал-Боҳилий билан Сўғд афшин[86]и Ғурак ибн Ихшид орасида тузилган сулҳдир. Қутайба Ғурак билан сулҳ тузиб, бу орқали унга Аллоҳнинг аҳди, мийсоқини ва зиммасини ҳамда Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг зиммалари, мўминлар амири Валид ибн Абдулмалик ибн Марвоннинг зиммаси, амир Ҳажжож ибн Юсуф ибн ал-Ҳакамнинг зиммаси, мўминларнинг зиммаси ва Қутайба ибн Муслимнинг зиммасини шарт қилди. Қутайба Ғурак билан Самарқанд ва унинг Кеш ва Насаф шаҳарлари ерларидан ва барча ҳудудидан икки миллион дирҳамни олдиндан тўлиш ва ҳар йили икки юз минг дирҳам тўлаш ҳамда гўдак ва қария бўлмаган уч минг қулни топшириш эвазига ҳамда бу ҳудуд аҳолиси Аллоҳнинг бандаси бўлмиш Валид ибн Абдулмалик ибн Марвонга, амир Ҳажжож ибн Юсуфга ва амир Қутайба ибн Муслимга итоат этишлари шарти билан сулҳ тузди. Сулҳга кўра, Сўғд афшини Ғурак ибн Ихшид Қутайба ибн Муслим билан келишилган қул ва молдан иборат сулҳни адо қилиши шарт. Ҳар бир киши боши учун икки юз дирҳам, катта ҳажмдаги ҳар бир либос учун юз дирҳам, кичиклари учун олтмиш дирҳам, ҳар бир ипак бўлаги учун йигирма саккиз дирҳам, бир мисқол қизил олтин учун йигирма дирҳам, бир мисқол оқ кумуш учун бир мисқол кумуш жизя сифатида олинади. Қутайба ибн Муслимга аҳдномага вафо қилиш шарт бўлиб, у Сўғд афшини Ғурак ибн Ихшиднинг зарарига ҳеч бир иш қилмайди, унга хиёнат қилмайди ва келишилган сулҳдан ортиғини олмайди. Агар Ғурак ибн Ихшидга бирор душман ҳужум қилса, Қутайба ибн Муслим унга ёрдам беради ва душманга қарши курашишда унинг ёнида туради. Қутайба ибн Муслим айтади: “Эй Ғурак ибн Ихшид, мен Самарқанд ва унинг ерлари-ю ҳудудларини, Кеш ва Насафни ҳамда уларнинг шаҳарлари-ю қалъаларини сенга мулк қилиб бердим, уларнинг ишини сенга топширдим ва бунга босилган мухрингни олдим. Сенга ҳеч ким эътироз билдирмайди. Шунингдек, модомики мен Хуросон волийси эканман, сендан кейин мол-мулк фарзандингга ўтади. Бу сулҳга Хазин ибн Мунзир Бакрий, Зирор ибн Ҳусойн Тамимий, Албо ибн Ҳабиб Абқасий, Муовия ибн Омир Киндий, Вакиъ ибн Абу Суд Ҳанзалий, Иёс ибн Наҳбон, Ашжаъ ибн Абдураҳмон, Муҳаррар ибн Ҳамрон, Мужашшар ибн Музоҳим, Абдуллоҳ ибн Азвар, Фузайл ибн Абдуллоҳ, Усмон ибн Ражо, Ҳасан ибн Муовия ва Фузайл ибн Бассамлар гувоҳ бўлдилар. Буни Қутайба ибн Муслимнинг котиби Собит ибн Абу Собит 94-ҳиэрий (милодий 712) йилда ёзди”. Қутайба ва гувоҳлар ўз мухрларини босиб, аҳдномани Ғурак ибн Ихшидга топширадилар[87].

Тўртинчи босқич. 94-96-ҳижрий (милодий 712-715) йилларни ўз ичига олган бу босқичда Қутайба Фарғонани эгаллаш орқали Мовароуннаҳр ва Хоразм ўлкаларини бутунлай ўз измига бўйсундирди. Ҳатто Хитойнинг Қашғар шаҳрини ҳам фатҳ этиб, у ерга ислом динини олиб киради. Қутайба ислом оламининг шарққа чўзилган чегарачсини ниҳоялаб берди[88]. Шунингдек, Қутайба Мовароуннаҳр шаҳарларида, ҳатто Шош ва Фарғона ҳудудларида ҳам араблаштириш сиёсатини олиб борган[89]. Қутайба 96-ҳижрий (милодий 715) йилда Фарғона водийсида[90], ҳозирги Андижон виллояти Жалақудуқ туманида Вакиъ ибн Ҳассон ат-Тамимий томонидан ўлдирилади[91]. 97-ҳижрий (милодий 715) йилда Қутайбанинг ўлимидан сўнг Язид ибн Муҳаллаб[92] Хуросон ва Мовароуннаҳр волийси[93] этиб тайинланади. Язид даврида Мовароуннаҳрда аввалги ҳолат сақланиб қолади. Чунки Язид асосий эътиборни Журжон ва Табаристон фатҳига қаратади. Умар ибн Абдулазиз даврига қадар араларнинг Мовароуннаҳрда олиб борган сиёсатлари деярли ўзгармайди.

Бу даврларда Мовароуннаҳр шаҳарларида ҳукмрон бўлган шоҳларнинг исмлари қуйидагича бўлган: Термиз шоҳи Термизшоҳ, Сўғд шоҳи Феруз, Фарғона шоҳи Ихшид, Хоразм шоҳи Хоразмшоҳ, Хуттал шоҳи, Хутталоншоҳ ёки Шерхутталон, Бухоро шоҳи Вардонхудо ёки Бухорохудо, Усрушана шоҳи Афшин, Самарқанд шоҳи Тархун, Кеш шоҳи Найдун, Мовароуннаҳр шоҳи Кушоншоҳ лақаблари билан аталган. Шунингдек, турклар шоҳининг Ҳайлаб, Хоқон Жабғувайҳ, Хоқон Шоба, Хоқон Синжибу, Хоқон Монуш, Хоқон Ферузхоқон лақаблари ҳам бўлган. Кичик турк шоҳлари Тархун, Низак, Хуртекин, Тамрун, Ғузак ёки Ғурак, Суҳроб ва Фурак деб аталган[94].

Мовароуннаҳрда илк исломий таълимотлар. Сир эмас, Турон ўлкасида қадимдан сахийлик, жасурлик, меҳмондўстлик, юртни ҳимоя қилиш, ўзгаларга ёрдам қўлини чўзиш каби юксак маданий ва маънавий қадриятлар асрлар оша такомиллашиб, бойиб борган. Ислом дини кириб келгач, бу қадриятлар янада ривожланиб, халқ онгида ўсмас из қолдирган. Шубҳасиз, Мовароуннаҳр аҳолисининг ислом дини кириб келишдан олдинги маънавий қарашлари ислом дини таълимотларига асло зид эмас, балки исломий ахлоқларнинг айни ўзи, десак муболаға бўлмайди. Шу боис мазкур ҳудудда яшаган аҳоли ислом динини нисбатан осон ва тез қабул қилган. Бу даврдаги ижтимоий ҳолат ва Мовароуннаҳр ўлкасида истиқомат қилган аҳолининг турмуш тарзи ҳамда маънавий тушунчалари ҳақида Ёқут Ҳамавий шундай ҳикоя қилади: “Мовароуннаҳр аҳолисининг бағрикенглигига келсак, улар бир-бири билан ҳудди бир ҳовлида яшайдиган инсонлардек муносабатда бўладилар. Улар бировнинг уйига борсалар, ўзларини меҳмондек эмас, ўз уйидек тутадилар. Одамлари мусофирпарварликда тенгсиздир. Улар меҳмондўстликда ўзаро мусобақалашадилар. Бошқа миллатлар мол-давлат тўплашга ҳарис бўлиб, мулк ва бойлик билан фахрлансалар, мовароуннаҳрликлар ўз мол-давлатларини мусофирларга беминнат сарф қилиш билан фахрланадилар. Улар кечасими-кундузи келган меҳмонни ҳеч оғринмасдан қабул қилар, мукофот эвазига эмас, балки сахийлик ва бағрикенглик ақидасига риоя қилган ҳолда меҳмонни иззат-икром қиладилар. Ҳар бир оила имконияти даражасида ўзи ва меҳмон учун шароит ҳозирлаб қўяди. Бу ҳақда Истахрий[95] шундай деган: “Мен Сўғдда эшиги михлаб қўйилган бир уйни кўрдим. Эшитишимча, бу эшик юз йилдан кўп вақт ёпилмаган экан. Яъни, уй доим меҳмон учун очиқ турган”. Баъзан ярим тунда даб-дурустдан юз ёки икки юзта одам уловлари билан меҳмонга келади. Шунда ҳам уй соҳиби меҳмонлар ва уларнинг уловларига жой бериб, уларни озуқа билан таъминлайди. Мезбон бундан сира ҳам оғринмайди, чунки бу уларда одатий ҳолга айланиб қолган. Мовароуннаҳрликлар асосий бойлигини карвонсаройлар қуриш, йўлларни таъмирлаш, ҳарбий соҳалар ва бошқа хайрли ишларга сарфлайдилар. Мовароуннаҳрнинг ҳар бир шаҳар ва қишлоғида карвонсарой мавжуд. Ўлкада ўн беш мингдан ортиқ карвонсарой бор, дейишади. Хоразмшоҳ Муҳаммад ибн Такаш ибн Алп Арслон ибн Отсиз даврига қадар (ҳижрий 600/милодий 1203) Мовароуннаҳр шундай ҳолатда бўлган. Хоразмшоҳ ўлкани эгаллаб, харобага айлантиради, бошқарувни қўлдан чиқаради. Кейинчалик ҳижрий 617 (милодий 1220) йилда Мовароуннаҳр мўғуллар қўлига ўтади”[96]. Ёқут Ҳамавийнинг сўзи тугади.

Қутайба ва ундан олдинги араб-мусулмон саркардалар даврида Мовароуннаҳр ўлкасида илк исломий таълимотлар ёйила бошлади. Чунки араб аскарларининг аксарияти саҳобий ва тобеъий ҳамда табаъа тобеъийлардан иборат бўлган. Жумладан, Усмон ибн Аффон, Ҳакам ибн Амр, Абдуллоҳ ибн Омир ва Қусам ибн Аббос улуғ саҳобийлардан бўлса, қолган деярли барча саркардалар тобеъий ва табаъа тобеъийлардан бўлганлар. Шубҳасиз, мазкур шахслар исломий таълимотларни маҳаллий аҳолига ўргатишга алоҳида эътибор қаратишган. Албатта, Мовароуннаҳр аҳолисининг ислом динини қабул қилиши осон кечмади. Зеро, халққа янги ғояни сингдириш ҳамиша қийин бўлиб, узоқ вақт талаб этади. Дастлаб ўлкада ислом таълимотлари билан бир қаторда араб тили ҳам тарқала бошлайди ва унга давлат тили мақоми берилади. Шубҳасиз, араб тилининг расмий тил сифатида тан олиниши ислом таълимотларининг ёйилишини янада тезлаштириб юборди. Савдогарларнинг ислом динини қабул қилиши нисбатан тезроқ кечди. Чунки араб-мусулмонлар саво-сотиқни ривожлантиришга катта эътибор қаратар эдилар. Араблар давлат ишлари ва ижтимоий муносабатларни шариат қонунлари асосида олиб борганлар.

Араб мусулмонлар Мовароуннаҳр ўлкасида секин-аста обрў-эътибор қозона бошладилар. Жумладан, узоқ вақт Термизда истиқомат қилган Мусо ибн Абдуллоҳ ҳақида маҳаллий аҳоли шундай дейишар эди: “Биз унга ўхшашини кўрмадик. У тез орада Хуросон шаҳарларидан бирининг ҳокимини енгиб, шаҳарга эгалик қилди. У ўз атрофида араб ва ажам қўшинларни жамлаб, ўн беш йил ўз қалъасида истиқомат қилди”[97].

Хуросон волийси Муҳаллабнинг акаси Собитни маҳаллий аҳоли қаттиқ ҳурмат қилар ва унга ишонар эди. Ҳатто бирортаси ваъда берса, ваъдасига вафо қилишини исботлаш учун :“Собитнинг ҳаёти билан қасам ичаман”, дейиш одат тусига кирган эди[98].

Қутайба Мовароуннаҳрда исломий таълимотларни ёйишда катта жонбозлик кўрсатган. Унинг ўлкадаги катта ва машҳур шаҳарларда арабларни жойлаштириш сиёсати маҳаллий аҳолининг ислом динини қабул қилишини тезлаштириб юборди. Қутайбанинг маҳаллий аҳоли орасида обрўси жуда баланд бўлган. У ўлдирилган кунда фарғоналиклардан бири шундай деган экан: “Эй араб жамоаси! Қутайбани ўлдирдингиз! Аллоҳга қасамки, агар Қутайба биздан бўлганида, уни тобутга солиб, ҳарбий юришларимизда уни шафоатчи қилиб, Аллоҳдан ёрдам сўрар эдик! Қутайбанинг хиёнаткорлигини инобатга олмаганда, у бажарган ишларни Хуросонда ҳеч ким қилмаган!”[99] Қутайбанинг бу хиёнаткорлиги ҳақида кейинроқ тўхталиб ўтамиз.

Шунингдек, Қутайба атрофида доим олим ва зоҳидлар бўлган. Шулардан бири фақиҳ ва тақводор олим Абу Бакр Муҳаммад ибн Восиъ ибн Жобир Аздий (в. 123/741)дир. У басралик машҳур зоҳидлардан бўлиб, сиқа (ишнчли) ҳадис ровийлардан саналади[100]. Қутайба Хуросон ва Мовароуннаҳрда шундай интизом ўрнатган эдики, Марвдан йўлга чиққан аёллар тахтиравони ҳеч бир қўриқчисиз Самарқандга етиб келар эди[101].

Бу даврга келиб мовароуннаҳрлик туб аҳоли араб мусулмонлар қўшини таркибида хизмат қилишар, ҳатто ўзаро никоҳланиш ҳоллари ҳам кузатилиб тарар эди. Ҳамза ибн Байзнинг ривоят қилишича, Самарқандда аскарлар Эрон шоҳи Яздажирднинг бир жориясини тутиб, Қутайбага олиб келишди. Қутайба уни Ҳажжожга, Ҳажжож эса Валидга юборади. Валид ва мазкур жориядан Язид ибн Валид дунёга келади[102].

Қутайба ибн Муслимнинг Самарқандда содир этган ишлари, яъни маҳаллий аҳолининг хоҳиш-истакларига қаттиқ қаршилик қилиб, ўша даврнинг маданий ёдгорликлари бўлмиш бут-санамларни вайрон қилгани ва самарқандликлар билан тузган аҳдноманинг баъзи бандларини бузгани ислом таълимотларинининг минтақада ёйилишини нисбатан секинлаштириб юборди. Шу боис Қутайба ибн Муслим айрим манбаларда “Хиёнаткор саркарда” сифатида тилга олинади. Лекин Қутайбанинг бу ҳатти-ҳаракатлари адоват ва зулм мақсадида эмас, балки ўз ижтиҳоди билан амалга оширилган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Баки у кўп қон тўкилишининг олдини олиш мақсадида аҳднома шартларини бузган бўлиши мумкин. Қутайбанинг муваффақиятлари олдида унинг бу хатоси деярли кўзга ташланмайди. Мана шу нуқтада айрим тарихчилар, хусусан, ғарблик тадқиқотчилар ва мусулмон тарихчи олимлар ўртасида баҳс-мунозара кетади. Ғарблик шарқшунос олимлар араб мусулмонларнинг Мовароуннаҳрга юришларини фатҳ сифатида эмас, балки босқинчилик деб таърифласалар, бошқа олимлар араблар бу ўлкани фатҳ этганини, мазкур ҳудудларга маданият, ахлоқ мезонлари ва янгича дунёқараш ҳамда янги эътиқод олиб келганини айтадилар[103]. Бу баҳс-мунозаралар ушбу китоб мавзусига алоқадор бўлмагани боис уларнинг далил ва қарашларига бирма-бир тўхталиб ўтмаймиз.

Кейинчалик Умар ибн Абудлазиз даврида самақандликларнинг эътирозлари қабул этилиб, Қутайбанинг ножўя ҳатти-ҳаракатлари тан олинади ва Мовароуннаҳр аҳолисига ўз ҳуқуқлари қайтариб берилади. Қутайбага қаттиқ қаршилик кўрсатган Бухоро, Термиз, Самарқанд – Сўғд ва Фарғона Умар ибн Абдулазизнинг оқилона юритган сиёсати натижасида ислом оламининг энг йирик марказларига айланади.

Мовароуннаҳр ўлкасига ислом дини таълимотларининг тез суратда ёйилиши Умар ибн Абдулазиз[104] фаолияти билан боғлиқ. У тахтга чиққач (ҳижрий 99/милодий 717 йилда), Жарроҳ ибн Абдуллоҳ ал-Ҳакамий[105]ни Хуросон волийси этиб тайинлайди. Бир ярим йилдан сўнг, яъни 100-ҳижрий (милодий 718) йил Рамазон ойида Умар ибн Абдулазиз Жарроҳни истъефога чиқариб, ўрнига Абдураҳмон ибн Нуъайм Қушайрийни тайинлайди. Чунки Жарроҳ аҳолига зулмни кучайтириб юборган эди. Халқ элчи орқали Умар бин Абдулазизга шундай арз қилади: “Йигирма минг аскар ҳеч бир озуқасиз ва тўловсиз жанг қилмоқда. Шу қадар зиммийлар мусулмон бўлди, лекин улардан ҳамон хирож[106] олинмоқда. Амиримиз Жарроҳ зулмкор одам. У: “Мен бу ерга улуғ мартабали инсон сифатида келганман ва мен тарафкашман. Аллоҳга қасамки, ўз қавмимнинг бир одами бошқаларнинг юзта одамидан яхшироқдир”, деб фахрланади. У Ҳажжожнинг қиличларидан бири, юртимизни жабр ва адоватга тўлдириб юборди”.

Умар ибн Абдулазиз бу сўзлардан сўнг Жарроҳга шундай мактуб ёзди: “Сендан олдин қиблага қараб намоз ўқиганларга боқ! Улардан жизя олишни тўхтат”. Умар ибн Абдулазизнинг бу мактуби маҳаллий аҳолининг ислом динига нисбатан ижобий тасаввур пайдо бўлишига сабаб бўлди. Шунда Жарроҳнинг хаёлига: “Одамлар жизядан қўрқиб, исломни қабул қилмоқдалар. Уларни хатна қилиш[107] билан имтиҳон қилиш зарур”, деган фикр келади ва бу ҳақда Умар ибн Абдулазизга мактуб йўллайди. Умар унга жавобан: “Албатта, Аллоҳ таоло Муҳаммад (с.а.в.)ни исломга гўзал тарзда тарғиб қилувчи шахс сифатида юборган, одамларни хатна қилувчи сифатида эмас”, деган мазмунда мактуб ёзиб, бу ишнинг ножоизлигини уқтиради. Бошқа бир ривоятда “Албатта, Аллоҳ таоло Муҳаммад (с.а.в.)ни исломга гўзал тарзда тарғиб қилувчи шахс сифатида юборган, одамлардан солиқ йиғувчи сифатида эмас”, дейилган[108]. Лекин Жарроҳ ўз фикиридан қайтишни истамайди. Шунда Умар бин Абдулазиз: “Менга бир адолатли инсонни топинглар. Ундан Хуросон ва Мовароуннаҳрнинг ҳолати ҳақида сўрайман”, дейди. Унга Абу Мижлаз Лоҳиқ ибн Ҳумайдни таклиф қилишади. Умар Жарроҳга Абу Мижлиз билан бирга пойтахтга етиб келишни буюради ва унинг ўрнига Абдураҳмон ибн Нуъаймни вақтинча тайинлайди. Абу Мижлаз Жарроҳни золим сифатида таърифлагач, Умар уни бўшатиб, ўрнига Абдураҳмон ибн Нуъаймни расман волий сифатида, Абдураҳмон ибн Абдуллоҳни эса хирож ишлари бўйича раҳбар қилиб тайинлайди ва Хуросон ҳамда Мовароуннаҳр аҳлига: “Мен бу иккисини сизларга раҳбар сифатида тайинладим. Агар улар сизларга маъқул келса, Аллоҳга ҳамд айтинглар. Агар маъқул келмаса, Аллоҳдан ёрдам сўранглар. Зеро, куч ва қудрат ёлғиз Аллоҳга оиддир”, деб мактуб йўллайди.

Шунингдек, Умар ибн Абдулазиз Абдураҳмон ибн Нуъаймга мактуб йўллаб, бундай насиҳат қилади: “Аммо баъд! Аллоҳнинг бандаларига муомала қилишда холис ва насиҳатгўй банда бўлгин. Ҳеч бир маломатчининг маломати сени Аллоҳнинг йўлидан тўсмасин! Зеро, Аллоҳ сен учун бошқалардан кўра афзалроқдир. Аллоҳнинг зиммангдаги ҳаққи буюк. Мусулмонларни фақат яхши насиҳат ва ҳурмат билан бошқаргин! Сенга топширилган омонатга асло хиёнат қила кўрма! Ҳақдан оғувчи раҳбар бўлишдан сақлан! Зеро, Аллоҳга ҳеч бир нарса махфий қолмас! Аллоҳнинг йўлидан бошқа йўлга юрма! Чунки Аллоҳдан бошқа бошпана йўқдир!”

100-ҳижрий (милодий 718) йилда илк тарғибот ишлари бошланади. Яъни, Умар ибн Абдулазиз томонидан вазифалантирилган махсус шахслар маҳаллий аҳоли орасида ислом дини таълимотларини ёйишга киришадилар. Жумладан, Хуросон ва Мовароуннаҳрга Муҳаммад ибн Ханис, Абу Икрима Сирож – Абу Муҳаммад Содиқ ва Иброҳим ибн Саламанинг тоғаси Ҳайён Атторлар юборилади.

Умар ибн Абдулазиз Хуросон ва Мовароуннаҳрга алоҳида эътибор билан қарар ва доимий тарзда мазкур ҳудудларнинг волийларини огоҳлантириб, тартибга чақириб турар эди. Жумладан, Абдураҳмон ибн Нуъаймга йўллаган навбатдаги мактубида шундай деган: “Амал ва илм бир-бирига яқин туради. Аллоҳни билувчи ва У учун амал қилувчилардан бўлгин! Зеро, баъзи қавмлар илмларига амал қилмагани сабабли илм улар учун ҳалокат бўлган”.

Яна бир мактубида қуйидагилдарни ёзган: “Аммо баъд! Аллоҳнинг бузғунчиларнинг ишини ислоҳ қилмаслигини билган ҳолда амал қилгин!”

Абдураҳмон ибн Нуъаймга жўнатилган сўнгги мактубларнинг бирида шундай насиҳатлар ўрин олган: “Сулҳ тузганингиздан сўнг черков, синагога ва оташпарастларнинг ибодатхоналарини бузманглар. Ҳайвонларни ўлдирманглар, пичоқни жонлиқнинг бошида қайраманглар, икки намозни узрсиз жамламанглар”[109].

Жарроҳ ибн Абдуллоҳ Умар ибн Абдулазизга шундай мазмунда мактуб йўллайди: “Хуросонликлар итоатсиз ёмон халқ, уларни фақат қилич ва қамчи билан ислоҳ қилиш мумкин. Шу боис Мўминлар амири, менга бу борада изн беришинигизни сўрайман”. Умар ибн Абдулазиз қуйидаги мазмунда жавоб мактубини жўнатади: “Аммо баъд! Менга “Хуросонликлар итоатсиз ёмон халқ, уларни фақат қилич ва қамчи билан ислоҳ қилиш мумкин”, деган мазмундаги мактубинг етиб келди. Шубҳасиз, сен ёлғон сўзлагансан. Хуросонликларни адолат ва ҳақиқат ислоҳ қилади. Улар орасида адолат ва ҳақиқатни ёйгин! Вассалом!”[110]

Умар ибн Абдулазизнинг Самарқанд волийси Сулаймон ибн Абу ас-Сиррийга йўллаган қуйидаги мактуби Мовароуннаҳр мусулмонлари ҳаётида муҳим аҳамият касб этган: “Юртингда махсус бинолар қуриб, ҳожатманд мусулмонларга жой бер. Уларга ва уловларига бир кунлик шароит яратиб бер. Агар бемор бўлишса, икки кунлик шароит яратиб бер. Агар ҳеч вақоси бўлмаса, уларни ўз шаҳрига етиб олишида керак бўладиган зарурий нарсалар билан таъминла!”

Мазкур мактублардан сўнг самарқандликлар Сулаймон ибн Абу ас-Сиррийга мурожаат қилиб: “Қутайба бизга хиёнат қилди, зулм билан юртимизни эгаллади. Бизни ўз уйларимиздан қувиб чиқарди. Энди, Аллоҳ адолатли ва инсофли раҳбарни юборибди. Бизга рухсат бер, Умар ибн Абдулазизнинг ҳузурига бориб, ҳолимиз ҳақида хабар берайлик”, деб илтимос қилишади. Сулаймон уларга рухсат беради. Бир гуруҳ самарқандликлар Умар ибн Абдулазизнинг олдига бориб, вазият ҳақида хабар берадилар. Умар ибн Абдулазиз вазиятни ўргангач, Сулаймонга шундай мактуб йўллайди:

“Самарқанд аҳли бошларига тушган зулмдан шикоят қилишмоқда. Қутайба уларга ҳамла қилиб, ўз ерларидан чиқариб юборган экан. Сенга шу мактубим етиб боргач, уларнинг вазиятини қозига ҳавола қил. Қози уларнинг муаммосини кўриб чиқсин. Агар уларнинг фойдасига ҳукм чиқарса, арабларни ўз қароргоҳларига қайтариб, ҳудудни маҳаллий аҳолига бўшатиб бер”.

Сулаймон бу муаммони ҳал қилиш учун қози Жумайъ ибн Ҳозир ан-Ножийга мурожаат қилади. Жумайъ бу воқеаларга гувоҳ бўлган бир гуруҳ самарқандлик шоҳидларни ва Қутайба билан бирга жанг қилган аскарларни чақиради. Гувоҳлар бир овоздан Қутайбанинг аҳдномага вафо қилмаганини таъкидлайдилар. Шунда Жумайъ қатъий ва адолатли қарор чиқаради. Қарорга кўра, Қутайба бошчилигида Самарқандга кириб келган акскарлар ва мусулмонлар Самарқандни тарк қилишлари ҳамда араблар ерлик аҳоли билан янги сулҳ тузишлари ёки ўзаро яна жанг қилишлари лозим эди. Сўғдликлар: “Биз шу ҳолатга розимиз, яна жанг қилмоқчи эмасмиз. Биз улар билан аралашиб кетдик, улар билан бирга истиқомат қилдик. Улар биздан, биз улардан омонлик кўрдик”, дея арабларнинг қолишига қаршилик кўрсатмадилар[111]. Самарқандликлар ислом диннинг нақадар бағрикенг ва адолатли дин эканини шу воқеадан сўнг чуқур англаб етдилар. Улар биргина қозининг ҳукми бутун бошлик аскарларни чиқариб юбориши мумкинлигини хаёлларига ҳам келтирмаган эдилар. Умар ибн Абдулазизнинг бу оқилона сиёсати натижасида жуда кўп самарқандликлар ислом динини қабул қилдилар. Бу воқеа Самарқанднинг келажакда энг ривожланган исломий марказлардан бирига айланиши учун илк қадамлардан бири бўлган эди.

102-ҳижрий (милодий 720) йилга қадар Хуросон ва Мовароуннаҳр Абдураҳмон ибн Нуъайм бошқаруви остида бўлади. Шу йили Маслама ибн Абдулмалик Хуросон ва Ироқ волийси бўлади. У куёви Саъид ибн Абдулазиз ибн Ҳорис ибн Ҳакам ибн Абу Осни Хуросон ва Мовароуннаҳрга ҳоким этиб тайинлайди. Саъиднинг лақаби “Хазина” бўлиб, “нозик, уй бекаси” маъноларини билдиради. Саъид нозик табиат одам бўлгани боис шу лақабни олган эди. Саъид Шуъба ибн Заҳирни Самарқандга ҳоким сифатида тайин этади. Шуъба Сўғдда алоҳида тарғибот ишларини олиб боради. Чунки сўғдликлар Абдураҳмон ибн Нуъайм даврида ислом динидан йироқлашиб кетган эдилар.

103-ҳижрий (милодий 721) йилда Хуросон ва Морвароуннаҳрга Саъид ибн Амр ал-Ҳарший волий этиб тайинланади. Баъзи сўғдликлар янги волийдан хавфсираб, Фарғонага қочиб кетадилар. Бу вақтда Фарғона ҳокими Билоза Анужур бўлган. 104-ҳижрийда Ҳаршийнинг ўрнига Муслим ибн Саъид тайинланади. У Амударё ортидаги туркларни мағлубиятга учратади. 106-ҳижрий (милодий 724) йилад Хуросон ва Мовароуннаҳр Асад ибн Абдуллоҳга ишониб топширилади. У Сўғд ва Фарғонадаги қўзғалонларни бостириш билан банд бўлади. 109-ҳижрий (милодий 727) йилда Ҳакам ибн Авона Хуросон волийсига айланади. Унинг даврида ўзгаришлар деярли содир бўлмаган.

Кейинчалик Ҳишом ибн Абдулмалик ибн Марвон[112] даврига келиб, минтақада иломий таълимотларнинг ёйилиши янги босқичга киради. Жумладан, 109-ҳижрий (милодий 727) йилда Ашарс ибн Абдуллоҳ[113] Ҳишом ибн Абдулмалик томонидан Хуросон ва Мовароуннаҳр волийси этиб тайинланади. Ашрасни хуросонликлар катта ҳурсандчилик билан кутиб олишади. 110-ҳижрий (милодий 728) йилда Ашрас Мовароуннаҳрга алоҳида эътибор қаратишни бошлайди. У: “Менга тақводор ва фазилатли бир инсонни олиб келинглар. Уни Мовароуннаҳрга ислом таълимотларини ёйиш учун жўнатаман”, дейди. Унга Абус Сайдо Солиҳ ибн Тарифни келтиришади. Абус Сайдо форс ва туркий тилларни билмагани боис унга Робиъ ибн Имрон Тамимийни қўшиб беришади. Абус Сайдо: “Мусулмон бўлганлардан жизя олинмаслиги лозим”, дея шарт қўяди. Ашрас унинг шартини қабул қилади. Абус Сайдо Самарқандга келади. У вақтда Самарқандда Ҳасан ибн Абу Умурта Киндий ҳарбий ва хирожий раҳбар эди. Абус Сайдо Самарқанд ва унинг атрофидаги аҳолини исломга тарғиб қилиб, мусулмон бўлганлардан жизя солиғи олинмаслигини айтади. Натижада маҳаллий аҳолининг ислом динига кириши тезлашиб кетади. Самарқанднинг маҳаллий ҳокими Ғурак Ашрасга мактуб йўллаб: “Хирож тугади”, дейди. Ашрас ўз навбатида Ҳасан ибн Абу Умуртага қуйидаги мазмунда мактуб йўллайди: “Албатта, хирож мусулмонларнинг қувватидир. Менга маълум бўлишича, сўғдликлар ва уларга яқин халқлар ўз истаклари билан эмас, балки жизядан сақланиш мақсадида ислом динини қабул қилмоқда экан. Хатна қилинганлиги, фарзларни тўлиқ бажараётганлиги, исломий таълимотларга мукаммал амал қилаётгани ва Қуръондан маълум бир сураларни ёдлаганини текшириб, сўнг хирожни бекор қил”. Абус Сайдо бунга қарши чиқади. Ибн Умурта ҳам Абус Сайдо тарафида бўлгани боис Ашрас уни бўшатиб, ўрнига Ҳони’ ибн Ҳони’ни Самарқанд ҳокими этиб тайинлайди. Ҳони’ мусулмон бўлганлардан ҳам хирож олишни давом эттиради. Натижада Самарқанд, Бухоро ва Фарғона аҳолиси орасида норозилик кучайиб, айримлари ислом динидан воз ҳам кечади. Ашрас бу ҳудудларга яна қўшин тортиб келишга мажбур бўлади. Шунингдек, Кардар аҳолиси ҳам ислом таълимотларидан узоқлаша бошлайди. Турк хоқони Курсул бу вазиятдан фойдаланиб, мовароуннаҳрликларни ўз тарафига оғдиришга ҳаракат қилади. Лекин унинг бу уринишлари муваффақиятсиз якунланади[114].

Мовароуннаҳрда исломий таълимотлар Қуръон, ҳадис, фиқҳ, калом ва бошқа турли исломий билимлар орқали тарқала бошлади. Минтақага ҳадис илмини, шубҳасиз, саҳобий ва тобеъийлар олиб кирган. Улар Мовароуннаҳрга илк ташрифларида маҳаллий аҳолига ислом дини таълимотларини ҳадислар орқали тушунтирганлар. Кейинчалик табаъа тобеъийлар саъй-ҳаракатлари билан ҳадис мажлислари таўкил қилинган. Жумладан, Қутайбага ҳамроҳлик қилган Заҳҳок ибн Музоҳим улуғ табаъа тобеъийлардан бўлиб, Бухоро ва Самарқанд шаҳарларида ёш болаларга Қуръон ва тафсирдан таълим берган. Маълумки, ҳадис тафсирнинг асосий манбаларидан бири ҳисобланади. Шунингдек, Хулайд ибн Ҳассон ал-Ҳажарий ал-Асрий ҳам басралик табаъа тобеъийлардан бўлиб, Бухорода ҳадис таълими билан шуғилланган. Басралик тобеъий Ҳасан Басрийнинг шогирди Абу Саҳл Касир ибн Зиёд ас-Суламий ал-Бурсоний ал-Аздий ҳам Балхда яшаган ва Самарқанд ҳамда Бухорода бир муддат ҳадис ривояти билан машғул бўлган. Бу улуғ табаъа тобеъий Мовароуннаҳрда вафот этган. Абу Ҳафс Мансур ибн Нуъмон ал-Яшкурий ар-Рабъий тобеъийлардан Абу Мижлаз ва Икриманинг шогирди бўлиб, дастлаб Марвда яшаган, сўнг Бухорога кўчиб келган. Шунингдек, табаъа тобеъийлардан Холид ибн Зиёд ибн Жузъ Термиз шаҳри истиқомат қилган ва шу шаҳар қозиси бўлган. У тобеъий Нофеъ ва Қатодалардан саҳиҳ ҳадислар ривоят қилган. Холид Термизда 101 ёшида вафот этган. Унинг вафотидан сўнг ўғли Абдулазиз ибн Холид Термиз қозиси лавозимини эгаллаган[115]. Бу шахсларнинг хизматлари Мовароуннаҳрдан буюк муҳаддис олимлар чиқишига илк пойдевор вазифасини ўтаган.

Уммавийлар даврида амалга оширилган режалар аббосийлар даврида ҳам давом этади. Аббосий халифа Маъмун даврида (198-218/813-833) исломни қабул қилган маҳаллий ҳокимларни рағбатлантириш сиёсати жадаллаштирилади. Кейинчалик халифа Муътасим биллаҳ даврида (218-227/833-841) бу сиёсат ўз самарасини беради. Яъни, Сўғд, Фарғона Устуршана, Шош ва бошқа шу каби Мовароуннаҳр шаҳарларидан кўплаб аскарлар аббосийлар қўшини таркибида хизмат қила бошлайди, маҳаллий ҳокимлар Муътасим биллаҳга ишонч билдириб, аббосийлар билан яқин муносабатда бўладилар. Натижада Мовароуннаҳр ўлкасида ислом дини таълимотлари кенг ёйилиб, бу ўлкадан етук исломий олимлар етишиб чиқишига замин яратилади[116]. Муътасим биллаҳ байтул молдан икки миллион дирҳам ажратиб, Шош воҳасида кўмилиб кетган дарёларни қайта қаздиради ва шошликларнинг бир муаммосини ҳал қилиш билан бирга уларнинг муҳаббат ва эътиборини ҳам қозонади[117]. Маъмун халифа бўлишидан олдин Хуросонда, хусусан, Марв шаҳрида истиқомат қилган. Шу боис Хуросон ва Мовароуннаҳр аҳолиси урф-одат ва анъналаридан яхши хабардор бўлгани эҳтимолдан холи эмас. У 195-ҳижрий (милодий 811) йилда Самарқандни қамал қилиб, ҳоким Рофиъ ибн Лайс[118]ни қўлга олгани манбаларда қайд этилади[119]. Маъмун ва Муътасим биллаҳнинг саъйи ҳаракати билан Мовароуннаҳрда Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Жаъфар ал-Ямон ал-Жуъфий ал-Муснадий (в. 229/843), Муҳаммад ибн Салом ал-Байкандий (в. 225/839), Абу Исҳоқ ас-Сурморий[120], Абу Ҳафс Аҳмад бин Ҳафс ал-Бухорий (в. 217/832)[121], Яҳё ибн Жаъфар ал-Бухорий ал-Байкандий (в. 243/857)[122], Аҳмад ибн Наср ал-Атакий ас-Самарқандий (в. 245/859)[123] каби буюк олимлар ислом таълимотларини ёйишда катта хизмат қилдилар.

Мовароуннаҳр минтақасида ҳадис илми билан боғлиқ исломий таълимотларнинг кенг тарқалишида икки буюк олимнинг хизмати катта бўлган. Улардан бири Имом Бухори, Туфайл ибн Зайд Насафий, Абу Муҳаммад ад-Доримий каби кўплаб мовароуннаҳрлик олимларга устозлик қилган Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Салом ибн Фараж ал-Байкандий (в. 255/839) бўлиб, у ҳақида Аҳмад ибн Ҳусайм аш-Шоший шундай деган: “Хуросонда иккита хазина бор. Бири Муҳаммад ибн Салом ал-Байкандийда, иккинчиси Исҳоқ ибн Роҳавайҳда”. Заҳабийнинг таъкидлашича, Муҳаммад ибн Салом илм талабига қирқ минг ва илм тарқатиш учун қирқ минг дирҳам сарфлаган. У Хоразмда ҳам катта мавқега эга бўлган. Унинг турли илм соҳалари бўйича ёзилган бир нечта асарлари бўлган. Шунингдек, у Абу Ҳафс ал-Кабир ал-Бухорий билан яхши муносабатда бўлгани тарихчилар томонидан қайд этилган[124].

Иккинчи буюк шахс Мовароуннаҳрнинг ҳадис бўйича имоми ва якка пешқадами, Имом Бухорийнинг устози Ҳофиз, Мужаввид Абу Жаъфар Абдуллоҳ ибн Жаъфар ибн Ямон ал-Жуъфий ал-Муснадий (в. 229/843)дир. У Муҳаммад ибн Салом билан бирга фаолият юритган бўлиб, адолат ва сидқда тенгсиз бўлган. Унинг учинчи бобоси ташаббуси билан Имом Бухорийнинг иккинчи бобоси исломни қабул қилган[125].

Шунингдек, бу икки буюк муҳаддисдан олдин Бухорода Ғунжор лақаби билан машҳур Шайх Абу Аҳмад Исо ибн Мусо ал-Бухорий (в. 186/802) ҳам самарали фаолият юритган. У Муҳаммад ибн Салом ва Исҳоқ ибн Ҳамза ал-Бухорийнинг устози саналади. Ҳокимнинг таъкидлашича, Абу Аҳмад ёши улғайганда ҳадис талаб қилишни бошлаганига қарамасдан ўз замонасининг имоми сифатида танилган[126].

Муҳаммад ибн Исмоли ал-Бухорий (194-256/810-870)нинг учинчи бобоси Бардизбах зардуштий бўлган. Унинг ўғли Муғийра, яъни Имом Бухорийнинг иккинчи бобоси Бухоро волийси Ямон ал-Жуъфий[127]нинг қўлида мусулмон бўлади. Шу тариқа Имом Бухорийнинг нисбасига Жуъфий исми қўшилиб қолган. Чунки ўша даврда маҳаллий аҳолидан бирортаси кимнинг қўлида мусулмон бўлса, ўшанинг мавлоси саналар ва насл-насабида мусулмон қилган одамнинг исми қўшиб айтилар эди[128]. Бу атама маҳаллий аҳоли орасида катта аҳамият касб этган, улар ислом динини қабул қилишга сабабчи бўлган инсон билан фахрланишар ва бу уларнинг обрў-эътиборларини маълум даражада ошириб турган [129]. Имом Бухорий отаси ҳақида шундай эслайди: “Отам Исмоилнинг куняси Абул Ҳасан бўлган. Отам Ҳаммод ибн Зайд[130]ни кўрган, Ибн Муборак[131]ни ўз қўллари билан ушлаб кўришган ва Имом Молик[132]дан ҳадис эшитган”[133]. Демак, Исмоил мол-давлати кўп тижоратчи бўлишига қарамасдан ўша даврнинг машҳур олимларидан таълим олган ва оиласида исломий таълимотларнинг ўрнашишида катта рол ўйнаган. Ибн Ҳиббоннинг айтишича, у ироқлик олимлардан ҳадис ривоят қилган. Лекин тижоратга кўпроқ вақт ажратгани боис муҳаддис сифатида танилмаган. Исмоилнинг илмдан насибаси оз бўлса-да, имон ва тақвоси мустаҳкам, илм ва олимларга ҳурмати ниҳоятда баланд эди. Шу боис ўғли Муҳаммадга илм олиш учун барча шароитларни яратиб берган. Бу ўша даврда исломий таълимот ва ҳадис илмларига халқ орасида катта қизиқиш уйғонганлигини кўрсатади. Шунингдек, бу даврга келиб, Мовароуннаҳр ўлкасида ҳалол-ҳаром тушунчаси ҳам халқнинг миллий қадриятига айланиб улгурган эди. Буни Аҳмад ибн Ҳафс ал-Бухорийнинг қуйидаги сўзларидан ҳам билиб олиш мумкин: “Мен Имом Бухорийнинг отаси Исмоил ўлим тўшагида ётганида унинг ҳузурига кирдим. Исмоил: “Мол-давлатимга бир дирҳам ҳаром ҳам, бир дирҳам шубҳали нарса ҳам аралашганини билмайман”[134]. Бу даврга келиб, дунёда энг машҳур бўлган тўртта олимнинг иккитаси мовароуннаҳрлик бўлган: “Дунёнинг ҳофизлари[135] тўртта: Райда Абу Зуръ, Нисобурда Муслим, Самарқандда Абдуллоҳ ибн Абдураҳмон ад-Доримий ва Бухорода Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий”[136]. Маъмун ташкил қилган “Байт ал-ҳикма” академиясида Хоразмий ва Фарғонийлар фаолият юритганлиги ҳеч кимга сир эмас.

Ўлкада калом ва балоғат илмларининг илк асоси Аллома Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ас-Самарқандий (в. 240/854) фаолияти билан боғлиқ. У диёнат, тақво, зийраклик ва маърифат борасида кўпчиликни лол қолдирган. Халифа Муътасим унинг калом борасидаги қарашлари ва хулосаларини сўнгги қарор сифатида қабул қилар эди[137]. Бу даврда Мовароуннаҳр ўлкасида калом ва балоғат илми ҳам ривожланиш босқичига кирган эди.

Ҳадис билан бир қаторда тафсир илми ҳам секин-аста ёйила бошлади. Буни Заҳҳок ибн Музоҳимнинг ўлкада олиб борган фаолиятларида ҳам кўриш мумкин. Кейинчалик Абдуллоҳ ибн Абдураҳмон ад-Доримий (в. 181-255/797-869)[138] Самарқандда бу вазифани давом эттиради. У Самарқандда бир муддат қозилик ҳам қилган. Заҳабийнинг ёзишича, у ўз даврида диёнат, ҳилм, ижтиҳод, ибодат, зуҳд ва тақводорликда зарбулмасал даражасига эришган. У Самарқандда ҳадис ва осор илмига асос солди ва ҳадисларни ҳимоя қилишда катта жонбозлик кўрсатди. Шу билан бирга, у комил муфассир ва олим фақиҳ инсон эди[139]. Демак, ҳижрий III асрга келиб, Мовароуннаҳр ўлкасида исломий таълимотлар ўз самарасини бера бошлаган. Ислом динининг илк таълимотлари Мовраоуннаҳр ўлкасида шу тарзда қарор топган.

Маллабаев Абдуллоҳ

ТИУ Манбалар хазинаси

кичик илмий ходими

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

1. Абдулазиз Мансур. “Қуръони карим” маънолари таржимаси. – Тошкент: ТИУ нашриёти, 2009. 624 б.

2. Ибн Жарир ат-Табарий. Тарих ат-Табарий. – Ар-Риёд: Байт ал-афкар ад-давлия, 2005. 2260 б.

3. Абу Фидо Исмоил ибн Касир. Ал-Бидая ва ан-ниҳая. Ж.9. – Байрут: Дар иҳя ат-турос ал-арабий, 1997. 264 б.

4. Абу Фидо Исмоил ибн Касир. Ал-Бидая ва ан-ниҳая. Ж.9. – Байрут: Дар иҳя ал-маърифа, 1998. 826 б.

5. Ёқут ал-Ҳамавий. Муъжам ал-Булдон. Ж.3. – Байрут: Дар Байрут, 1984. 470 б.

6. Ёқут ал-Ҳамавий. Муъжам ал-Булдон. Ж.5. – Байрут: Дар Байрут, 1984. 461 б.

7. Абул Ҳасан Балозурий. Футуҳ ал-Булдон. – Байрут: Дар ал-кутуб ал-илмия, 1991. 460 б.

8. Шамсуддин Заҳабий. Дувал ал-ислам. Ж.1. – Байрут: Дар содир, 2006. 437 б.

9. Шамсуддин аз-Заҳабий. Сияр аълам ан-нубала. Ж.4. – Байрут: Дар ал-фикр, 1991. 552 б.

10. Шамсуддин аз-Заҳабий. Сияр аълам ан-нубала. Ж.5. – Байрут: Дар ал-фикр, 1991. 624 б.

11. Шамсуддин аз-Заҳабий. Сияр аълам ан-нубала. Ж.7. – Байрут: Дар ал-фикр, 1991. 742 б.

12. Шамсуддин аз-Заҳабий. Сияр аълам ан-нубала. Ж.8. – Байрут: Дар ал-фикр, 1991. 503 б.

13. Шамсуддин аз-Заҳабий. Сияр аълам ан-нубала. Ж.9. – Байрут: Дар ал-фикр, 1991. 672 б.

14. Шамсуддин аз-Заҳабий. Сияр аълам ан-нубала. Ж.10. – Байрут: Дар ал-фикр, 1991. 744 б.

15. Шамсуддин аз-Заҳабий. Сияр аълам ан-нубала. Ж.2.– Байрут: Дар ал-фикр, 1991. 479 б.

16. Аҳмад ал-Яъқубий. Ал-Булдон. – Байрут: Дар ал-кутуб ал-илмия, 2002. 224 б.

17. Жалолуддин ас-Суютий. Тарих ал-хулафа. – Мансура: Мактаба ал-иман, 2003. 516.

18. Хайруддин Зириклий. Аълам. Ж.2. – Байрут: Дар ал-илм ли ал-малайин, 1998. 341 б.

19. Хайруддин Зириклий. Аълам. Ж.4. – Байрут: Дар ал-илм ли ал-малайин, 1998. 334 б.

20. Хайруддин Зириклий. Аълам. Ж.5. – Байрут: Дар ал-илм ли ал-малайин, 1998. 336 б.

21. Хайруддин Зириклий. Аълам. Ж.7. – Байрут: Дар ал-илм ли ал-малайин, 1998. 352 б.

22. Абдураҳмон ибн Муҳаммад ибн Халдун. Тарих Ибн Халдун. Ж.1. – Байрут: Дар Ибн Ҳазм, 2003. 1642 б.

23. Абул Аббос Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Абу Бакр ин Халликон. Вафаййат ал-аъян. Ж.2. Байрут: Дар ал-кутуб ал-имлия, 1998. 448 б.

24. Абул Қосим Убайдуллоҳ ибн Абдуллоҳ Ибн Хурдозбаҳ. Ал-Масалик ва ал-мамалик. – Байрут: Дар содир, 1889. 338 б.

25. Муҳаммад ибн Али ибн Муҳаммад – Ибн ал-Имроний ал-Хоразмий. Ал-Анба’ фи тарих ал-хулафа’. – Қоҳира: Дар ал-афақ ал-арабия, 1999. 366 б.

26. Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Таҳқиқ: Маҳмуд Иброҳим Зоир. Ат-Тарих ас-сағир. Ж.1. – Байрут: Дар ал-маърифа, 1986. 366 б.

27. Доктор Шавқий Абу Халил. Фатҳ Самарқанд. – Байрут: Дар ал-фикр ал-муъасир, 2004. 112 б.

28. Аҳмад Роиф. Атлас тарих ал-ислам. – Қоҳира: Дар аз-заҳро ли ал-иълам ал-арабий, 1987. 527 б.

29. Абул Қосим ибн Ҳавқал ан-Насибий. Китаб сурат ал-арз. – Лондон: Брилл, 1939. 528 б.

30. Абу Ҳотим Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Ҳиббон ал-Бустий. Машоҳир уламо ал-амсор. – Байрут: Дар ал-кутуб ал-илмия, 1995. 272 б.

31. Муҳаммад Ризо. Усмон ибн Аффон. – Байрут: Ал-мактаба ал-асрия, 2003. 176 б.

32. Доктор Маҳмуд Зиёда. Ал-Ҳажжож. – Қоҳира: Дар ас-салам, 2005. 472 б.

33. Можид ибн Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ал-Ҳасан. Сиясат Умар ибн Абдулазиз ал-қазоия. – Ар-Риёд: Марказ Ал-Малик ли ал-буҳус ва ад-дирасат ал-исламия, 2011. 328 б.

34. Ибн Арабий. Ариза ла-аҳвазий. Ж.1. – Байрут: Дар ал-кутуб ал-илмия, 1995. 520 б.

35. Доктор Тақиюддин ан-Надавий ал-Музоҳирий. Ал-Имам ал-Бухорий. – Дамашқ: Дар ал-қалам, 1994. 168 б.

36. Усмонхон Алимов. Имом ал-Бухорий баракоти. – Тошкент: Мовароуннаҳр, 2077. 199 б.

37. Доктор Маҳмуд ат-Таҳҳон. Тайсир мусталаҳ ал-ҳадис. – Ар-Риёд: Мактаба ал-маъориф, 1996. 240 б.

38. Аъзамжон Раҳмонов в.б. Исламское право. Тошкент: Янги аср авлоди, 2003. 479 б.

39. Абдуқаҳҳор Иброҳимов. Биз ким, ўзбеклар. – Тошкент: Шарқ, 2011. 463 б.