Халқ ўзини бошкаришга ўргангандагина етук фуқаро бўлишга муносибдир. Озодлик, аввало ўз-ўзини бошқаришга қодирликдир. Ўз-ўзини, фикр ва ҳис-туйғуларини, ўз ички "тўполонлари"ни бошкаришга ўрганган кишиларгина ўзгаларни, ўз мамлакатини бошқара олади.

Николай БЕРДЯЕВ

Туркистонда мухторият тузиш ғояси, февраль инқилоби берган озодликдан сўнг пайдо бўлган эди. Бу фикр дастлаб 1917 йилнинг 12 ноябрида «Шўрои уламо» жамиятининг раҳбари Шерали Лапин раҳбарлигида Тошкентда бўлиб ўтган «Мусулмон жамоаларининг бирлашган йиғини»да расман ўртага ташланган. Бу таклифни миллий савдо буржуазияси, ўлкада эндигина шаклланаётган саноат буржуазияси вакиллари, демократик ўзгаришлар тарафдори бўлган мусулмон зиёлилари ва руҳонийлар билан бир қаторда қуйи меҳнаткаш табақа вакиллари ҳам қўллаб-қувватладилар.
1917 йилнинг 26—29 ноябрида Қўқонда Ўлка мусулмонларининг IV фавқулодда қурултойи чақирилади. Қурултой ноибларининг асосий қисмини эндигина тетапоя бўлаётган миллий савдо-саноат буржуазияси вакиллари ҳисобланмиш, янги дунё кўрган савдогарлар ва руҳонийлар ташкил этарди. Кўпчилик ноиблар мустақил демократик мусулмон давлатини тузиш, қўшни давлатлар билан сиёсий-иқтисодий алоқаларни мустаҳкамлаш ғоясини илгари сурдилар. Ноиблар Туркистон жаҳон тараққиётидан узилиб қолганлигини тушуниб етган, тараққиётга тўсқинлик қилаётган ҳар қандай эски кучларни синдириш ва янги илғор унсурларнинг ривожланишига йўл очиш тарафдори эди. Очиқ овоз бериш йўли билан қурултой ҳайъатига Убайдулла Хўжаев, Мустафо Чўқаев, А. Махмудов, Юргули-Оғаев, Саломан Гердцфельд, И. С. Шоҳиаҳматов, Камолқори, Акаев, Кичкимбоев, Абдураҳмонбек Ўразаев, Пилиев, Каримбоев, М. Беҳбудий сайланди.
Съезд кун тартибига иккита масала қўйилади. Биринчи масала: «Туркистоннинг жануби-шарқий иттифоққа қўшилиши тўғрисида» бўлиб, делегатлар учун кутилмаганда пайдо бўлди ва анча мунозара туғдирди. Иккинчи масала: «Туркистон мухторияти тўғрисида» эди. 27 ноябрь куни эрталаб съезднинг очилишида шаҳар ҳокими қуйидагича фикр билдиради: «Туркистон мусулмонларининг IV Ўлка съездини чин қалбдан қутлайман ва съезд Туркистонга мумкин қадар кўпроқ фойда келтириб, Туркистон тарихида чуқурроқ из қолдиришини истайман... Шубҳасиз, Туркистонга эркин мухторият керак», деб таъкидлади. (Қаранг: П. Алексеенков. «Кокандская автономия», Тошкент, 1931 й., 21-бет.) Биринчи масала юзасидан ўтган баҳсларда депутатларнинг бир қисми иттифоққа киришни маъқулладилар.
Иқтисодий жиҳатдан иттифоққа кириш фойдали эди. Чунки ўлкага Шимолий Кавказ ва Оренбургдан дон маҳсулотлари келтириларди. Айни вақтда Туркистон ўз пахтасини уларга сотиши мумкин эди. Устига устак «Жануби-шарқий иттифоқ» ҳудуди аҳолисининг катта қисми ислом динига эътиқод қиларди, бу сабаблар иттифоққа киришни яқинлаштирса, иккинчи гуруҳдагилар Туркистоннинг яна мустамлака бўлиб қолишидан
хавотирда эдилар. Бу гуруҳдагиларнинг фикрларидан мисоллар келтирамиз: «Казаклар азалдан самодержавиенинг суянчиғи бўлиб келган. Улар халқимизни қанчалар азобуқубатга дучор қилмади. Казаклар доимо инқилобга қарши чиққан. Ҳозир ҳам казаклар тепасида подшо тузумини қайта тикламоқчи бўлган Красновлар, Карауловлар, Келидинлар турибди-ку! Улар Олмония билан урушни ғалабагача давом эттирмоқчи, Истам-булни забт этиб Оқ-София черковини қайта тикламоқчи. Уларнинг биздан ёрдам сўраб мурожаат қилишига ягона сабаб — ўз мақсадлари йўлида фойдаланишдир. Биз улар билан бирлаша олмаймиз».
Съездда тартиб йўқола боради. Раислик қилувчи тажрибасизлиги туфайли тартиб ўрнатолмайди ва у қурултой мажлисини ёпиқ деб эълон қилишга мажбур бўлади. Жануби-шарқий иттифоққа кириш эса эртаси кунга колдирилади. 27 ноябрь куни узоқ тортишувлардан сўнг бўлғувси давлатнинг иқтисодий ҳолатини ҳисобга олиб, иттифоққа кириш ҳақида қарор қабул қилади.
Съезд кун тартибидаги иккинчи масала юзасидан мунозаралар съезднинг кечки мажлисида ва 28 ноябрь кунги эрталабки мажлисда давом эттирилди.
Бутунрусия Мусулмонлар Кенгаши МҚнинг аъзоси, депутат Убайдулла Хўжаев маърузасида қуйидагиларни қайд этди. «Русияда ҳозир ҳақиқий ҳукумат йўқ. Русия империяси музофотида ҳамма миллатлар большовойларга қарши курашга бел боғладилар. Бутунрусия таъсис мажлисининг чақирилишига ҳеч қандай умид йўқ...» Ва маърузачи зудлик билан Туркистонни мухторият бошқарувига ўтишга, депутатларни большовойларга қарши курашга чақирди».
Депутат С. Юсупов (Русиядаги воқеалар тўғрисида, айниқса, большовойларнинг ноқонуний хатти-ҳаракатлари, зўравонликлари ҳақида алоҳида тўхталиб ўтгач). Туркистон мухторият ҳуқуқини олишга ҳозир тайёрми? Ва ўзи жавоб беради: албатта тайёр эмас, лекин бундан мухторият эълон қилишимиз керакмас деган хулосага бормаслик лозим. Озод яшашни хоҳпаймизми? Демак, Туркистонни мухтор жумҳурият деб эълон қилмоқ керак.
Депутат Содиқбоев: Большовойлар Туркистонни мухтор жумҳурият деб эълон этмас эканлар, унда мухтор жумҳурият деб эълон қилишимизга қаршилик кўрсатмасинлар. Оврўпаликлар бизнинг ички ишларимизга аралашмасинлар. Чунки ислом дини давлатни демократик тарзда бошқаришга қарши эмас-ку.
Депутат Аминхон Тўра: Туркистон 50 йилдан буён Русия ҳукумати қўли остида. Руслар босиб олгач, ерли аҳолининг диний, миллий суд ишларига дарров аралашмаса-да, аста-секин ўлка ҳаётининг ҳамма жабҳаларига қўл чўза бошладилар. Февраль инқилобидан сўнг Туркистон халқи озодликка эришдик, деб хурсанд бўлганди. Большовойлар ҳокимият тепасига келгандан сўнг зудлик билан мухторият эълон қилиш зарурати туғилди. Айтишларича, большовойлар уруш эълон килармиш. Майли, лекин улар туркий мусулмонлар диний, миллий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун қондан (ўлимдан ҳам — Ш. Д.) қўрқмаслигини унутмасинлар.
Съезд Туркистон тараққиётини белгилаб берувчи тарихий ҳужжатлар қабул қилди. Қабул қилинган қарорларда демократик кайфиятдаги мусулмон зиёлиларининг фикрлари ҳам ўз ифодасини топди.
Муфтий Маҳмудхўжа Беҳбудий ўз маърузасида съезднинг Туркистон халқлари тарихида улкан ижобий, тарихий ҳодиса ва бурилиш даври эканини таъкидлаб, «Съез-димиз қабул қилаётган қарорлар шунинг учун ҳам аҳамиятлики, унда Туркистон аҳолисининг оврўпалик вакиллари ҳам иштирок этмоқдалар», деди. М. Беҳбудий съезд раёсатида мусулмонлар билан бир қаторда насроний гуруҳларнинг делегатларидан ҳам вакиллар бўлишини ёқлаб чиқди. Уни вилоятдан келган депутатларнинг кўпчилиги қўллаб-қувватлади. Қўқонлик бир депутат М. Беҳбудий фикрини давом эттириб, куйида-гиларни қўшиб қўйди: «Биз съезд ҳайъатига вилоятлар бўйича эмас, балки қайси динга мансублиги ва миллий этник гуруҳларига қараб, кенг фикрли, билимли ва ишбилармон кишиларни сайлашимиз керак». Натижада демократик мусулмон зиёлилари талаби билан Туркистон аҳолисининг оврўпалик қисми вакиллари ҳам съездда тенг ҳуқуқли бўлиб иштирок этдилар.
1917 йилнинг 28 ноябрида, съезд қабул қилган резолюцияда қуйидагилар ўз аксини топди. «Съезд Туркистонда яшаётган халқлар иродасини ифода этиб, Буюк Русия инқилоби берган миллатларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи»дан келиб чиқиб, Туркистонни Россия Федерацияси таркибидаги маъмурий мухтор жумҳурият деб эълон қилди. Мухторият ҳуқуқи Туркистон таъсис мажлисида қонунлаштирилди ва Туркис-тондаги камсонли миллатлар, элатлар ҳуқуқи ҳимоя қилинажаги тантанали равишда эълон этилди. Тузилган ҳукумат ўз номини 28 ноябрь куни «ТУРКИСТОН МУХТОРИЯТИ» деб атади. Бутунрусия таъсис мажлисида Туркистоннинг мухторият ҳуқуқи расман тан олиниши талаб қилинди.
Съезд Бутунрусия таъсис мажлисини чақириш, қабул қилинган қарорларга муво-фиқ бутун ҳокимиятни тўлалигича «Вақтли Туркистон Шўроси» ва «Туркистон Халқ Бошқаруви» ихтиёрига беришни талаб этди. Бутунрусия таъсис мажлисига борадиган Туркистон Вақтли Шўросининг таркиби 32 депутатдан иборат эди. Депутатларнинг учдан бир қисмини оврўпаликлар ташкил этди. Чунки мухтор ҳукуматнинг юқори идораларида йирик этник гуруқларнинг ўрни кафолатланган эди.
«Съездда делегатлар иқтисодий масалаларга ҳам алоҳида эътибор берди. Мухтор жумҳурият инглизлардан ҳарбий ёрдам билан бир қаторда иқтисодий ёрдам ҳам олажагини, жумладан ўлкада очлик ҳукм сураётган бир вақтда тайёрлов нархи бўйича нон харид қилиш, озиқ-овқат маҳсулотлари, жумладан нон маҳсулотларини пахтага, жунга алмаштириш тўғрисида келишиб олинди».
Бўлажак давлат мафкурасида ислом дини ғоялари ҳукмронлиги тан олинганди. «1917 йил сентябрь ойидаги «Ўлка мусулмонларининг Олий Кенгаши»да мусулмонлар ўз ҳуқуқини аниқлаш йўлида, умуминсоният тараққиётига етишишда Қуръон ва шариат қонунларида кўрсатилганидан бошқа тўғри йўл йўқ», деб таъкидланганди. Съезд ўз ишини якунлаш арафасида қонун чиқарувчи ва назорат қилувчи парламент аъзоларини сайлади ва яна бир карра Туркистон мухтор жумҳурият деб эълон қилинганини тантанали равишда такрорлади. Депутатлар бу сўзларни тик туриб тингладилар, худога шукроналик билдириб, «Қуръон» сураларидан тиловат қилдилар.
Қўқон шаҳрида эълон қилинган мухториятнинг миқёси кун сайин кенгая борди ва бутун Туркистонга ёйилиб, Туркистон мухториятига айланди.
Турли сиёсий оқимлар мухториятга турлича муносабатда бўлдилар. Ўлкадаги социал инқилобчилар, кадетлар (конституцион демократлар) ва ҳаттоки ҳарбий халқ бошқаруви ёки Губернатор канцеляриясинйнг чиновниклар ташкилоти ҳам уни Туркистондаги ягона қонуний ҳокимият эканлигини тан олдилар.
«Улуғ Туркистон» газетасининг 1918 йил 19 январь сонида берилган хабарга қара-ганда, 1918 йилнинг 7—10 январида Қўкон шаҳрида Туркистон социал-инкилобчилар партиясининг II съезди бўлиб ўтади. Съездда Қўкон, Скобелев, Андижон, Марв, Самарқанд, Ашхобод, Қизил Арвот шаҳарлари ва нефть конларидан вакил бўлиб келган делегатлар қатнашадилар. Съездда Туркистон мухториятини ёқлаш ҳақида бир овоздан карор кабул килинади.
Мухториятни кўллаб-қувватлашга бағишланган намойишнинг энг каттаси 13 декабрь куни Тошкентда бўлиб ўтади. Бунгача Туркистон ХКСининг ҳам, ҳукмрон партия маъмуриятининг ҳам Қўкон мухторияти ва Тошкентда ўтказиладиган байрам митингига муносабати унчалик аниқ эмасди. Шунга қарамасдан ТошСовет митинг ўтишига рухсат беради ҳамда шаҳарда тўла тартиб сакланишини шаҳар гарнизони бошлиғи Стасиков зиммасига юклайди. Аммо тинч ўтаётган намойишнинг қонли тугашига капитан Фролов бошлик шаҳар ҳарбий бўлинмаси сабаб туғдиради. Фроловчилар намойишчиларнинг Кудратли тўлқинидан фойдаланиб, Туркистонни мустамлака ҳолида сақлаб колмоқчи бўлган ва мусулмонлар билан насронийлар ўртасида жанжал чиқаришга устаси фаранг граф Г. Доррерни озод қилмоқчи бўлган эдилар. Қонли тўқнашувде намойишчилардан 15 киши, аскарлардан бир киши ўлдирилади.
...Ўн саккизинчи йилнинг қиши Қўкон учун ниҳоятда оғир келди. Қўқонда рўй бераётган воқеалар силсиласи бутун Туркистонни қамраб олди. Шаҳарда икки ҳокимиятчилик ҳукм сурарди. Қўкон Шўроси ва мухторият ҳукумати ўзларича бир-бирига зид карорлар чикарар ва ўзларича иш тутарди. Қўқонда бўлаётган вокеаларнинг асл моҳияти қуйи табака вакиллари онгига сингиб улгурмаганди. Қўкон шаҳар Шўроси шаҳарнинг янги кисмида ҳокимлик килиб, асосан темир йўл ва пахта заводларида ишлайдиган оврўпалик ишчиларга, шаҳар гарнизонига, Қўкон қалъасидаги (собиқ Қўкон хони Ўрда-си) подшо армиясининг ҳалича уй-уйларига тарқалиб улгурмаган аскарларига суянарди. Қалъада доимий яшаётган аскарлар сони бор-йўғи 16 киши эди. Подшо армиясининг колган-кутган аскарлари корин ташвиши билан Қўкон атрофида изғиб юрарди. Са-марқандда эса (ҳозирги Хўжанд атрофида) жаҳон урушининг 8 мингдан ортик ҳарбий асирларини 8 та аскар кўриқларди. (Биринчи жаҳон урушининг 41 минг 285 та ҳарбий асири Туркистонда сакланарди.)
Шаҳар гарнизонидаги қуролларнинг бир кисми шаҳар думасининг карори билан мухтор ҳукумат фойдасига мусодара килинганди. қалъадаги эгасиз ётган кўроллар ишчиларга таркатилди. Ва калъадаги куролли кишилар сони 33 тага етказилди.
Февраль ойининг бошларида Қўконда рўй бераётган вокеалар анча жиддий тус олган эди. 11—12 февралга ўтар кечаси бир гуруҳ  номаълум кишилар калъага бостириб кирдилар. 12 февраль куни қалъадагиларга Сазонов Тошкентдан олиб келган қуролларни тарқатди ва кечгача қалъа ҳимоячиларининг сони 400 кишига етказилди. 13 февраль куни эса қалъадагиларга Андижон ва Скобелевдан 120 та яхши қуролланган аскар, Перовскдан эса 80 та аскар ёрдамга келди. Уч-тўрт кун ичида қалъа ҳимоячиларининг сони 600 дан ошиб кетди.
Туркистон мухторияти илдизига қай тариқа болта уришни билолмаётган қизил гвардиячилар, ниҳоят ҳар хил миш-мишлардан усталик билан фойдаланади. Буни кир ниятли Сазоновнинг хотираларидан ҳам билса бўлади.
«Қўқон ҳукумати ва Қўқон воқеалари аста-секин жиддийлашиб, кучайиб борарди. Посетовскадаги съездга қадар, марказдан келган Ислом Шоҳиаҳматов Туркистон мухториятининг имкониятлари ҳақида оташин нутқ сўзлади.
...Мухтор ҳукумат Советлардан мусулмон делегатларини чақириб олди (улар Советларда кўпчиликни ташкил қиларди) ва улардан, жангчи ҳамда деҳқонлардан иборат парламент яратди. Бойлар қуролланаётган эмиш, мухтор ҳукумат қандайдир жангга тайёрланаётганмищ, аллақаерлардан қуроллар олаётганмиш деган узун-қулоқ гаплар юрарди. Ҳақиқатан ҳам маҳаллий бойлар ва аҳолининг бадавлат қатлами банклардан пулларини олардилар. Темир йўлчиларимиз мухтор ҳукумат номига келаётган юкни текшириб қурол-яроғ топган эмиш, деган гаплар қулоққа чалиниб турарди. Вақт ўтган сари бундай гаплар кўпаяверди. Қўқон ҳукумати Советларсиз буйруқлар чиқара бошлади. Туркистон халқлари бу буйруқларга сўзсиз итоат этиши ҳақида овозалар тарқатдилар. Шундай қилиб, Қўқон ҳукумати Совет ҳукуматининг обрўйига путур етказа бошлади.
Ўлкада шундайин нозик аҳвол ҳукм сураётган бир вақтда, аввалига Ашхободда темирйўлчиларнинг 3 съездига, сўнгра Тошкентда Советларнинг съездида иштирок этишимга тўғри келди.
Съезд ўтаётган вақтда, Қўқон Советининг раиси Бабушкин топшириғи билан келган 2 аскар мен билан учрашди ва Тошкентдан қуролли ёрдам кўрсатиш зарурлигини айтиб, Қўқон мухтор ҳукумати ҳужумга тайёрланаётгани тўғрисидаги номани менга топширди. Агар Тошкентдан ёрдам юборилмаса Бабушкиннинг ўзи Тошкентга келиши мактубда таъкидланган эди. Мен аҳвол тўғрисида Тоболинни воқиф этдим. Тоболин Қўқондан келган аскарларни қабул қилди. Қалъа доруғаси (коменданти) Якименкони чақирди ва бизларга 300 та милтиқ, пулемёт ва бошқа қурол-яроғ беришга рози бўлди.
Мен Қўқонга қуролларни сездирмасдан олиб бориб Мешенковга топширишни маслаҳат бердим, чунки Қўқон қалъасининг доруғаси Зинченко ишончсиз киши эди.
Ўзимни ростлаб олдим ва уч кундан кейин Қўқонга жўнадим. Қўқонга кириб боришимиз арафасида паровозчилар бригадасида маъруза қилдим. Гўё шаҳарда осойишталик ҳукм сурарди. Қўшниларимизнинг айтишларига қараганда, тунда шаҳарда отишма бўлганмиш. Мен воқеани билиш учун станцияга бордим. Станцияда темирйўлчилар билан Коновалов ва Рилов бирга экан. Бабушкин тунда мухториятчилар рус зобитлари бошчилигида уларга қандай ҳужум қилганини сўзлаб берди... Қисқагина бўлиб ўтган отишмада қатнашишга тўғри келди. Қизил гвардиячи соқчилардан бирига ўқ тегиб нобуд бўлди. Бабушкин хотини билан панароқ жойга яшириндилар. Кўчада гўёки, ҳаммаёқ жимжит, ҳамма ўзи билан ўзи овора эди. Шаҳар телефон станцияси ишлама-ётганди. Отишмани ким бошлаганини аниқламоқ зарур эди. Темирйўлчилар менга ва Николаенкога (партиясиз) мажлисга қатнашиш учун мандат беришди.
Биз шаҳар телефон станцияси томон жўнадик. Телефон хизматчиларининг деярли ҳаммаси жой-жойида, янги шаҳар алоқа тармоғи ажратилган. Мен алоқачи аёлга «Эски шаҳарни узиб, Янги шаҳарни уланг», деб буйруқ бердим. Алоқачи аёл эса бизга иккила-ниб, Янги шаҳарни қўшолмаслигини айтди. Маълум бўлишича, кечаси рус зобити бошчилигида бир қисм келиб, Янги шаҳарни узиб, Эски шаҳарни узмасликни буюриб кетибди. Зобитларнинг ўзаро телефондаги суҳбатидан уларнинг бири имом билан қалъа томон жўнаётганини, иккинчиси эса телефон станциясида эрталабгача навбатчилик қилишни зиммасига олганини англадим. Улар 73-рақамга телефон қилишни келишиб олишди. Бу Қўқон мухторияти ҳукуматининг телефон рацами экан.
Энди ҳаммаси тушунарли бўлди. Қўкон ҳукумати ҳужум тараддудида. Мен телефончи жувонга: «Эски шаҳарни узиб, Янги шаҳарни уланг», деб буйруқ бердим. Ва 73-рақамга қўнғироқ қилиб ҳукумат аъзоларидан бирортаси борми, деб сўрадим, аксига олиб ҳеч ким йўқ экан. Телефонда гаплашган кишига ҳукумат аъзоларининг бирортаси билан соат 4 ларда гаплашмоқчи эканимни айтдим.
Қалъага кириб борганимизда бир неча марта ҳужум қилиб, уни анчагина вайрон қилган эканлар. Қалъа доруғасини бизга нисбатан хоинлик қилган учун қамаб қўйибди. Темирйўл станциясидан туриб, Бабушкин нома юборибди. Унда «Зигель, Чўқаев ва унинг котибини қамоққа олинглар», деб ёзилган экан. Иккала қизил гвардиячи аскар билан бирга уларни қамоққа олиш учун жўнадим. Зигель х,ам, Чўқаев ҳам уйларида йўқ экан. Уйларини роса тинтув қилдик. Котибини уйидан топдик ва уни қалъага олиб кел-дик. У бизга мухтор ҳукумат аъзоларининг рўйхатини ва рус зобитларининг исм ша-рифларини айтиб берди.
Телефон станциясида қодган Николаенкога 12 кишини ёрдамга юбордим. Телефонда келишиб олганимиздай соат 4 ларда экипаж келди. Мен ва Николаенко жин кўча бўйлаб йўлга чиқдик. Бизнинг йўлдошимиз мусулмон бўлиб, Шўроларнинг собиқ аъзоларидан экан. Йўл-йўлакай суҳбатлашиб келдик. Унинг айтишича, мухтор ҳукуматнинг ихтиёрида қурол-яроғ ва одамлари жуда кўп бўлиб, уларни шақарда нафақат сартлар ва қирғизлар, балки, тожиклар, форслар, лазгинлар ҳам қўллаб-қувватлаётган экан.
Қўқон мухтор ҳукумати Эски шаҳардаги оврўпача услубда қурилган энг катта уйда, собиқ «Проводник» фирмасининг биносида жойлашган эди.
Бизни М. Чўқаев юзида илиқ табассум билан кутиб олди ва дастурхонга, чойга таклиф қилди. Умуман меҳмонга бўлгандай муносабатда бўлди. Сўнгра кимлигимизни ва нима учун келганимизни суриштирди. Биз унга кечаси рўй берган воқеани айтиб берганимизда, унинг ранги оқариб тутақиб кетди ва ёрдамчисини чақириб, унга баланд овозда: «Мен ҳукумат бошлиғиман, менинг рухсатимсиз нималар бўляпти? Ахир бизнинг Шўро ҳукумати билан тинч-тотув яшаш тўғрисида қабул қилган қароримиз бор-ку!» деб бақирди. Шу вақт мен гапга аралашдим: «Келишиш кеч эмас, рўй берган воқеани текшириш ўз йўли билан, яхшиси музокарани давом эттирамиз. Келинглар, сизлар нимани талаб қилсангиз, бизлар ёзиб оламиз. Кўриниб турибдики, сизлар монархист эмас, озодлик тарафдорисизлар». Шунда М. Чўқаев: «Озодликни сизлардай қўллаш бизга тўғри келмайди, тўғри, сизнинг миллатингиз маданиятли, сизларнинг бунақанги озодликларингизга бизнинг мусулмон халқимиз чўкиб кетади», деди... Николаенко котиб сифатида талаб бандларини ёзиб ола бошлади. Жумладан, 7-бандда «Суд юритиш ва ҳуқуқий норма қоидалари Шариатга асосланиб, ер масаласи ўз ҳолича қолдирилсин, аёлларнинг юзи очилмасин, одатдагидай эрига тобе ҳолда қолдирилсин ва ҳоказолар», дейилганди. Сўнгра у Қўқонда оврўпаликларнинг фақатгина маданиятли қатламини, яъни, темирйўлчилар, телеграфчилар ва бошқаларни қолдириш таклифини киритди. Уларга катта маош тўлашга ваъда ҳам берди.
Шунда Юсуф Давидов киборлик билан: «Бу ерда нима қиласизлар», деди. Бундан Чўқаев ҳаяжонланиб: «Ҳукумат бошлиғи менман-ку! Биз Шўролар ҳукумати олдига ўз талабларимизни қўйиб, улар билан келишиб оламиз», деди. Юсуф Давидов яна: «Қўйсангиз-чи!» деб Чўқаевнинг гапини бўлди. «Биз бу шартларни тан олмаймиз», деди ва Николаенкодан: «Сиз ким бўласиз?» деб сўради. Мен унга мандатимни кўрсатдим. «Мен ҳам расмий шахсман ва расмий равишда айтаманки, сизлар билан келиша олмаймиз». Мен унга биродаркуш бўлиши аниқ экан-да, дедим. «Катта кетманг, сизлар билан ва сизларнинг халқингиз билан ҳисоб-китоб қилишга бизнинг кучимиз етади», деди Ю. Давидов.
Нима ҳам қилардик. Биз келишолмай қуруқ қайтдик. Мен қалъадагиларни огоҳлантириш учун у ёққа бордим. Кейин янги Ревкомга (инқилобий қўмита) музокара якунлари тўғрисида ҳисобот бердим. Темирйўлчилар билан умумий йиғилиш ўтказдик ва Ревком аъзоларини сайладик. Ревком аъзолигига Коновалов, Рилов, Николаенко ва мен сайландим. Уларнинг кўпчилиги ҳарбий эмас, ҳарб ишига уқувсизроқ эди. Менинг мажлис аҳлига берган ҳисоботимдан сўнг кўпчилик жанг қиламиз, деган фикрни олдин-га сурди. Эс-ҳушни жойга қўйиб, шошмасдан иш қилиш керак эди. Қурол-яроғлар бизда жуда кам, бор-йўғи 50 кишида бор, холос. Гарнизонда 38 кишимиз, шаҳар ташқарисида 8 минг чехословак ҳарбий асирлари бор... Ким билади, уларнинг қайси томонда туриб жанг қилишини. Эски шаҳар бизга нотаниш. Бунинг устига ҳарбийлар орамизда жуда камчилик. Демак, уришишдан фойда йўқ. Қалъани мудофаага тайёрлаш, Тошкент ва Скобелевдан мадад кутишга қарор қилдик.
Хоҳлаймизми, йўқми, биз шундай йўл тутишга мажбур эдик. Бир кишини навбатчиликда қолдириб, қолганларимиз мудофаа ишлари билан овора бўлдик. Кечаси соат 3 ларда Месхи мени уйғотиб: «Йўл берди, Осипов келяпти», деди... Янги сайланган ревком раиси Тошкентга, Колесовга ўзининг сайланганлигини ва Қўқонда бўлаётган воқеалар тўғрисида телеграмма берди.
Поезд етиб келди. Мен уларга чой, нон ҳозирлаб қўйгандим. Аскарлар шовқин кўтариб: «Биз сартларни тинчитиб қўямиз!», деб ҳовлиқиб кириб келдилар. Осипов билан унинг қисм замбаракчиси Пономарёв ҳам келган экан. Яхши қуролланган 120 киши ёрдамга келишди. (К. Осипов Скобелевдан 4 замбарак, 5 пулемёт билан келади. У Скобелев ҳарбий дружинасининг командири эди — Ш. Д.) Мен Осипов билан келишиб олдим. Қурол-яроғларни сездирмасдан қалъага жойлаштирдик. Осиповнинг талаби билан ревком қалъанинг доимий вакили сифатида мени ва Николаенкони унинг ихтиёри-га берди. Қалъага ёрдам бериш учун Удалов, Беленко, Шишков, Вершининлар х,ам келишди. Бизга Осипов кўмондонлик килди. Артиллериячиларга Пономарёв бош бўлди.
...Биз мажлис ўтказдик ва Қўқон ҳукуматига қуйидаги мазмунда кескин талабнома беришни келишиб олдик:
1.    Эртага кундуз соат учгача қурол-яроғларни Воскресенский майдонига олиб келиб топширсин;
2.    Мухтор ҳукумат таслим бўлсин ва Шўро ҳукумати тан олинсин, — деган талаблар бор эди.
Шундай калтис вазиятда темирйўлчилар орасида интизом бўшлиги сезилиб қолди. Улар гоҳ ревком буйруғини бажармасди, гоҳо маст-аласт бўлиб дайдиб юрарди. Темирйўлчилар йиғилиш ўтказдилар. Мажлисда мудофаамизнинг нозик томонлари тўғрисида гап-сўзлар бўлди. Хўжанд томондан ҳужум хавфи борлиги сабабли, Хўжанд кўпригини портлатиш ёки портлатмаслик масаласи кўрилди. Агар кўприк портлатилса, Тош-кентдан бизга нон ва озиқ-овқат маҳсулотлари келмай коларди. Бу масалада баҳс анча Кизиди. Николаенко кўприкни портлатмасликни қаттиқ туриб талаб килди. Биз уни Ревком таркибидан чикардик ва Чаплигинни сайладик. Ревком каттик туриб шундай буйрук берди. «Хўжанд кўприги портлатилсин, каршилик кўрсатганлар отиб ташлансин!»
Эртасига Биленко ва мен талабномани топширгани бордик. Бизни яна Чўқаев илиқ кутиб олди, дастурхонга таклиф килиб чой узатди. Биз албатта рад этдик ва унга хат-жилдни бердик. У хатжилдни очиб ўқиди ва бошка нозирларга узатди. Менимча, унинг ёлғиз ўзи бундай саволларни ҳал этишга ваколати йўк экан.
Биргаликда соатларимизни тўғриладик ва вактни белгилаб оркага қайтдик. Чўқаев яна бизни эҳтиром билан кузатиб қўйди ва ярим йўлгача сокчи ҳам берди. Соат 3, шаҳарда жимжитлик, ҳеч ким Воскресенский майдонига келиб қуролини ташламаяпти. Факат алла айтаётган аёлнинг овози элас-элас қулокка чалинади. Соат 3 яримларда
«Проводник» томон замбаракдан бир неча марта ўқ уздик. Шаҳарни вайрон қилмасликка қарор қилдик ва ҳукуматнинг яна бир кун ўйлаб кўриши учун муҳлат бердик.
Қалъадаги соқчиларнинг сонини кўпайтириб, уларни сергакликка чақирдик. Умуман, Осипов қарбий ишларни яхши йўлга қўйди. Эрталаб Осипов ҳарбий кучларимизни уч гуруҳга бўлди ва 40 кишини ўзи билан бирга олиб, Эски шаҳарга мухтор ҳукумат вакилларини камоққа олиш учун йўл олди. Иккинчи гуруҳ эса ҳар эқтимолга қарши қалъани қўриқлаш учун қолди.
Қалъа мудофаачиларини асосан темирйўлчилар ва арман дашноқлари ташкил қиларди. Кейинрок, айтишларича, айрим уйлардан тартибсиз ўқ отилганини ҳисобга олмаганда, бўлинмамиз шаҳарга эмин-эркин кириб борибди. Бизникилар ҳам ўша уйларга қарата ўқ узибди ва кичкина қуролланган туда билан тўқнашибди. Аскарлар-нинг айтишича, бу жангда форслар алоҳида намуна кўрсатганмиш. Улар билан бўлган биринчи тўқнашувда 5 киши ярадор қилинибди, иккинчи тўқнашувда бир киши ўлдирилиб, 2 киши жароҳатланибди.
Бўлинмамиз анча вақт ҳаяллаб қолди. Қоронғу туша бошлади, улардан эса ҳамон дарак йўқ. Телефон станциясидан «Биз томонга мусулмон отряди келяпти, нима қилай-лик?» деб шошилинч телефон қилдилар. Мен уларга «Электрни ажратиб, ҳамманг уй-уйларингга тарқалинглар», деб буйруқ бердим.
Монтёр станциядан зарур иш қуроллари билан ёнимиэга етиб келди ва қалъани станция билан қайта улади.
Қош қорайганда отрядимиз ҳорғин ҳолда қайтиб келди. Мухтор ҳукумат имижимида, сездирмасдан жойини алмаштирган экан. Очиқ ҳужум қилишимиз учун ҳали кучимиз кам эди. Ҳужум уюштирмасликка келишдик. Қалъа мудофаачилари эса анча чарчаган эди.
Иккинчи куни иккала томон ҳам тинчиб қолди. Айғоқчиларимиз уларнинг айғоқчи-сини тутиб олибди. Уни сўроқ қилганимизда: «Сизларнинг қуролларингиз оз. Биламан, мени отиб ташлайсизлар, лекин бизникилар сизни полкингиз билан қириб ташлайди», деб жавоб берди... Қалъанинг собиқ доруғаси Зинченко Тошкентдан ёрдам келишини билмасди, хоинлиги туфайли уни ертўлага қамаб қўйгандик. Мусулмонлар тунда қалъа ва станцияга бир вақтда ҳужум қилишга уриниб кўрдилар. 10 минглар атрофида қуролсиз оломон оқ кийимда қалъа томон ёпирилиб кела бошлади. Уларни орқасидан қу-ролланган форслар қувиб келаётганди. Ярим соатлардан кейин бу ҳолат яна такрор-ланди. Ҳужумни қалъа мудофаачилари қайтардилар. Оралиқдаги Пугас кўчасида 30 ов-рўпаликни мусулмонлар бўғизлаб ўлдирибди. Қалъага энг яқин бўлган Верёвкин станциясидан ёрдам сўрадик. Тезда 80 кишидан иборат Перовский бошчилигида қисм етиб келди.
Қўқон ҳукумати очиқ жангда енголмасликларига кўзи етиб, бошқача йўл тута бошлади. Бизга делегация юбориб таслим бўлишни таклиф этишди: «Бизнинг кучимиз ҳам, қуролимиз ҳам кўп. Казаклар бизга ёрдамга келаяпти. Сизларни қириб ташлашни ҳам, қон тўкилишини ҳам хоқламаяпмиз». Албатта, биз таклифни рад этдик.
Қўқон ҳукумати яна делегация юбориб: «Таслим бўлинглар, мухторият таркибида энди уламо ва бойлар йўқ», деб айтишди. Музокара кетаётган бир вақтда соқчи аскар-лардан бири югурйб келиб, «қалъага ҳужум қилишяпти», деб қичқирди. Улар бизни чалғитиб, айёрлик қилган эканлар. Имкониятдан фойдаланиб, яқинимиздаги бинони керосин қуйиб ёқиб юбордилар. Шамол қора тутунни биз томонга ҳайдай бошлади, тутун орасидан 40 га яқин киши яшириниб ҳужумга ўтди. Оқ байроқ кўтарган турк зобити кийимидаги бир неча киши шамолдек учиб келарди. Соқчилар уларни отишга улгурдилар. Ҳужум қайтарилгандан кейин ўлган зобитни тинтиб кўрсак, ёнидан катта портлатиш қувватига эга бўлган 2 бомба топилди. Маълум бўлишича, унга қалъа дарво-засини портлатиш топширилган экан. Дарвоза очилгач, асосий пиёда қисмлар қалъага ёриб кириши кўзда тутилганини англадик.
Мусулмонларнинг яна бир айғоқчисини тутиб олиб сўроқ қилдик. Унинг айтишича, М. Чанишевнинг ўзи, тунда қалъага ҳужум бошлаш учун арқондан нарвон ясаб 400 тача кишини тайёрлаётган экан. Тунда ростдан ҳам ҳужум бўлди. Биз уни қайтардик.
Улар беш мартача делегация юборди. Мухториятчилар қуролини ташлаб Шўро ҳокимиятини тан олмаса, музокара олиб боришдан бош тортишимизни айтдик. Шунда улар станцияга, ревкомга мурожаат қилибди ва ҳарбий ишда уқувсиз темирйўлчилар билан келишиб олибдилар. Келишувга биноат, «кечаси соат 12 ларда Ўрдадаги (қалъада-ги) қўнғироқ чалинганда, мусулмонлар қалъага кириб намозимизни ўқиб, кейин таслим бўламиз,», деб айтибдилар. Осипов ва мен уларнинг бу таклифини рад этдик.
...Оқ халат кийган мусулмонлар тўдаси қалъа томон ёпирилиб келарди. Улар йўл-йўлакай биноларга ўт қўйиб, ҳаммаёқни тутунга ботирарди. Мен дашноқлар ёрдамида уларнинг ҳужумини яна бир бор қайтардим. Бунақанги ҳужумлардан-биз ҳаддан ташқа-ри чарчадик. Қалъада озиқ-овқат етишмовчилиги ҳам сезила бошлади.
Кейинги кун мухториятчилар яна музокара олиб боришни, ярашишни таклиф қилишди. Улар тузган делегация таркибининг тенг ярмини оврўпаликлар, қолганини ерли халқ вакиллари ташкил этарди. Биз яна музокара олиб боришга рози бўлдик.

Чунки Тошкентдан ёрдам кутаётган эдик. Музокаралар «Рус-Осиё» банки биносида ўтказилди. Ярашиш битимини ўтказишга келишиб олдик. Лекин мухториятчилар Янги шаҳарга ўқ узишдан ўзини тия олмади. Музокараларни қалъага яқинроқ жойда ўтка-зилишини қаттиқ туриб талаб қилдик ва бунга эришдик ҳам. Музокаралар давомида мухтор ҳукумат томонидан, кўринишидан оврўпалик зобитлардан бўлса керак, рус тилида эркин гапирарди. У «ҳамма ran ҳарбий гуруҳда, шахсан Чанишев ерли халқ устидан диктатура ўрнатмоқчи. Чанишев ҳибсга олинмас экан, ҳеч қандай музока-радан наф чикмайди. Яраш битими имзоланаётган бўлишидан қатъий назар, улар¬нинг ҳужум қилиб қолмаслигига ҳеч ким кафолат беролмайди. Агар шундай ҳолат рўй берса, бизнинг ҳаётимиз гаровга тикилиб қолиши мумкин», деди ва Чанишевни қўллаб-к,увватловчилар орасида Шўро ҳукуматининг ашаддий душмани саналган Мулла Бой борлигини ҳам алоҳида таъкидлади.
Музокаранинг иккинчи куни делегациямиз қайтиб келди. Эргаш ўзини хон деб эълон қилибди. У бўйсунмаётганларни отиб ташлаётган эмиш. Қалъага Гушин кириб келди ва «ҳеч қанақа жиддий ҳаракат қилинмасин, эрталаб Перфильев Тошкентдан етиб келади. Казаклар қуролсизлантирилди», деди. Биз Қўқон мухторияти делегацияси билан ўтаётган музокара вақтини турли баҳоналар билан чўза бошладик. Эрталаб Е. Перфильев отряди билан етиб келди (подшо армиясининг 28 ёшли собиқ по-ручиги, Туркистон ўлкасининг ҳарбий комиссари — Ш. Д.). Ва шу куниёқ Эски ша-ҳарни ёндирувчи снарядлар билан тўпга тутди. Менимча, бундай қилишнинг сира ҳарбий зарурати йўқ эди.
Эски шаҳарда даҳшатли талон-торож ва ёнғин бошланди. Саросимага тушган Эски шаҳар аҳолиси орқа-олдига қарамасдан, уйлари ва қимматбаҳо молу мулкла-рини ташлаб жонҳолатда дуч келган томонга қоча бошлади. Талон-торожликдай гуноҳ ишлардан аскарларни тўхтатиб қололмадик. Отиш ва ёнғинда кўплаб бегуноҳ кишилар ҳалок бўлди. Шаҳар ҳувиллаб қолди. Қолган-қутган аҳоли ёрдамга муҳтож эди. Биз улар учун ошхоналар ташкил этдик.
Маҳаллий буржуйлардан Потеляхов, Вадяев ва бошқалар ишчиларга пул бериш-дан бош тортибди. Уларни қамоққа олиб, ишчиларга пул олиб келиш учун Тошкент-га жўнадик. Мухтор ҳукумат тор-мор этилгандан сўнг беш мартача кенгаш чақир-дик, фақат еттинчи куни йиғилишга улгурдик. (Чунки, қизил гвардиячилар ўртасида тартибсизликлар ҳукмрон бўлиб, «ғолиб»лар етти кунгача талон-торож билан шуғулланган эди — Ш. Д.) Мажлисдан ревкомни қўрқоқликда айблаб суд қилдик. Ба¬бушкин мажлисда сўзга чиқиб: «Ревком энг оғир кунда яширинди, қўрқоқлик қил-ди», деб айблади.
Икки марта сайлов ўтказдик, иккинчисида большовойлар кўпроқ овоз олди.
Осиповни байрамона тарзда, мушаклар отиб кузатиб қўйдик. Дарвоқе, кимдир унга суиқасд қилиб ўқ узди, лекин ўқ тегмади. Е. Перфильев ҳам улар билан бирга Тошкентга жўнаб кетди».
Қуйидаги лавҳа ҳам (муаллифини аниқлай олмадик) Қўқонни қонга ботиришда фаоллик кўрсатган қизил гвардиями қаламига мансубдир.
«...Бизнинг ҳарбий қисмимиз отишмалар остида Қўқон вокзалига кириб борди ва... душман томонидан фаолроқ ҳарбий ҳаракат бошланишини кутдик... Мана «Му¬сулмонлар Ҳарбий Шўроси» ва «Ўлка мусулмон депутатлари Шўроси» томонидан бизга таклиф этилган кескин талаб шартлари:
1.    Ишчи, деққон ва аскар Қўқон Шўроси мусулмон депутатлари, ишчи, аскар депутатлари Кенгаши ва «Городской самоуправление» идораларидан бирлашган ҳукумат тузиш:
Ишчи, деҳқон ўлка Шўроси ва мусулмон жангчиларидан 2 киши; «Шўрои ислом» жамоасидан 2 киши; «Уламо жамияти»дан 2 киши; «Городской самоуправление»дан 2 киши;
Ишчи, деҳқон ва аскар депутатлари кенгашининг 4 та вакилидан иборат ҳукумат тузиш.
2.    Қўқон шаҳар қалъаси мазкур унитар (манфаатдор) ҳукуматнинг бевосита назорати остига берилсин.
3.    Қизил гвардиячилар қуролсизлантирилсин.
4.    Мусулмон аҳолиси қуролсизлантирилсин (милиция бундам истисно).
5.    Ишчи, аскар ва мусулмон деҳқонларининг бевосита назорати остида миллий ҳарбий қисм ташкил этилсин.
6.    Мусулмон депутатлари Кенгаши ва Халқ Комиссарлари Совети биргаликда, зудлик билан Туркистон таъсис мажлисини чақирсин.
7.    Иккала томон ҳам, биродаркушлик воқеаларини кузатмасин ва унда иштирок этмасин.
8.    Иккала томон ҳам ўлганлар ва ярадор бўлганлар учун гина сақлаб, адоватда бўлмасин.
9.    Халқ Комиссарлари томонидан тузилган йўл-йўриқлар Шариат қонунларига зид келса, мусулмонлар у йўл-йўриқларга амал қилмайди.
10.    Шартномага имзо қўйилган заҳоти иккала томон ҳам бандиларни озод этсин.
11.    Аҳолидан тортиб олинган молу мулклар мумкин қадар ўз эгаларига қайтарилсин.
Ярашув конференцияси Раиси номига. Музокара олиб бориш учун «Рус-Осиё» банки ёнига келасизлар. У ердан сизларни мусулмон соқчилари Русия мех,монхонасига-ча кузатиб боришади. Музокара «Канишка» дўконида ўтказилади. Музокара пайтида иккала томон ҳам ўқ отишни тўхтатиб туришлари шарт. Жавобини кундуз соат 4 гача кутамиз.
Қўқон шаҳри, 16 февраль, 1918 йил. «Вакдинчалик Мусулмон ҳарбий Кенгаши Раислигини бажарувчи (имзо)».

Қалъадагилар талабнома шартларига тўпдан Эски шаҳар устига ўқ отиш билан жавоб берди. Талабнома шартлари қабул қилинмаганини сезган Эски шаҳар мусулмон мутаассиблари шаҳардаги оврўпалик аҳолини бўғизлашга киришиб кетдилар. Яна мусулмон делегацияси келди ва шаҳарни ўққа тутиш тўхтатилмаса, ўзаро душманлик бутун ўлкага ёйилиб кетиши мумкинлигини айтдилар. «Ўлка мусулмон депутатлари Шўроси» тинчликка эришиш учун бошқа чора-тадбирлар қидирмоқда, деди.
Делегацияга «биз сизлар билан урушишдан қўрқмаймиз», деб жавоб бердик. Шаҳарни яна замбаракдан ўққа тутдик. Натижада мусулмон қисмлари Скобелев томон-га қоча бошлади. Шаҳардаги бадавлат рус кишилари х,ам улар билан бирга эди.
...Эски шаҳар аланга ичида қолди. Учта ҳарбий юришда демократия ва социализм душманлари билан қаҳрамонларча жанг қилган қизил гвардиячилар ўзгалар молу мулкини талон-торож қилишдан ўзини тийиб туролмади».
Учта ҳарбий юришда «қаҳрамонлик» кўрсатган қуролли инқилобчилар Қўқонда ўзгалар молу мулкини талон-торож қилдилар. Бу ҳам етмагандай арман дашноқлари билан ҳамкорликда Фарғона водийси халқи бошига тарих кўрмаган ваҳшийликларни солдилар.
«1918 йилнинг 19—26 январида Тошкентда бўлиб ўтган «Туркистон ўлка Советлари»нинг IV съезди Қўқон мухторияти ва ҳукумат аъзоларини қонундан ташқари, деб жория этди, ҳукумат аъзоларини хибсга олиш ҳақида қарор қабул қилди». Ана шу қарорга биноан Қўқон қонга ботирилди. Мухтор ҳукуматнинг 30 вакили (ҳукуматга алоқадор бўлган шахслар) қамоққа олинди. Айримлари қўлга тушган заҳотиёқ судсиз отиб ташланди. Ҳукумат бошлиғи М. Чўқаев Фарғонага, Фарғонадан Қашқарга қочиб кетишга мажбур бўлди. Шаҳар бир неча кун олов ичида қолди. «Ўт очиш оқибатида 1000 дан ортиқ дўкон ва дўкончалар вайрон этилди. 1500 киши ўлдирилди». «Қўқон ҳукумати тор-мор келтирилгандан сўнг дашноқлар гуруҳи Шўро дружинаси байроғи остида шаҳарни 9 кун талади. Қўқон касалхонасида даволанаётган бемор ва ярадорлар-ни биноси билан бирга ёқиб юборди. Қўқон пахта тозалаш заводи ишчиларининг 50 таси оиласи билан пичоқлаб ўлдирилган». Шақар (Қўқон)нинг 10 маҳалласида сўйилмаган одам қолмади. Қисқа вақтда 10 минг кишининг ёстиғи қуриди. Дашноқлар ваҳшийларча одамларнинг қўли, оёғини чопди, аёлларнинг эса кўкрагини кесди. Болаларни эса жоду (беда қирқадиган асбоб)дан ўтказдилар». Перфильев Тошкентга кетганидан сўнг даш-ноқларнинг бир қисми қалъа ҳимоячиси сифатида қолдирилган эди. Дашноқлар 1915 йилги турк-арман қирғинидан к.очиб, Туркистондан паноҳ топгандилар. 1919 йилнинг май ойида Дашноқцутюн партияси Коминтерндан чиқарилади ва қуролсизлантирилади.
Қўқон партия дружинасининг собиқ взвод командири Усмон Алиев қуйидагича ёзади: «Ҳал қилувчи февраль кунларида дашноқлар дўконларни талади, Потеляхов идорасини ёкди. Шаҳар роппа-роса бир ой ёнди. Ок,ибатда очарчилик бошланди». Фарғонадаги биродаркушликнинг фаол қатнашчиси Матқовул Матфозиловнинг ёзиши-ча, «Сўл эсерлар, дашноқлар ва бошқалар Қўқон Шўросига кириб олиб, яширин равишда хоинлик сиёсатини олиб бордилар. Бу партияларнинг махсус қуролланган бўлинмаси босмачиларга қарши кураш ниқоби остида ерлиларга нисбатан вақшийлик қилди, зўр-лади ва молу мулкини талон-торож қилди». Дашноқцутюнчилар ва қуролли инқилобчи-лар Сузоқ, Бозорқўрғон аҳолисини қирғинга гирифтор этди.

Қисқа вақтда рўй берган вайронагарчилик, талон-торож ва ваҳшийликлар бутун Туркистонга ёйилди. Инсоний ҳуқуқи, эътиқоди, орияти топталган халқ қўзғалди. Ва бу ҳолат халқ ҳаракатига, халқнинг оммавий қаршилик ҳаракатига, ўзига хос йўсиидаги халқ норозилигига ва қўзғолонга айланиб кетди. Биз, бу миллий озодлик ва қаршилик ҳаракатини босмачилик ҳаракати, даврни эса босмачилик даври деб атадик.
Қўқон фожиаси турли хил сиёсий партиялар ва гуруҳлар ичида жиддий норозиликлар келтириб чиқарди ва соф виждонли кишиларни оёққа турғазди. Бу фожиадан жабрланган халқнинг қасоскорлик руҳида тарбияланган мард ўғлонлари аллақачон хулоса чиқарганди. Тошкент шаҳар Советининг 1919 йил 23 февралидаги йиғинида «Қўқон воқеаларига дойр ва социалистик армия» деган масала муҳокама қилинади, Унда Қўқонда содир этилган фожиаларга сиёсий баҳо беришга, тўғрироғи хаспўшлашга уринишлар бўлади. Шу ўринда ана шу мажлис маълумотномасидан парчалар келти-ришни лозим топдик, (Чунки унда аждодларимизнинг кизил гвардиячилар томонидан қанчалик ваҳшийларча ўлдирилгани ва демократик кучларнинг фожиаларни холис баҳолаши қанчалик қаршиликка учрагани аён бўлади.)
Меньшевик-интернационалистлар фракциясининг бошлиғи ўртоқ ВАЙНШТЕЙН (мажлисни очиқ ўтказишни талаб қилади ва кўрилаётган масаланинг аҳамиятига тўхталиб, қуйидагича фикр билдиради): «Кўрилаётган масалага ҳар томонлама сиёсий баҳо бериш бизни жуда қизикдиради, айниқса жанговар бўлинманинг жанг пайтида ва жангдан кейинги хулқ-атвори, зиммасига юкланган топшириққа муносабати ва уни қандай бажарганлигини билишимиз лозим. Бу масалалар нафақат бизни, балки бутун жамиятимизни, инқилобий демократияни, ҳар қандай махфий сиёсатдан, сирли шартномалардан устун турадиган ҳақиқатни халқ оммаси билиб қўйиши керак.
Шубҳали ва қайғули қолат рўй бермаслиги учун мазкур масала очиқ муҳокама этилиши лозим. Кўнгилсиз ҳодиса рўй бермаган бўпса, жуда яхши, кимлардандир қўрқадиган, яширадиган нарсамиз йўқ. Агарда демократияга, инқилобга доғ туширадиган хатти-ҳаракат содир этилган бўлса, у бизнинг ярамиз ва жароҳатимиз деб кабул қилишимиз керак. У газак олиб кетмаслиги учун чора-тадбирлар кўришимиз даркор. Мабодо демократия учун шармандали вокеа рўй берган бўлса, масалани очиқ муҳока-ма этиб, айбмизини тан олиб, уни ювишимиз лозим.
Е. ПЕРФИЛЬЕВ: Январь ва февраль ойида учта юриш қилишга тўғри келди. Бу учала юриш бир-бири билан узвий боғланган. Биз атаман Дутов билан жанг қилаётганимизда, унинг Зайцев ва мухтор ҳукумат билан алоқада бўлганлигини тасдиқловчи маълумотларга эга эдик.
Оренбург учун жанг қилаётганимизда Қўқонда қўзғолон кўтарилиши керак экан. Айни вақтда, казаклар Эрондан Ўрта Осиё томон силжимокда эди. Улар бирлашиб, Шўро ҳокимиятини ағдармокчи эдилар.
Халқ оммаси Қўкондаги мухториятни қўллаб-қувватламади. Биз ўз вақтида душманни Оренбургда тор-мор келтириб, Шўролар ҳокимиятини ўрнатдик ва Ўр-та Осиё томонга йўл олдик. Самарқанд остонасида казакларга зарба бердик ва уларни тинчитдик. Казакларни қўзғолонга ундаган 200 тача киши шармандаларча қочиб қолди.
Қўконда эса, ерли халкнинг қуролли бандаси қалъага ҳужум қилибди, талабнома топширибди ва. таслим бўлишни, қуролларни топширишни, кизил гвардиячиларни куролсизлайтиришни талаб қилаётган экан. Биз Қўконнинг Янги шаҳар қисмида рус аҳолисини ерли бандитлар бўғизлаб ўлдирмоқдалар, деган хабар олдик. Бизнинг поездимиз йўл-йўлакай, йўлда учраган ҳар қандай қалакғи-қасанғиларни ўққа тутиб борди. Шаҳар қалъаси ҳалича қўлдан кетган йўқ экан.
...Исёнчилар орасида яхши қуролланган 250 тача форс бўлиб, ҳукумат уларга ҳар куни 25 сўм пул бериб турар экан. (Мухтор ҳукуматнинг хазинаси бўш бўлган, 60 миллион сўмлик заём чиқариб уни ҳам сотолмаган—Ш.Д.) Қуролланган арман дашнокпари шаҳарда жойлашган бўлиб, форслар билан душманлик кайфиятида эди. Улар қалъа ва вокзал ўртасидаги алоқани ушлаб турарди.
Эрталаб, Хўжанд кўчаси бўйлаб 2000 тача ерлилар шаҳар томон бостириб келаяпти, деган хабарни олдим. Олдинда қуролланган пиёдалар, уларнинг изидан болта, теша, ўроқ, кетмон ва калтак билан қуролланган одамлар, улар орқасидан қуролланган отлиц-лар ярим ҳалқа бўлиб, қуролсиз оломонни биз томонга зўрлаб, олдига солиб қувиб келарди. Наманган йўли бўйлаб ҳам, худди шундай гуруҳ бостириб келмоқда эди. Отрядимиз 12 та артиллерия пушкасидан уларга қарата ўт оча бошлади. Исёнчиларнинг катта қисми мачитга яширинишди. Менимча, улар мачитни тўпдан сақланадиган паноҳ деб тасаввур қилгандилар. Мачитни ҳарбий истеҳком сифатида шаҳар қалъаси билан таққослаганда жуда катта фарқ қилади. Масжидга карата бир неча маротаба ўқ уздик. Гуруҳимиз ўз вазифасини бажармади. Чунки гуруҳимиз ёнғин чиқариб шаҳар ва аҳолига катта зарар етказди. Виз шақардаги ҳокимиятни йўқ қилиб ташладик. Шаҳардаги эски ҳукумат рус кишиларининг ҳаётини сақлаб қолишга кафолат беролмасди.
Мачитларни яна бир неча маротаба тўпдан ўққа тутишга тўғри келди. Қизил гвар-диячилар бўғизланган оврўпаликларнинг жасадларини кўрганда шундай тутақиб кетди-ларки, уларни ҳеч қандай куч тўхтатиб қололмасди, аскарлар олдиларидан чиққан ҳамма нарсани яксон цилиб кетавердилар. Ҳатто шундай х,олат рўй бердики, 5 та қиэил гвардиячи ерли бандитлернинг 200 тасини олдига солиб қувлади (цуролсиз оломонни— Ш. Д.). Отряд катта қақрамонлик кўрсатди. Жанг иштирокчилари орасида бирорта ҳам қўрқоғи йўқ эди. Биз қийинчилик билан тошкўприкни қўлга киритдик ва Эски шаҳарга ёриб кирдик. Исёнчилар тўдаси Скобелев томонга чекинишди. Бадавлат кишилар қимматбаҳо буюмларини, пулларини ўзлари билан олиб қочдилар, лекин нарсалари ўзларига насиб этмади. Қочаётганларни тезотар тўпдан ўқ узиб, янчиб ташладик, бир кисмини эса орқага чекинишга мажбур этдик. Уларнинг кўрпа-ёстиқлари, гиламлари, кимматбаҳо нарсалари йўлда сочилиб қолди.
Туркистон мухтор ҳукумати деб аталган ҳукумат, биз боргунга кадар тарқаб кетган экан. Унинг ўрнига «Ўлка мусулмон депутатлари Шўроси» тузилиб, моҳиятан олдинги ҳукуматдан ҳеч қандай фаркланмасди, факатгина номи ўзгача эди, холос. «Ўлка мусулмон депутатлари Шўроси» вакилининг айтишича, бизлар уларни ўққа тутганимиз сабабли мусулмонлар бизга қарши миллий уруш эълон килган эмиш. Мен уларга: «Биз урушдан кўркмаймиз», деб жавоб бердим. Гуруҳимиз Эски шаҳар устига яна 9 марта замбаракдан ўк узди... Шундан сўнг оқ байроқ кўтариб мусулмон делегациялари келавердилар. Улар «Биз айбдор эмасмиз, у тўдалардан ўзимиз ҳам катта зарар кўряпмиз, конли тўкнашувларга улар айбдор, ўқ отишни тўхтатинглар», деб илтимос килдилар. Гуруҳимиз кочган тўдаларни изидан қувиб етиб тор-мор келтириши керак эди, лекин гуруҳимиз ва дашноклар шаҳарни талон-торож килишга берилиб кетишди. Шунинг учун ҳам гуруҳни бошка кучлар билан алмаштириш зарурияти туғилди.
Ҳозир Қўкон кандай аҳволда, у ерда нималар бўляпти? Қўқоннинг Эски шаҳар кисми тамомила вайрон этилган. Янги шаҳар мавзеига зарар етказилмаган. Шаҳардаги бадавлат рус кишилари ҳам шаҳарни ташлаб кочиб кетган. Шаҳарда катта озиқ-овқат эаҳиралари, банкида эса олтин ва кумуш пуллардан анчагина бор...
Биз зиммамиздаги ишларни якунлаган эмасмиз. Омон колган бандитлар ўлканинг бошка ҳудудларида кўзғопон кўтаришга уриниб кўрмокда. Оврўпаликларга карши ерли халкни кайраб, миллатчилик руҳида ташвикот олиб бормокдалар.
...Биз шаҳарда Пономарёв ва Белов бошчилигида шаҳар куролли мудофаасини туздик. Олдимизда фитначиларнинг асл қиёфасини фош этиш масаласи кўндаланг бўлиб турибди. Душманларимиз кундан-кунга ҳушёр тортмокдалар. Аскарлар уй-уйларига тарқаб кетмокдалар. Бизнинг ихтиёримизда замбараклар, снарядлар, ўқ-дорилар истаганча бор, лекин одамларимиз кундан-кунга камайиб бормокда. Шунинг учун тезлик билан, қиска муддат ичида социалистик армия тузиш зарурияти яққол сезилиб колди.   
Мен маърузамни тугатар эканман, шуни алоҳида таъкидламокчиман: мен урушда бўлганман, кўплаб жанговар тўқнашувларда қатнашганман, лекин қизил гвардиячиларимизнинг Қўқонда кўрсатган қақрамонликларини, мардлигини ҳалигача кўрмаган эдим.
Агар ўзгалар молу мулкини талон-торож қилишдек шармандали ҳолат рўй бермаганида, гуруҳимиз ўзининг инқилобий вазифасини сидқидилдан аъло даражада бажарди, деб айтган бўлар эдим.
ВАЙНШТЕЙН: ҳисоботдан шуни англадимки, гуруҳ бошлиғи ўртоқ Перфильев маърузаси юзасидан бирор жўяли фикр айтишим қийин. Унинг маърузасида киши ҳиссиё-тини қитиқлайдиган ва ташвиқотнома сўзлар анчагина. Лекин Қўқонда рўй берган фо-жиали воқеалар тўғрисида далиллар жуда оз келтирилди. Бизни Оренбург ва Самарканд эмас, айнан Қўқон воқеалари қизиқтиради.
Қизиқ, синфий кураш номи билан кўтарилган инқилобий байроғимиз қаерда қолди? Руслар ва сартлар, арманилар ва форсларнинг ўзаро миллий келишмовчиликлари ҳақидаги гаплар, мусулмонлардан қандай қилиб ҳимояланишимиз лойиҳаси тўғрисидаги фикрлар қулоққа чалинмоқда. Биз синфий кураш ўрнига, миллий кураш олиб бораяпмиз. Бу аҳволни, шубҳасиз, табиий ҳол деб ҳисоблай олмаймиз. Лекин у мантиқан тўла, Советларнинг Туркистон ўлкасида олиб бораётган сиёсати оқибатидир.
Ўлкада мусулмонлар хоҳиш-иродаси билан ҳисоблашмай туриб социализм қуришга интилмокда. Ўртоқ Перфильев меҳнаткаш мусулмон оммаси мухториятни хоҳламади, қўллаб-қувватламади, деб таъкидлаб ўтди. Ўртоқ Перфильевнинг ўз фикрини исботлашга асоси борми? Унинг асоси шундаки, қайсики мусулмонлар тўпдан ўққа тутилгандан кейингина ўзларини бўйсунишга тайёр эканликларини билдирганини назарда тутаётган бўлса керак.
Ерли халқ Куропаткинга ўзларининг итоатгўйлигини ўшандай усуллардан кейингина билдирмаганмиди? Ўртоқ Куропаткин (Туркистоннинг сўнгги генерал-губернатори 1914—1917 й.—Ш. Д.) қўллаган усуллар билан ёндашмоқни мулоҳаза қиляпти (залдан ола-ғовур кўтарилди, «Йўқол бу ердан!»).
Маърузада биз фақат миллий қирғинларни кўраяпмиз: уни социализмнинг ёвуз душмани бўлмиш подшо монархияси ва ҳукумати қўллаб-қувватлаган эди.
Қайси социалист бунга ишониши мумкин? Сиз Туркистонни ташлаб чиқиб кетасиз-ми? Агар бу ерли халқнинг хоқиш-иродаси бўлса-чи? Кимки бу тўғрида гапирадиган бўлса, сизлар дарров унинг овозини ўчирасизлар. Йўц, сизлар социалист эмас, ўша империалист, ўша истилочисизлар (залда шовқин, «Йўқол ярамас!» деган овоз янгради).
...Қатор шаҳарлар ўз х,олига ташлаб қўйилган. Мана, биз интернационализм ғояла-рини, миллатларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ва халқаро биродарлик ғояларини ҳаётга қандай тадбиқ қилаяпмиз.
Биз Германия пролетариатини немис империалистлари билан курашда ёрдамга чақираяпмиз, лекин ўзимиз (аскарларни—Ш. Д.) бир ирқдан иккинчи ирқнинг устунли-гини тан олиш кайфиятида тарбиялаяпмиз. Нима учун Германия бизга: «Сизлар Туркис-тонда сартларни топтагандай биз сизларни янчиб ташлаймиз», деб айтмайди. Бошқа-лар ҳурматига сазовор бўлиш учун, бошқаларни ҳам ҳурмат қилиш керак.
Ўртоқ Перфильев ҳиссиётимизни қўзғаб ундан фойдаланмоқчи... Интернациона-листлар фракцияси номидан зудлик билан рўй берган воқеани тафтиш қилиб, ўрганиб чиқувчи комиссия тузишни, инқилобнинг қизил байроғига кимки доғ туширган бўлса, оддий гвардиячидан тортиб, отряд командиригача ҳамма-ҳаммасини қатъий жавобгар-ликка тортишни талаб қиламиз.
Биз учун айрим кишиларнинг шуҳрати эмас, демократиянинг виждони ва тутган йўли аҳамиятлидир. Инқилобий демократия байроғидан бу доғни ювиб ташлаш керак. Айбдорлар қонун олдида жавоб беришлари лозим.
Раислик қилувчи И. О. ТОБОЛИН: Қўқон воқеалари тўғрисидаги маърузани интер-националистлар фракциясининг вакили ташвиқотнома маъруза деб атади. Лекин мен танқид қилаётган кишининг маърузасини ташвиқотона нутқ деб атайман. Катта йиғи-лишга тўғри келмайдиган гап-сўзларни қилмоқда. Интернационалистлар фракциясининг қанча аъзоси аксилинқилобчилар билан бўлган жангда ҳалокатга учради? Аъзола-рингизнинг қанчаси жангда иштирок этди? Майли, биз улардан ҳеч нарсани, дам олишни ҳам, уйқуни ҳам, ҳаётни ҳам аямаймиз. Бу партияга (фракцияга) фақат танқидингиз-ни чўнтагингизга солиб қуйинг дейман, танқидни сизлардек тафтиш комиссиясида ўтирмоқчи бўлаётган қўрқоқлар эмас, ишни амалга оширганларнинг ўзлари қиладилар. Менимча, уларнинг ўзлари айбланувчилар курсисида ўтириб, суд олдида жавоб беришлари керак.
Маърузачи социалистик ҳукумат қандай қилиб бундай шафқатсизликларга йўл қўйди, деб савол бераяпти. Мен унга ҳозир пролетариат диктатураси даврида, ким кимни енгиши ҳал бўлаётганда шафқатсизларча кураш бўлиши табиий бир ҳол, деб жавоб берар эдим. Қизил гвардиячилар ўзаро жангларда бундан х,ам қаттиқ шафқат-сизликларни намоён қилди. Умуман, бундай дақиқаларда, бундайин курашда шафқат-сизлик ҳақида гапириш жудаям кулгули бир ҳол. Интернационалистлар партияси ваки-личинг айтишича, маъруза ҳеч нарса бермаган эмиш, лекин биз ундан кўп нарсаларни билиб олдик ва хулоса чиқардик.
...Қўқонда марказдан узилиб, ҳаётимиз хавф остида қолганида ҳам, инқилобнинг тақдири қил устида турганида ҳам, ўз қарорларимизни ҳаётга тадбиқ қилаверамиз. Тўғри, айрим шахсларнинг жиноий ҳаракатлари тўғрисида тўхталиб ўтмоқ керак, лекин бутун бошли қизил гвардия юзига қора чалпишга йўл қўймаймиз. Бизнинг оилавий ҳаётимизга суқилишга ҳаққингиз йўқ. Демократлар орасида сизларга ўрин йўқ. Ярат-ганга шукурким, ўлкани танг аҳволдан сақлаб қолувчи қизил гвардиячилар ўз вақтида ҳаракат қилишга улгурди... Ўртоқ Перфильев огир аҳволдагиларга ёрдам беришга умидсизлии билан қарамоқда. Менга эса умидли бўлишга рухсат бергайсизлар.
...Социалистик армиядан ташқари бизнинг ихтиёримизда, Шўро ҳокимияти душ-манларини янчиб, йўқ қилиб ташлайдиган, ишчи ва деҳқонлар ҳокимиятига қарши кучларга қарши шафқатсиз кураш олиб борадиган қизил гвардия ҳам бор.
...Интернационалистлар фракциясини рус инқилобининг вайсақи сиёсатбозлари деб аташ мумкин. Жангдан сўнг ўзгалар молу мулкини талон-торож қилиш, шубҳасиз, шармандали ҳол, лекин биз бу воқеага психологик нуқтаи назардан ёндашишимиз мумкин. Тарихдан маълумки, шунчалик катта оломон билан жангчилар тўқнашганда талон-торож бўлиши табиий бир ҳол, фақатгина талон-торожнинг ҳажми ва қандай бўлганлиги билан фарқ қилади, холос. Бу албатта ёвузлик.
Шу кунгача Русиянинг қамма йирик шаҳарларида тўнтариш вайрон қилиш йўли билан амалга оширилди. Биз Коровиченко (Туркистон Вақтли ҳукуматининг ҳарбий вазири) устидан ғалаба қозонганимизда талон-торож деярли содир бўлмади. Инқи-лобнинг илғор қизил гвардиячи гуруҳлари байроғида доғ бўлмаслиги лозим, тушган доғни эса, албатта ювиш керак.
Талон-торож ва бебошликни тан олиб, айбдорларни ўзларининг ижтимоий-сиёсий ташкилотларида, ҳарбий қисмларида, гуруҳларида суд қилинишини таклиф қиламан.
Ўртоқ ВАЙНШТЕЙН интернационалистлар фракцияси номидан «Қўқон воқеаси» тўғрисидаги қарорни мажлис аҳлига ўқиб эшиттиради. Интернационалистлар фракцияси аъзолари номидан, қабул қилинадиган қарорда қуйидагилар акс этишини лозим деб ҳисоблайман: Инқилобий қарбий қисмлар томонидан содир этилган талон-торож ва бебошлик, инқилоб демократияси байроғига доғ бўлиб тушганлиги тан олинсин. Қўқон воқеалари яхши ёритилмади, деб ҳисоблансин. Фақат воқеа содир этилган жойнинг ўзида текширилган тақдирдагина ҳақиқат юзага чиқади. Шунинг учун демократик комиссия тузилсин, айбдорлар аниқлансин, инқилобий суд олдида жавоб берсин ва жазога тортилсин.
Раислик қилувчи ўртоқ ТОБОЛИН меньшевик-интернационалистлар фракцияси томонидан таклиф қилинган қарорларни расмий равишда қабул қила олмаслигини эълон қилди, сабабини таклифлар ёзма равишда берилмади деб кўрсатди. Ва мажлис аҳли меньшевик интернационалистлар фракцияси томонидан қилинган таклифларни рад этди.
Сўнгра большовойлар резолюцияси ўқиб эшиттирилди ва 75 делегат розилиги (17 делегат қарши овоз берди) билан большовойлар қарори қабул қилинди».
Қўқонда рўй берган февраль воқеалари ҳамон бизга қоронғилигича цолмоқда. Айрим манбаларда, 18 февраль куни Эргаш томонидан ҳокимият тўнтариши амалга оширилганлиги таъкидланади. Менимча, ҳеч ким, ҳеч қандай тўнтаришни амалга ошир-маган. Чунки таҳликали февраль кунларида Қўқонда ҳам, мухтор ҳукумат ичида ҳам, ягона ҳокимият кучи йўқ эди. Қўқоннинг амалдаги ҳациқий эгаси, Қўқон шаҳар милициясининг бошлиғи Эргаш эди.
Қадимдан қолган ва цомусларда ёзилмаган ҳаётий бир қонун бор. Лашкар кимнинг қўлида бўлса, ҳокимият ҳам ўшанинг қўлида бўлади (албатта, демократия институтлари ривожланмаган жамиятда). Олий лавозимга М. Чўқаев сайланган бўлса-да, мухтор ҳукумат суянган армия Эргаш қўлида эди. Шу ўринда Эргаш шахсига қисқача тўхталиб ўтсак. У долғали замонда иккита Эргаш яшаб ўтди. Катта Эргаш подшо замонида та-лончилик ва ўғрилик қилгани учун 20 йиллик Сибирь сургунига ҳукм қилинганди. Дар-х,ақиқат, подшонинг Туркистондаги маъмурлари Бобонни ҳам, Номозни ҳам ўғри, талойчи деб атаганди. Февраль озодлиги туфайли 1917 йилнинг сентябрида Эргаш сургундан қайтиб келади. Ва у Шўро ҳукумати Қўқон шаҳар милицияси бошлиғи лаво-зимига тайинланади. 1918 йилнинг бошларига келиб Эргаш ва унинг ёрдамчиси Ҳамдам ихтиёрида 1700 дан ортиқ қуролли йигит бор эди.
1918 йилнинг март ойида Қўқон ёнидаги Бачир қишлоғида кўрбошилар йиғини бўлиб ўтади. Унга 40 дан ортиқ қўрбошилар қатнашиб Эргашни «Амир ул-муслим» (Мусулмон қўшинининг бошлиғи) этиб сайлайди. Ўринбосарликка Мадаминбек ва кичик Эргаш сайланади. Катта Эргаш 1918 йилнинг ёзида Марғилон шаҳри ёнидаги жангда ҳалок бўлади. Кичик Эргаш эса, 1920 йили Қўқонда мағлубиятга учраганидан сўнг сиёсий фаолиятдан четлашиб кетади.
Мухторият тузиш ғояси тарихимизда ўз эркини қўлга олмоқчи бўлган, миллий демократик давлат тузишни ният қилган ва унда ҳур яшашни орзу этган юқори қатлам-даги бир гуруҳ ватанпарварлар ташаббуси эди. Туркистон мухторияти ҳам, Париж коммунаси каби бор-йўғи 72 кун яшади. Туркистон миллий савдо-саноат буржуазияси мухториятнинг асосчиси ва ҳаракатнинг йўлбошчиси бўлди. Демократик кайфиятдаги миллий мусулмон зиёлилари эса, унинг тарғиботчиси ва собит курашчисига айланди. Туркистон такдири учун, миллий истиклол учун, эрк ва ҳурлик учун ВАТАН туйғусидек муқаддас туйғу калбининг тўридан жой олган миллатпарвар зиёлилар курашганди холос. Улар Тошкентда козоқ тилида «Бирлик тўғи», ўзбек тилида «Эл байроғи», «Улуғ Туркистон», «Ҳуррият», рус тилида «Свободная Туркестан» газеталарини озодлик ғояларини тарғиб килувчи минбарга айлантирганди.
Мухторият ҳукумати молиявий жиҳатдан ниқоятда оғир аҳволда эди. Турк шўронинг буйруғи билан 1917 йилнинг декабридаёк Қўқондаги банклар пулини П. Г. Пол¬торацкий шўро ҳукумати ихтиёрига олиб кетганди. Пулсиз колган мухториятчилар 60 миллион сўмлик заём чикардилар. Лекин бир бурда нонга зор халк заёмларни деярли сотиб олмади. Ҳукуматни қисқа вактда молиявий жих,атдан оёкка турғазиш вазифаси долзарб масалалигича колаверди.
Ҳукумат ҳарбий кучга ҳам эга эмас эди. Қиска муддатда, жангавор куролли инки-лобчиларга тенг келадиган ҳарбий кучни йиғишнинг умуман имкони йўк эди. «Қўқон қукумати ҳарбий кучга муҳтож эди», деб ёзади Турор Рискулов 1925 йили чоп этилган «Инкилоб ва Туркистоннинг ерли халқлари» рисоласида. Ҳукумат Эргаш тўдасига суя-нишга мажбур бўлади, чунки, Қўкон вокеаларигача Эргаш гуруҳи Туркистондаги ягона куролли гуруҳ эди.
Инкилоб арафасида Туркистонда бир нечта ижтимоий катламлар мавжуд бўлиб, уларнинг дунёкараши ҳам, жамиятда тутган ўринлари ҳам, манфаат ва мақсадлари ҳам турлича эди. Амалда Туркистонни инкилобгача ағдарилган подшо тузумининг собиқ амалдорлари, помешчик ва дворянлар бошқариб келди. Уларнинг кўпчилиги подшо армиясининг собик ҳарбий хизматчилари эди. Чунки, Туркистон ҳарбийлар кўлида бўлиб, ҳокимиятни ҳам ҳарбий усулда, ҳарбийлар бошқарарди.
Иккинчи ижтимоий катламни Русиянинг очкўз буржуйлари ташкил этиб, улар Тур¬кистондаги эскича ишлаб чикаришни синдириш, лекин Туркистонни мустамлака, ҳеч бўлмаганда ярим мустамлака ҳолда сақлаб қолиш тарафдори эдилар. Айни пайтда улар ҳам Туркистон хом ашёсидан ажралиб қолишдан ўлгудек кўрқарди.
Учинчи ижтимоий катламни эндигина шаклланаётган миллий савдо-саноат буржуй¬лари ташкил кнларди. Улар миллий маблағ ўсишини, Туркистон ва Русия муносабатла-рини тубдан ўзгартиришни, иложини топса ҳокимиятни ўзлари бошкаришни орзу ки-ларди. Ўз навбатида, уларни ҳам ўнг ва сўлга ажратиш мумкин эди. Ўнгларга ерли яҳудий буржуйлари мансуб бўлиб, нозик масалаларда иккиланиб турарди. Бу сирага Фарғонада Потеляхов, Вадяев, Давидов, Самаркандда Фузайлов ва бошқалар мансуб эди. Сўлларга эса туркий халклар ичидан чиккан маҳаллий бўржуйлар—Миркомилбой, Убайдуллахўжа, Мўминбой ва бошқаларни киритиш мумкин.
Тўртинчи гуруҳга ислом уламолари ва «мусулмон мутаассиблари» мансубдир. Уларни ҳам ўз навбатида икки гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳга Беҳбудий, Мунавварқори сингари миллатпарвар, айни пайтда байналминалчи, ислом илмининг билимдон уламоларини киритсак, иккинчи гуруҳга реакцион кайфиятдаги ислом динини ўзига ниқоб килиб олган хурофотчилар мансубдир.
Ва ниҳоят бешинчи катламга куйи табака вакиллари—ўртаҳол ва камбағал деҳконлар, ишчилар киради. Учинчи, тўртинчи катлам вакиллари орасидан демократик кайфи¬ятдаги мусулмон зиёлилари гуруҳи ажралиб чикиб, ўз такдирини халк такдири билан бирга боғлади. Улар ерли халк фарзандлари учун жадид мактаблари очиб, миллий маданиятни кўтариш, ҳурликда яшаш тарафдори эдилар. Уларга рус зиёлиларининг таракқийпарвар қисми хайрихоҳ бўлди.
Туркистон ўлкасида Октябрь тўнтаришида етакчи ўрин тутган «онгли ва уюшган, инқилобий синф» бўлмиш, ишчилар синфи кам сонли эди. Борлари ҳам юкоридаги таърифга нолойик эди. (Инқилоб арафасида Туркистонда 21 минг атрофида ишчи бор эди.) Империя марказидан кўчириб келтирилган деҳконлар каби ишчиларга ҳам, ма-ҳаллий ишчи кадрларга нисбатан кўшимча имтиёзлар белгиланганди. Пахта заводида ва бошка корхоналарда ишлайдиган рус ишчисига тўланадиган ҳақ ўзбек ишчисига тўла-надиган ҳакдан икки баробар кўп эди. Масалан: Қизилкия кумир конида «сартларга бир ойда 15—17 сўм, рус ишчиларига 30 сўм тўланарди». Подшо замонасидаёк Туркистон-га кўчиб келган оврўпаликлар ва ерли халк ўртасига миллий низо уруғлари сепилганди. Чунки бундан чоризм манфаатдор эди. Маҳаллий ишчилар, асосан кора ишларни, пахта заводларида тойланган пахталарни у ёкдан бу ёкқа таширди, ёки тоғ-кон саноатида ҳам юк ташувчи бўлиб ишларди. Улар мавсумий ишчи ҳисобланарди. Инкилобий уюшқоқ-лик ва синфий онглилик каби ғоялар ҳали уларга бегона эди.

Тарихчи олим П. Алексеенков «Қўқон мухториятипни тўрт даврга бўлади.
«Тайёргарлик даври» ёки биринчи давр. Октябрь инқилобидан, (аслида Октябрь тўнтариши Тошкентда Петрограддагидан бир неча кун олдин бўлиб ўтган—Ш. Д.) Ўлка мусулмонларининг IV Фавқуллодда қурултойигача, яъни октябрь ойининг охирларидан 28 ноябргача.
Иккинчиси буржуазия раҳбарлиги даври. (Миллатпарвар демократик кайфиятдаги маҳаллий буржуа мусулмон зиёлиларининг раҳбарлиги даври дейилса, ҳақиқатга тўғри бўларди—Ш. Д.) Ўлка мусулмонларининг IV Фавқулодда қурултойидан Эргаш бошчилигида ҳокимият тўнтаришига қадар, яъни 28 ноябрдан, 18 февралгача давом этган.
Учинчи давр бир неча кунгина давом этиб, аксилинқилобий кучларнинг енгилиши ва Эргашнинг қочиши билан тугайди.
Тўртинчи давр эса, Эргаш бошчилигидаги гуруҳнинг янги аксилинқилобий курашни бошлаб бериши. Туркистон тарихида бу курашга босмачилик кураши деб ном берилди ва неча йил давом этганлигини П. Алексеенков алоҳида таъкидлайди. Уз-ўзидан кўриниб турибдики, Туркистон тарихидаги энг қонли ва фожиали давр ҳи-собланган «босмачилик» даври ва ҳаракати ҚОНГА БОТИРИЛГАН «Қўқон мухториятиининг аччиқ меваси экан.

Шониёз Дониёров