Октябрь тўнтариши чоризмнинг мустамлака Туркистон иқтисодиёти ва халқ оммасини империяча эксплуатация қилишдан иборат талончилик амалиётига ваъда қилинган ўзгаришларни киритмади. Аксинча, мустабид ҳокимият идора усули билан қўшилиб кетган «бозордан ташқари социализм» деган ўта яроқсиз марксча андоза «Совет Ўзбекистони» шароитида ўзининг энг сўнгги нуқтасига етиб, миллий иқтисодиётни издан чиқарди. Ҳозирги кун нуқтаи назаридан қараганда, собиқ совет давлатида амал қилган «иттифоқ меҳнат тақсимоти» аввал бошдан ишлаб чиқарувчи кучларни жойлаштириш соҳасида чоризмнинг мустамлакачилик андозаси асос солган буюк давлатчилик мантиғига таянганлигини яққол кўрсатади. Бу андоза Ўзбекистон халқ хўжалиги мажмуининг ҳаддан ташқари ихтисослашувини, унинг иқтисодий ривожланишининг бир томонлама хусусиягини белгилаб бердики, у ўлканинг табиий бойликларини талаш ва меҳнат ресурсларидан ваҳшиёна фойдаланиш, республикани тайёр маҳсулотни сотиш бўйича кенг кўламли бозор сифатида сақлаб туриш соҳасида марказнинг имкониятларини оширишга бутунлай бўйсундирилган эди. Шу муносабат билан республикамиз Президенти Ислом Каримов илмий жиҳатдан аниқ таъкидлаб ўтганидек, «республикада кўп ўн йилликлар мобайнида амалга ошириб келинган қарорлар. «кампания»ларнинг режалари узоқ марказда тузиларди. Ўзбекистоннингҳақиқий манфаатлари... инкор қилинарди. Натижада халқ хўжалигининг яроқсиз, бир томонлама хом ашё тузилмаси таркиб топган бўлиб, у республикамизга айрим хом ашё турларини, ёқилғи, асбоб-ускуналар ва технологияларни эмас, шу билан бирга, ҳаётий муҳим озиқ-овқат маҳсулотлари, халқ истеъмол молларини ҳам ташиб келтиришни тақозо қиларди»

Туркистоннинг ер-сув, меҳнат ресурслари, моддий бойликларидан фойдаланишнинг мустамлакачилик шакллари, усуллари ва асосий йўналишларидан иборат подшо тизимини ўзгартиришнинг совет варианти октябрдан кейинги дастлабки кунлардан амалга оширила бошланди. У «қизил марказ» танлаган «ёрқин келажакка» ҳужумкорлик билан ўтиш йўлида ўз ифодасини топди ва «ҳарбий коммунизм» режими мафкура-си ҳамда амалиётида яққол намоён бўлди.

Ўлка халқлари билан коммунистик метрополия ўртасида иқтисодий соҳадаги мустамлакавий — империяча муносабатларнинг янги шакли таянч асосларини яратишнинг белгиловчи омили хусусий мулкни мустабидчасига давлат мулкига айлантириш сиёсати, ишлаб чиқариш воситаларини кенг миқёсда жадаллик билан умумийлаштириш бўлди. «Ижтимоий адолат»ни таъминлаш ниқоби остида амалга оширилган мазкур ҳаракатлар ҳақиқатда ҳукмрон марказ томонидан қаттиқ назорат ўрнатишнинг моддий муҳитини ва халқ хўжалигини бошқаришнинг мустамлакачилик тизимини шакллантиришга ёрдам берди.

Октябрдан кейинги дастлабки йилларда кўзга ташланган бошқа сабабларни ҳам айтиб ўтиш муҳимдир. Унинг ёрқин ифодаси ленинча коммунистик раҳбариятнинг совет ҳокимиятини зўрлик билан сингдиришда мамлакат иқтисодий салоҳиятидан зўр бериб фойдаланишга интилишидан иборат бўлди. Халқнинг ёт социалистик давлатчиликни куч билан жорий этишга қаршилик кўрсатиши ортиб бориши туфайли бу сабаб айниқса кучайди.

Маълумки, октябрь тўнтаришидан кейин дарҳол сайлашган Россия империясининг бутун ҳудудида фуқароларнинг қаршилик кўрсатиши ва миллий-озодлик курашининг қудратли тўлқини авж олди. Туркистонда ҳам исёнчилик ҳаракати кенг ёйилди. Коммунист мафкурачилар халқнинг ижтимоий норозилигини «халқаро империализм» билан ички контрреволюциянинг бирга қўшилиши, деб ниқобланган ҳолда тушунтирдилар, улар гўё совет давлатига «энг кескин синфий кураш шакли — фуқаролар уруши»ни тиқиштирган эмиш. Ҳақиқатда эса марксча таълимот стратегиясининг ўзи «пролетариат диктатураси»ни қарор топтириш ва «социалистиқ инқилоб»ни амалга оширишнинг муҳим воситаси сифатида «Фуқаролар уруши»ни кенг миқёсда авж олдириш зарурлигига таянарди.

Фуқароларнинг кескин қарши курашини келтириб чиқарган Москвадаги раҳбарият мамлакатнинг бутун хўжалик ва сиёсий ҳаётини ҳарбий йўсинда қайта қуришни талаб қилди. Марказий совет ҳукумати бошлиғи В. И. Ленин ўша вақтда кўп марта «ҳамонки аҳвол урушгача бориб етган экан... мамлакатнинг бутун ички ҳаёти урушга бўйсундирилиши лозим... бу соҳада заррача ҳам икки заводи, ўнлаб пахта фирмалари, 40 га яқин майда корхона коммунистик давлат ихтиёрига ўтди.

Пахтачилик саноатини умумлаштириш соҳасидаги «муваффақиятлар» Ф. И. Колесовнинг 1919 йил 5 майда В. И. Ленинга: «Пахтачилик саноати бутун Россия учун муҳим аҳамиятга эгадир — уни янада ривожлантириш йўллари таъминланди... ҳозирги вақтда биз Сизнинг ихтиёрингизга 1 млрд. 700 миллион сўмлик пахта юбориш имкониятига эгамиз»2, деб хурсандчилик билан маълум қилишига имкон берди.

Туркистон Халқ комиссарлари кенгаши 1918 йилнинг баҳори мобайнида пахта мажмуидан кейин Туркистон ўлкасида мавжуд бўлган нефть, кўмир, полиграфия саноати корхоналарини давлат мулки деб эълон қилди. Банклар, темир йўллар, савдо мажмуи ҳам зўрлик билан умумийлаштирилди.

«Сармояга қарши қизил гвардияча ҳужум» усулларининг татбиқ этилиши натижасида 1918 йилнинг ёз фаслидаёқ ялпи маҳсулотнинг 80%дан кўпроғи давлат мулкига айлантирилган корхоналар улушига тўғри келди3. Биринчи навбатда хом ашё етказиб бериш ва ҳарбий маҳсулот ишлаб чиқаришда стратегик аҳамиятга эга бўлган таянч иқтисодий тузилмалар ва саноат корхоналари совет ҳокимияти назорати остига олинди.

Мустабид тузумнинг маъмуриятга бўйсунувчи иқтисодиётини шакллантиришга қаратилган хусусий мулкни кенг кўламда давлат мулкига айлантириш тўғридан-тўғри Марказнинг олий сиёсий арбобларига бориб. тақаладиган халқ хўжалигини бошқаришнинг марказлашган тизимига асос солиш билан қўшиб олиб борилди. Масалан, 1917 йил 2 декабрда РСФСР Халқ комиссарлари кенгаши ҳузурида Олий Халқ хўжалиги Кенгаши (ОХХК) ташкил топди, у жойлардаги, шу жумладан, Туркистондаги хўжалик фаолиятини назорат қилиши лозим эди. Кейинчалик марказий ҳукуматнинг мустамлакачилик сиёсатини шафқатсизлик билан амалга оширадиган Давлат режа қўмитаси, бошқа тёгишли халқ комиссарликлари ва маҳкамалари ташкил этилди.

Бошланғич босқичда ўлканинг хўжалик жиҳатидан марказлашувини амалга оширадиган ҳокимият органлари билан бир қаторда, ОХХКга бўйсунадиган Туркистон республикаси Марказий халқ хўжалиги кенгаши фаолият кўрсатди. Бу кенгаш 1918 йил 18 декабрда таъсис этилди. Шундан кейин минтақавий даражада Халқ хўжалик кенгашлари ташкил этилди. 1919 йил охирларига бориб халқ хўжалик кенгашлари ТАССР-нинг 37 та шаҳри ва барча вилоятларида фаолият кўрсата бошлади.

Халқ хўжалик кенгашлари марказнинг сўзсиз амал қилинадиган кўрсатмаларига мувофиқ саноат корхоналарини ҳарбий йўналишга ўтказиш билан шуғулландилар. Улар ҳарбий маҳсулот, хом ашё, ёқилғи, материаллар тайёрлашга буюртмалар қабул қилиб, уларни корхоналарга тақсимлар, бажарилишини назорат қилар, тайёр маҳсулотни исёнчиларга қарши кураш жабҳасига жўнатар эдилар.

Улқанинг бутун халқ хўжалигига раҳбарлик қилиш Марказий халқ хўжалик кенгашида унинг ўзига юкланган ваколатлар доирасида амалга ошириларди. Кенгаш озиқ-овқат, меҳнат, ер ишлари, темир йўл, почта ва телеграф, молия комиссарликлари, шунингдек, депутатлар кенгашлари ва жойлардаги халқ хўжалик кенгашлари фаолиятини бирлаштирар ва йўналтириб турарди.

Саноатнинг совет давлати қўлида марказлашувини унинг фаолиятини аниқ мақсад билан биринчи навбатда коммунистик давлат тузумининг асосий кучи бўлган «қизил армия» эҳтиёжларини қондиришга йўналтириш имконини берарди. Масалан, фақат Тошкент шаҳрининг ўзида 228 та корхона «мудофаа» мақсадларига ишлар эди. Республиканинг саноат мажмуини ёппасига ҳарбийлаштириш натижасида 1919 йилга келиб ҳукумат қўшинларини узлуксиз ресурслар билан таъминлашга муваффақ бўлинди. Бу даврда Туркистон саноати қизил армия бўлимларини кийим-бош ва қурол-аслаҳа билан деярли тўлиқ таъминлай бошлади. Илгари марказий Россиядан келтириладиган ҳарбий маҳсулотларнинг айрим турларини шу ерда кенг кўлам да ишлаб чиқариш йўлга қўйилди.

Бироқ коммунистик давлатнинг бу «ютуғи» халқни икки ҳисса талашга сабаб бўлди. Чунки ўлканинг иқтисодий ресурсларидан миллий жамиятнинг илғор куч-ларига қарши ғайриҳуқуқий кураш олиб боришда кенг миқёсда фойдаланиш билан бир қаторда, халқ хўжалигининг ҳарбий соҳага йўналтирилиши кенг истеъмол молларининг шиддат билан камайиб кетишига сабаб бўлди. Республика аҳолисини энг зарур саноат моллари билан таъминлаш имкониятлари ҳаддан ташқари камайди.

Туркистон МИҚ марказнинг қўллаб-қувватлашига умид қилиб, 1918 йил декабрнинг бошларида Москвага ташвишли телеграмма юборди: «Туркистон кейинги 6 ой мобайнида қамал қилинган қалъа ҳолатига тушиб қолди. Ташиб келтириладиган барча товарлар тўлиқ равишда тугаб-битди». Бироқ Кремлдаги йўлбошчиларни халқнинг зарур эҳтиёжларини қондириш деярли қизиқтирмасди. Россиядан истеъмол буюмларини ташиб келтириш ҳажми тобора қисқариб борди ва 1920 йилнинг кузида 1914 йилга нисбатан бор-йўғи 1,8%ни ташкил этди.

Давлат ихтиёрига ўтказилган саноат ишлаб чиқариши бутунлай «фронт»ни таъминлашга йўналтирилган бир шароитда бирдан-бир «нажот» умумийлаштирилмаган косибчилик-ҳунармандчилик устахоналари бўлди. Ҳақиқатан ҳам жойларда товар қашшоқпигидан бир қадар қутулиш йўлларини қидириб, айрим ярим ҳунар-мандчилик ва косибчилик устахоналари очила бошлади, улар пойафзал, кийим-кечак, уй-рўзғор буюмлари ишлаб чиқарарди. Бироқ тез орада бу буюмлар ҳам биринчи галда қизил армия қисмларини таъминлашга топшириладиган бўлди. Масалан, 1918 йил 1 ноябрда «Голос Самарканда» газетаси косиблар ва ҳунармандларга расман мурожаат этиб, ҳукумат барча пайта ва этикдўзлик устахоналарига «армия учун кийим-кечак тайёрлашни топширади», деб маълум қилди.

Туркистонлик 150 минг кишидан иборат косиблар ва ҳунармандлар гуруҳини янги ҳокимият мавқеини мустаҳкамлашдан иборат стратегик вазифани ҳал қилишга жалб этиш мақсадида Марказ уларни жадал равишда кооперация атрофида уюштиришни тавсия этди. Марказнинг империяча иродасини ифодалаб, Туркистон компартиясининг III съезди қисқа муддат ичида эркин косиблар ва ҳунармандларни кооперативлар га бирлаштиришни талаб қилди, уларни «мамлакатни таъминлашнинг умумий режаси»га қўшди. Мазкур кўрсатманинг амалий ижроси сифатвда 1918 йил июль ойида Туркистоннинг саноат Халқ комиссарлиги ҳузурида косибчилик саноати махсус шўъбаси ташкил этилди, у косибларни «қизил Россия»нинг моддий ресурсларини қўллаб-қувватлаш умумий режасига жалб қилиш билан шуғулланди. Натижада барча тармоқларнинг давлатга қарамлигига асосланган сиқиқ бир майдонга ҳайдаб киритилган, хом ашё ва тайёр маҳсулотни хусусий равишда сотишдан маҳрум этилган косиблар бутунлай давлатга тобе бўлиб қолдилар. Улар хом ашё ва материалларни ҳам давлатдан оладиган, ўз маҳсулотларини ҳам унга топширадиган бўлдилар. Бундай шароитда ҳунармандчилик ишлаб чиқариши аҳолининг эҳтиёжларини қондиришга эмас, балки миллий қаршилик кўрсатиш кучларига қарши кураш олиб бораётган «фронт»ни ресурслар билан қўллаб-қувватлашга бутунлай бўйсундирилди.

Ҳужжатли манбаларнинг гувоҳлик беришича, Туркистондаги совет қуролли кучларини таъмйнлаш турли-туман воситалар орқали амалга оширила бошланди. Масалан, «армияни» узлуксиз таъминлаш мақсадида Марказдан келган буйруқ асосида энг зарур маҳсулотларни ишлаб чиқаришга ихтисослашган саноат ва ҳунармандчилик корхоналарининг муайян қисми 1919 йилнинг ноябрида бевосита Марказий ҳарбий тайёрлов бўлимига бўйсундирилди, Туркистондаги қўшинлар учун буюмлар ишлаб чиқариш ёппасига унинг ихтиёрига ўтказилди. Хусусан Туркистон ўлкаси Марказий ҳарбий тайёрлов бўлимига тахминан 3,5 минг ишчига эга бўлган 30 дан ортиқ корхона бўйсундирилди. Уларнинг маҳсулоти фақат ҳарбий эҳтиёжларни қондиришга ишлатилар эди.

Айни вақтда, бошқа корхоналар ҳам «фронт» учун хизмат қиларди. Мисол учун, ўша вақтда Самарқандда фаолият кўрсатган 6 та пойафзал устахонасининг иккитаси совет қўшинларини таъминлаш вилоят ҳайъатига, тўрттаси вилоят озиқ-овқат бўлимига бўйсундирилган эди. Лекин улар ишлаб чиқарган маҳсулотнинг 80%и босқинчи армияга мўлжалланган бўлиб, бор-йўғи 20% «фуқаролар ва турли ташкилотлар эҳтиёжлари» учун ажратиларди. Кенг истеъмол маҳсулотларининг бошқа турларини ишлаб чиқариш соҳасида ҳам шундай аҳволни кузатиш мумкин эди.

Ҳокимият органлари марказлашган меъёрий тақсимот усулидан фойдаланиб, бусиз ҳам тақчил бўлган саноат моллари захираларидан аҳолига арзимас улуш ажратардилар. Масалан, 1919 йил июлда республика аҳолисига ўша вақтда тақсимланган бутун маҳсулотнинг 20%дан камроғи тегди. Юз минглаб кишилар-нинг ёстиғини қуритган оммавий очлик кескин товар танқислигига қўшилиб кетди.

Шундай қилиб, марказлашган бошқарув тизими билан бирга қўшиб олиб борилган хусусий мулкни ёппасига давлат ихтиёрига ўтказиш Туркистон халқини ўз модций фаровонлигини таъминлаш мақсадида миллий иқгисодиёт салоҳиятидан фойдаланиш имкониятлари-дан маҳрум этибгина қолмай, у совет ҳокимияти томонидан халқни мустамлакачилик асосида эзиш қуро-лига айланди. Туркистон Советларининг VII қурултойи-да (1919 йил март) нутқ сўзлаган «халқ ичидан чиқ-қан» делегат Низомбоев ўринли таъкидлаб ўтганидек, аҳоли дастлаб октябрь ўзгаришидан демократик янги-ланишларни кутган эди, кейин эса совет ва подшо идора усулини «уларга хос бошқаришнинг бир хил усуллари» бўйича тобора тез-тез таққослай бошлади.

«Ҳарбий коммунизм» сиёсатининг муҳим таркибий қисми меҳнатнинг ҳарбийлаштирилиши бўлди, у  ўша йиллардаги большевикларнинг бошқа ҳаракатлари сингари ишлаб чиқариш ва меҳнат ресурсларини социалистик давлатчиликни зўрлик билан сингдириш ва совет ҳокимиятининг тутган йўлини мустаҳкамлаш манфаатлари йўлида сафарбар қилиши лозим эди. Унинг амалий ифодаси меҳнат жараёнини ташкил этишни ёппасига давлат назоратига олиш, жазолашга асосланган ишлаб чиқариш зўравонлигини ва умумий меҳнат мажбуриятини қарор топтиришдан иборат бўлди. Бошқарув ва хўжалик юритиш усулларини ҳарбийлаштиришга қаратилган йўл 1918 йилнинг кузидан эътиборан, хусусан ТАССР советларининг VI қурултойи (1918 йил октябрь) Туркистон республикасини ҳарбий лагерь деб эълон қилгандан кейин фаоллик билан олиб борилди. Бу йўл аҳолининг барча қатламларига мислсиз зўравонлик тўлқини ёғилишига сабаб бўлди.

Ўлка ҳарбий изга ўтказилгандан кейин кўпгина объектлар ва бутун-бутун тармоқлар ҳарбий ҳолатда деб эълон қилинди, «темир интизом» жорий этилди. Озгина айбдор бўлган кишилар судга берилиши, «ҳарбий трибуналлар» томонидан жавобгарликка тортили-ши, «саботажчилар», «меҳнат жабҳаси қочоқлари», деб эълон қилиниши ва ҳарбий давр қонунлари бўйича қаттиқ жазоланиши мумкин эди.

Аҳолини ҳақ тўланмайдиган мажбурий ишларга зўравонлик билан жалб қилиш тажрибаси кенг қулоч ёзди. Масалан, Туркистон республикаси Халқ кодоиссарлари кенгаши қарорига мувофиқ 1918 йил сентябрнинг биринчи ярмиданоқ С. Н. Шумилов бошчилигида ёкдлғи бўйича Директория таъсис этилган эди. Унга кенг ваколатлар юкланган бўлиб, у аҳолининг турли гуруҳларини ёқилғи тайёрлашга сафарбар қилиши мумкин эди, бунда нефть ва кўмир қазиб чиқаришдан тортиб саксовул ва бошқа ўтинлар тайёрлашгача бўлган ишлар бажариларди. Натижада йилнинг охирига бориб 70 млн. пуд саксовул тайёрлашга муваффақ бўлинди.

Расмий даражада тасдиқланишича, «эксплуатация ьдилувчи» ва «меҳнат билан шуғулланмайдиган» унсур лар мажбурий тартибда жамоат ишларига жалб қилин ган. Ҳақиқатда суриштириб ўтирмай, ҳаммага нисба тан бир хилда чорд кўрилган. Лекин мажбурий ишлар фақат айтиб ўтилган Директория йўли билан эмас, шу билан бирга, бошқа йўллар билан ҳам амалга оширил-ган. Масалан, 1918 йил декабрда Туркистон МИҚ «бўш иш кучи»ни темир йўллардаги қор уюмларини тоза-лашга сафарбар этиш тўғрисида буйруқ чиқарди». Қишлоқ аҳолиси оммавий равишда сув хўжалиги ишларига, от-улов мажбуриятига жалб қилинди.

Мажбурий равишда меҳнат қилиш мафкураси марказий ҳукумат томонидан 1918 йил декабрда амалга жорий этилган «Меҳнат тўғрисиДаги кодекс»да ўз ифодасини топди. Мазкур кодексга мувофиқ 16 ёшдан 50 ёшгача бўлган меҳнат қилишга лаёқали барча фуқаролар меҳнат мажбуриятини бажаришлари шарт эди. «Буржуазия», шунингдек, коммунистик мезонларга кўра «ижтимоий фойдали меҳнат» билан банд бўлмаган шахслар маъмурий тартибда ишга жалб қилинарди.

«Инқилоб қиличи», айниқса, аҳолининг совет тузумига ижтимоий жиҳатдан ёт бўлган гуруҳига, яъни аввалги амалдорлар, хизматчилар, «буржуа зиёлилари», савдогарларга шафқатсизлик билан ҳужум қилди. «Меҳнат билан шуғулланмайдиган унсурлар» исталган вақтда партиясовет, ҳарбий ва хўжалик органларининг қарори билан кутилмаганда шошилинч равишда чиқарилган буйруқ билан қишлоқ экинларини йиғиб териб олишга, таъмирлаш ишларига, темир йўл вагонларига юк ортиштушириш ишларига, ёқилғи тайёрлаш ва шу каби ишларга жўнатилиши мумкин эди. Меҳнат ресурсларини сафарбар қилишнинг бу воситасидан фаоллик билан фойдаланилди. Фақат 1919 йилнинг ўзида меҳнат мажбурияти тўғрисидаги қонун асосида Фарғона вилоятида 12602 киши, Самарқанд вилоятида 7481 киши сафарбар қилинган. «Сафарбар қилинганлар» жамоат ишларидан бўйин тортганлик ёки ўзбошимчалик билан кетиб қолганлик учун ҳибсга олинар, ҳукм қилинар, жарима тўлашга, молмулкини мусодара қилишга дучор этилар эди. Саноат ишлаб чиқаришидаги ишчилар ва хизматчиларнинг меҳнатидан, айниқса, шафқатсизлик билан фойдаланиларди.

Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, большевизмнинг бош ташаббускори В. И. Ленин октябрь тўнтариши арафасида ва ундан кейинги дастлабки вақтларда ижтимоий мулкнинг жорий этилиши ва «буржуа эксплуатацияси»нинг тугатилиши билан меҳнат унумдорлиги ўз-ўзидан мисли кўрилмаган равишда юксалишга эришади, деб катта умид қилган эди. Унинг фикрича, ишлаб чиқаришни коммунистчасига ташкил этиш «онгли меҳнат фаоллиги»ни вужудга келтирарди, унинг асосида иқтисодий манфаат эмас, балки «инқилобий ғайрат-шижоат» ётарди. Бошқача айтганда, большевиклар стратеги «якка ҳолдаги эксплуататор»ни давлат тимсолидаги ниқобланган мулк эгаси билан алмаштириб, товар ишлаб чиқарувчиларни ҳатто ўзларига тўланади-ган ҳақдан ҳам маҳрум этишни ният қилган эди.

Ҳақиқатда бу ғоя совет тарихида маълум даражада ўз ифодасини топди. Совет ҳокимияти ҳукм сурган бутун давр мобайнида оддий меҳнаткашлар қилган меҳ-натларига яаша иш ҳақини тўлиқ олмаганлар. Совет давлати бу жиҳатдан энг қаттиқ эксплуататор бўлиб чиқди. Бироқ, айниқса, инқилобдан кейинги дастлабки йилларда омманинг «инқилобий ғайратшижоат»ига таянишга уриниш кенг авж олган эди, бу даврда ишчиларга тўлақонли иш ҳақи ўрнига меъёрланган арзимас паёк бериларди. Бунинг натижасида жуда тез вақт ичида социалистик қурилишнинг жонли амалиёти ленинча сийқалаштирилган ёндашувнинг яроқсизлигини кўрсатди. «Озод меҳнат» байрами содир бўлмади. Одамлар бепул ишлаб беришни истамадилар. Бундай шароитда олий сиёсий раҳбариятнинг ҳокимият поғоналарида Л. Д. Троцкий инсон ўз табиатига кўра «анча дангаса махлуқ бўлиб, уни қайта тарбиялашнинг бирданбир самарали воситаси қамчи бўлиши мумкин», деб тўлатўкис ифодалаб берган нуқтаи назар ўз тасдиғини топа бошлади.

«Қамчи билан қайта тарбиялаш» мантиғидан келиб чиқиб, меҳнат жамоалари ва ҳар бир ижтимоий ишлаб чиқариш ходимининг меҳнат унумдорлигини ошириш мақсадида марказий ҳокимият органлари ва шахсан В. И. Ленин ишлаб чиқаришда «темир» интизом ўрнатишга ва интизомни бузувчиларни шафқатсизлик билан жазолашга кўп марта даъват қилиб чиқдилар. Бироқ дўқпўписалар ва қизғин «инқилобий чақириқлар»га қарамай, бутун мамлакатда бўлгани каби Туркистонда ҳам меҳнат унумдорлиги кун сайин иасайиб борди. Чунки ишчиларга тўланадиган иш ҳақи ниҳоятда оз эди. У мутлақо маҳсулот ишлаб чиқарувчиларни меҳнат фаоллигини оширишга рағбатлантирмасди. Бунинг устига, ёпирилиб келган пулнинг қадрсизланиши бусиз ҳам ниҳояда паст бўлган маош ва ставкаларни ҳеч нарсага арзимайдиган қилиб қўйган эди, уларга амалда ҳеч нарса харид қилиб бўлмасди. Мисол учун, расмий маълумотларга қараганда, 1919 йил январдан 1920 йил июлгача нархлар ўрта ҳисобда 48 баравар ошган. 1918 йилдан 1920 йилга қадар республикада муомалага чиқарилган пул массаси 120 баравар кўпайган. Бундан мазкур «пул массаси»нинг қиймати нимадан иборат эканлиги яққол кўриниб т