Қадимги дунё тарихида Шарқ билан Ғарбни бир-бирлари билан боғлаб турган карван йўллари (улар тарихда “Ложувар йўл”, “Шоҳ йўли”, “Буюк ипак йўли”, “Нефрит йўли”ва бошқалар) мамлакатлар иқтисодий ҳаётида катта ўрин тутган. Ана шу йўлларнинг муайян қисмини назорат қилиш (чунки ундан катта даромат келарди) ва назорат ҳудудларини кенгайтириш мақсадида турли баҳоналар ва сабаблар қидирилиб, асосий мақсад йўлида мамлакатлар аро урушлар бўлиб турган. Ана шундай жангу-жадаллардан бири милоддан аввалги VI-IV асрларда қадимги форслар билан юнонлар ўртасида олиб борилган урушлар эди. Қадимги дунёнинг бу икки буюк империялари (Аҳамонийлар ва Юнонистон) ўртасида бошланган урушларда Ўрта Осиёнинг қадимги халқлари ҳам қатнашганлар. Шу муносабат билан юнон муаррихлари Ўрта Осиё халқлари ҳақида тарих учун қимматли маълумотлар қолдирганлар. Айниқса, қадимги Юнонистоннинг юксак илмий ва маданият марказларидан бўлган Кичик Осиё шаҳарлари, улардан чиққан олиму-фузалолар: тарихчилар, географлар ва тарих билан қизиққан турли соҳа йилномачилари Эрон ва Туронзаминнинг қадимги халқлари ҳақида кўп қизиқарли маълумотлар берадилар. Манбаалардан маълум бўлишича қадимги юнонлар тарихи Иониянинг Милет шаҳрида шаклланиб, тарих сўзи иония тилида “тадқиқот”, “изланиш” маъносини беради. Милет тарих мактабининг милоддан аввалги VI асрда ўтган вакилларидан бири Гекатей бўлиб, у ўзининг “Ер қуррасининг тасвири” асарини Осиёга бағишланган қисмида ҳорасмийлар ҳақида биринчи бор маълумотлар берган. Шунингдек, Гекатей маълумотларига асосланиб, хорасмийлар ва уларнинг Амударё куйи ҳавзаларига кўчиб борган авлодлари ҳақидаги илк хабарларни Кичик Осиёлик “Тарихнинг отаси” (Цицерон баҳоси) деб аталган Геродот асари “Тарих”да ўқиймиз[1]. Бу ҳақда Афиней, Степан ва бошқалар ҳам ёзишган. Масалан, Афиней ёзади: “Милетлик Гекатей Осиёни тасвирлаб шундай дейди: “... парфларнинг шарқида текисликлар ва тоғларни ишғол қилган хорасмийлар яшайди. У тоғларда ёввойи дарахтлар, тол, юлғун, тиканлик кинара ўсади”. Степан эса “Хорасмия: парфларнинг шарқидаги шаҳар. Гекатей Осиёни тасвирлаб, шундай дейди: “Уларнинг шаҳри Хорасмия”[2].

Геродот (милоддан аввалги 484-425 йиллар оралиғида яшаган) Кичик Осиё шаҳарлари, Вавилон, Финикия, Кипр ороли, Македония, Марказий Греция (Афина), Қора денгиз соҳиллари, Эгей денгизи ороллари, умуман қадимги дунё мамлакатлари ва шаҳарларининг кўпчиллигида бўлган. У ўзининг 10 йиллик саёхати давомида (мил.авв.455-445) Ливия, Миср, Оссурия, Бобил, Экбатанда бўлиб, тўплаган барча материаллари асосида 9 жилдли “Тарих” асарини ёзган. Геродотнинг Ўрта Осиё халқлари тарихи ҳақидаги маълумотлари “Тарих” асарининг I, III, VII, IX жилдларида ўз аксини топган. У ўзининг “Тарих” асарида бутун эьтиборини Афинага қаратган, кўп вокеа ва фактлар Афина сиёсати нуқтаи назаридан ёритилган. Асарда Европа ва Осиё, Юнонистон ва Эрон ўртасидаги урушлар воқеаси ёритилган. Асарда тарихий воқеа ва ҳикоялар кетма-кет, афсона, миф, нақл, ривоят, эртак, масал ва уларнинг асосий мазмуни орасига киритилган қистирма ҳикоялар тарзида берилади[3] (Ксеркс ва унинг укаси Масист, Томирис ва Кирнинг ҳалокати ҳақидаги ҳикоя ва бошқалар).

Геродотнинг “Тарих” асарида бизни қизиқтирган масала сак (скиф), массагет, хорасмий ва Хоразм, исседон ва дай, фарф ва маргуш, суғд ва парикан каби Ўрта Осиёда қадимда яшаган ўтроқ ва кўчманчи халқлар ҳақидаги маълумотлардир. У Кирнинг массагетлар устига юриши ва ҳалокати сабабларини ёритади[4]. Скиф халқлари ҳақидаги маълумотлар “Тарих” китобининг 4-жилдида берилади. У Шарқ халқларини менсимай, “варвар” деб қарамайди. Унинг учун Шарқ инсоният маданияти, донишмандликнинг ўчоги[5], унинг фикрича геометрия, офтоб соати, қонуният, қуроллар, ёзув маданияти кабилар Шарқдан келган[6].

Ўрта Осиё халқлари Юнон-Эрон урушларининг иштирокчиси сифатида юнон муаллифларини қизиқтирди ва асарларида улар ҳақида қимматли маълумотлар берадилар. Масалан, Геродот “Тарих” китобида Бактрия, Бақтра ва боҳтарийлар ҳақида 13 марта, суғдларни 2 марта, хоразмликларни 3 марта, сакларни 11 марта, массагетларни 19 марта тилга олиб, уларнинг моддий маданияти, урф-одатлари, дини ва тарихи ҳақида ҳикоя қилган[7]. Геродотнинг қадимги Ўрта Осиё тўғрисидаги асосий фикрлари форсларнинг сак-массагетларга қарши юришлари, Кир II ва Тўмарис ўртасидаги сиёсий муносабатлар, аҳамоний ҳарбий қўшинлари сафида аждодларимиз жангчиларининг фаол иштироки, уларнинг яроқ-аслоҳалари, йўлбошчилари, жангларда уларнинг кўрсатган жасоратлари, аждодларимизнинг аҳамонийлар асоратига тушиб катта хирож тўлашлари, Акес (Хилменд) дарёси сувларидан фойдаланиш масаласида туғилган мажоралар ва бошқалар ҳақида боради. Геродот ҳеч қачон Ўрта Осиё вилоятлари ва шаҳарларида бўлмаган. Шунинг учун унинг Ўрта Осиёни тарихий географияси ҳақидаги маълумотлари илмий изланишларни талаб қилади. Масалан, Геродот массагетларнинг ҳудудий жойлашуви ҳақида бундай ёзади: “Улар шарқда, қуёш чиқиши йўналишида, Аракс дарёсининг нариги ёғида жойлашганлар. Аракс дарёси Матиёна тоғларидан бошлаб оқади”. Тадқиқотлардан маълумки, Аракс-бу Амударё. Матиёна тоғлари – Помир ёки Ҳиндиқуш тоғларидир. Чунки, Геродотнинг ёзишича, Матиёна тоғларида Ҳинд дарёси бошланади.

Геродот “Тарих” асарининг III – китобида (117- боб) Акес суви мажорасида Скилак ва Гекатейдан олган маълумотларига асосланиб куйидагиларни ҳабар қилади: “Осиёда ҳар тарафидан тоғ билан қуршалган бир водий бор, тоғда бешта дара бор. Бир вақтлар бу ерлар хорасмийларга қараган ва хорасмий гиркан, парфян, саранг ва фаманейларга чегарадош бўлган. Ана шу водий атрофидаги тоғлардан Акес деб аталувчи катта дарё оқиб тушган. Шу дарё беш ирмоққа бўлиниб, юқоридаги халқлар ерларини суғорган... Аммо форсларга қарам бўлгандан кейин бу халқлар мана қандай аҳволга тушдилар. Шоҳ тоғ дараларини беркиттириб, тўғон дарвозалар қурдиради. Водийда суний кўл ҳосил бўлади. Илгари шу сувлардан фойдаланиб келган қабилалар энди бу имқониятлардан маҳрум бўлиб, даҳшатли ҳолатга тушадилар. Қишда, албатта, бошқа жойлардагидек, илоҳиёт уларга ҳам намгарчилик юбаради, ёзда эса улар экадиган тариқ ва кунжут доим сувсиз қолади. Мутлақо сувсиз қолганда улар хотин-бола чақалари билан Парсуага борадилар, шоҳ саройи қаршисига туриб олиб баланд овозлар билан ачинарли ҳолда фарёд қиладилар. Улардаги сув танкислигини кўрган шоҳ арзгўйлар томонидаги тўғон дарвозаларини очишни буюради. Ерлар суғорилгач, яна тўғонни беркитишни буюради, энди бошқа сувга ташна қабила ерларига сув очадилар. Бироқ, мен билдимки, тўғон дарвозасини очиш учун шох катта пул (божлардан ташқари) олар экан.

(порахўрликка ишора ) Ишлар ана шундай[8]» Геродот асарида келтирилган бу эпизоддан Аҳамонийлар ҳукмронлиги остида аждодларимиз, айниқса, оддий меҳнаткаш жамоалар аҳволи қанчалик оғир бўлганлигини гувоҳи бўламиз.

Геродот келтирган мана шу эпизоддан келиб чиқиб, Тарн, Альхайм, Хеннинг, Пыянков, Ғофуров ва бошқалар хоразмликлар дастлаб Марв-Хирот атрофида яшаганлар, кейинчалик Аҳамонийлар сиқуви натижасида ҳозирги жойларига кўчиб келган бўлсалар керак, деб фикрни юритганлар. Тадқиқотчилар, айниқса В.А.Лившиц қадимги Хоразм тили Авесто тилига яқин, деган хулосага келади. Шу фикрдаги олимлар (В.В.Струве, И.М.Дьяконов, В.Г.Луконин, М.Мэри Бойс, С.П.Толстов, М.Исҳаков ва бошқалар) Авестонинг энг кўхна қисмлари, яъни “Гота” гимнлари Хоразмда яратилган, дейдилар. Эхтимол, Гота гимнлари Хороевада (Хорасмияда) яратилиб, хорасмийлар уни ўзлари билан (милоддан аввалги VI асрнинг охирги чорагида) Амударё қуйи ҳавзаларига олиб келган, дейиш тўғрироқдир. Бу вариантда ҳам Авестонинг “Готалари” хоразмлилар жамоасида яратилганлигини тасдиқлайди.

Геродот Бақтрияни кўп тилга олади. Кир II нинг ҳарбий юришларига “Бобил, Бақтрия халқи, саклар ва мисрликлар тўсиқ бўлиб турганлар” деб ёзади Геродот[9]. Геродот маълумотларида берилган “Бақтрия халқи” тушунчаси маълум бир этник бирликни англатади. Халқ маъносини берувчи “этнос” сўзи Геродот “Тарих”ида кўп учрайди.

Геродотнинг ёзишича, Доро I Аҳамонийлар давлатини 20 та сатрапликларга бўлиб бошқарган. Шундан 3 таси Ўрта Осиё ҳудудлари билан боғлик жойлардир. Масалан, “Тарих” китобида куйидагиларни ўқиймиз: Бақтрияликлардан эглларгача бўлган халқлар 300 талант (бир талант 33,655 кг кумушга тенг- А.А.) солиқ тўлаганлар. Бу – ўн иккинчи ўлка”[10] “Саклар ва каспийлар 250 талант тўлаганлар. Бу ўн бешинчи ўлка.Парфянлар, хораcмийлар, суғдлар ва арийлар 300 талант тўлаганлар. Бу ўн олтинчи ўлка”[11]. Геродот аждодларимизнинг этник таркиби, уларни кийим-боши, ҳарбий қуроллари ҳақида ҳам маълумотлар беради, яъни “Бақтрияликларнинг бошларига кийган қалпоқлари мидияликларникига жуда ўхшаган, улар тростникдан ясалган ўқ ва калта найзалар билан қуролланганлар. Саклар (скиф қабиласи) узун чўққили қалпоқлар кийган. Улар кенг шарвар кийганлар, сак камони ва ханжарлари билан қуролланганлар. Булардан ташқари уларда яна сагарислар, яъни икки тиғли жангавор ойболталар бўлган. Ушбу қабила (айнан скиф қабиласи) амиргия саклари деб номланган. Форслар скифларнинг ҳаммасини саклар деб атайдилар. Бақтрияликлар ва сакларнинг сардори Гистасп – Доро ва Кирнинг қизи Атоссанинг ўғли бўлган[12]”. “Парфянлар, хорасмийлар, суғдлар, гандарийлар ва дадиклар бақтрияликларнинг қуролларига ўхшаган яроғ-аслохалар билан ҳарбий юришга кирганлар. Уларнинг йўлбошчилари: парфян ва хорасмийларда Фарнакнинг ўғли Артабаз; суғдларники-Артей ўғли Азан бўлган[13]”. “Бақтрия чавондозларининг қуроллари пиёда аскарлар қуролларига ўхшаган, худди каспийларникини ўзи эди.... Каспийлар ва париканийлар ҳам худди пиёда аскарлардек қуролланган эдилар.Араблар ҳам худди пиёда аскарлардек қуролланган эдилар, аммо уларнинг барчаси туяларда шундай тез чопар эдиларки, улар тез юришда сипоҳийлардан қолишмас эдилар”[14].

Геродот Ўрта Осиёнинг қадимги халқлари ҳақидаги ҳикояларини айнан массагетлардаш бошлайди: “Бу халқларни ўзига тобе қилгандан сўнг,- дейди Геродот- Кир массагетларни истило қилиш мақсадини ўз олдига қўйган. Бу массагетлар, айтишларича, жасур ва беҳисоб қабиладир. Улар шарқда, қуёш чиқиши йўналишида, Аракс дарёсининг нариги ёғида исседонларга рўпара бўлиб жойлашганлар. Баъзилар уларни скиф қабиласи, деб ҳисоблайдилар.”[15] “Баъзиларнинг айтишига кўра, Аракс Истрадан катта; бошқалар эса, аксинча, бу дарёни кичик деб ҳисоблайдилар. Аракс дарёсида ороллар кўп...Бу оролларда яшовчи одамлар ёзда мевали дарахт ҳосилини йиғиб, қишга қуритадилар....Массагетлар гулхан атрофига йиғилишиб, пишган меваларни оловга отадилар. Улардан чиққан ҳиддан, эллинлар вино ичиб маст бўлганларидек, кайф қиладилар. Оловга қанча кўп мева ташланса, ундан чиқадиган ҳид кўпайиб, бадмаст бўладилар. Сўнг ўринларидан туриб, ўйнашадилар, ашула айтишадилар. Бу қабилаларнинг турмуш тарзи ҳақида шундай ҳикоя қиладилар. Аракснинг бир ўзани каспий денгизига куйилади. Каспий денгизи бошқа сув омборлари билан боғланмаган денгиздир[16].“Массагетларнинг кийим-кечаклари скифларникига ўхшайди ва турмуш тарзи ҳам ўхшаш. Улар отда ва пиёда юрадилар. Одатда, уларнинг қуроллари камон, найза ва жангавор ойболталардан иборат. Уларнинг ҳамма нарсалари олтин ва мисдан ишланган. Аммо, барча санчиқ, ўқ ва ҳарбий болталарнинг металл қисми мисдан ишланган (бронзадан демоқчи-А.А.), бош кийимлари, бел камари олтин билан нақшланган. Улар отларининг эгар-жабдуқларини ҳам уст-бошлари каби олтин билан безатадилар. Темир ва кумушдан ясалган буюмлар уларнинг рўзғорида ишлатилмайди, чунки бу металлар массагетларнинг ерларида умуман учрамайди. Аммо, уларда олтин ва мис жуда кўп”[17]

Массагетларнинг урф-одатлари ҳақида мана нималарни айтиш мумкин: Оиладаги эркакларнинг ҳар бири биттадан аёлга уйланади, аммо, улар оиладаги аёлларнинг истагани билан бирга жинсий алоқада бўлиши мумкин. Массагет бирон бир аёлга илакишиб қолса, ўзининг ўқдонини унинг юртаси эшигига осиб, ичкарига киради ва шундан сўнг бамайли ҳатир ўзга хонадон бекаси билан жинсий алокада бўлиши мумкин. Уларда инсон учун (ҳеч қандай) қатьий норма белгиланмаган. Лекин, агар кимки ўта қариса, унинг барча қориндош-уруғлари йиғилишадилар ва қариёни ўлдиришиб, унинг этини қурбонликка сўйилган ҳайвон ғўшти билан бирга қайнатиб ейдилар. Бундай ўлим улар учун энг фахрий ўлим ҳисобланади.

Бошқа сабаблар билан ўлган кишилар гўштини улар истемол қилмайдилар, аммо ерга кўмадилар. Массагетлар буғдай экмайдилар, чорвачилик ва балиқчилик билан шуғулланадилар (Араксда балиқ зиётидан ортиқ) ҳамда сут ичадилар. Массагетларда улуғланган ягона худо-бу Қуёшдир, Қуёшга улар отни қурбонлик қиладилар, чунки худога дунёдаги энг чаққон-тез чопар жонлиқни қурбон қилиш лозим деб ўйлайдилар”[18].

Милоддан аввалги 530 йилда Кир II массагетлар устига юриш қилади. Геродотни ёзишича, шу кезларда массагетлар подшоси ўлган бўлиб, унинг ўрнига бева хотини-Тўмарис подшолик қиларди. Геродот ушбу вокеани куйидагича ҳикоя қилади: “Массагетларнинг подшоси ўлган шоҳнинг беваси эди. Унинг номи Тўмарис эди. Кир II уни хотинликка олиш баҳонасида, унга совчилар юбаради. Аммо, Тўмарис Кирни унга уйланиш учун эмас, балки массагетлар подшолигини эгаллаш учун шундай қилганини тушуниб қолади ва унга рад жавоб беради. Кир айёрлик йўли билан ўз мақсадига етаолмагач, массагетлар юртига очиқ уруш эълон қилади. Дарёдан (Араксдан) қўшинни ўтказиш учун подшо сол-кўприк (понтоннқй мост) қуришга буюради, кўприк устига эса минора қурдиради. Кир қўшинлари бу ишлар билан бандлигида Тўмарис Кирга вакил юбариб, “Мидялилар подшоси! Кўприк қуришни тўхтат! Сен олдиндан билмайсанку, бу ишларинг сенга фойда келтирадими ёки йўқ. Шаштингдан қайт, ўз мамлакатингга подшолик қилавер, бошқалар юртига кўз олайтирма. Лекин сен, албатта, маслаҳатимга кўнмайсан, тинчликни уйламай, ўз билганингдан қолмайсан. Агар сен массагетлар устига ҳарбий юриш қилишни жуда истаётган бўлсанг, дарёга кўприк қуришни тўхтатгинда, дарёдан биз томонга бемалол кечиб ўтавер, мен қўшинларимни соҳилдан уч кунлик йўл нарига олиб кетаман. Агар сен истасанг, соҳилдан уч кунлик йўл нарига қўшинингни олиб кет, мен дарёдан кечиб ўтай, сенинг юртинг чегараларида жангга қилайлик” Шундан сўнг Кир амалдорлари билан маслохат кенгаши ўтказади ва Тўмарисни қўшинлари билан ўз ерларида қарши олишга келишадилар.

Аммо, йиғинда қатнашганлардан бири-лидиялик Крез бундай қарорга келиш катта хатоликка йўл кўйиш билан баробар эканлигини шоҳга исботлайди ва дейдики, “Агар душманни ўз ерингга киритсанг, сенга катта ҳавф туғилади: мағлубиятга учраб, мамлакатинг бошига офатлар келтирасан. Чунки, массагетлар ғалабадан сўнг ўз юртларига осонликча қайтиб кетмайдилар, аксинча мамлакатинг ичқарисига босиб бораверади. Агар сен ғолиб чиқсанг, сениг ютугинг унчалар катта бўлмайди. Бу ютуқ уларнинг ерларида юз берса, сен уларни ўз юртларида қувлайсан. Мен ҳар икки ҳолатни таҳлил қилиб, шундай хулосага келдимки, сен душманни ўз ерида енгиб, тўғридан-тўғри Тўмарис юртига кириб борасан. Менимча, дарёдан ўтиб, улар юртига кириб олайлик, қани душмонларимиз қанчага чекинар экан, сўнг улар устидан ғолиб чиқиш йўлларини ўйлайлик” деб Крез ўз режасини баён қилади. “Билсам, массагетлар аслзодаларга хос форс турмуш тарзидан мутлақо беҳабар ва улар (массагет жангчилари-А.А.) шоҳона дастурхон кўрмаган эканлар. Ҳарбий лагерда кўпгина қўйлар сўйилиб,тўкин дастурхон ясалиб, кичик бир отряд билан керагидан ортиқ вино ичимликлари қолдириш режалаштирилади. Асосий қўшин эса дарё томон чекиниши керак. Агар мен адашмасам, - дейди Геродот- душмон лагерида қолдирилган қисмни массагетлар енгиб, лагерда тузалган тўкин дастурхонга ташланадилар, маишат бошланиб кетади. Мўл-кўл винолардан бадмаст бўлган душмон устига Кир қўшинлари ёпирилиб ташланадилар ва буюк ғалабага эришиш имкониятлари яратилади[19].

“Кир биринчи маслохатдан воз кечиб, Крез таклифини қабул қилади. Сўнг шоҳ Тўмарисга ҳабар юбариб, уни чекинишга, дарёдан ўтиб олиб, унинг ерида жанг қилишга тайёр эканлигини билдиради. Малика ваьдасига биноан ўз қўшинлари билан чекинади. Кир эса ўғли Камбисни валиахд қилиб тайинлаб, унга Крезни хурмат қилишга ва (урушда бирон ҳол юз бергудек бўлса) доимо ғамхурлик қилиб юришни топширади. Шундан сўнг Кир Крез билан Камбизни Персидага жўнашга рухсат беради, ўзи эса қўшинлари билан дарёдан кечиб ўтабошлади. Араксдан ўтгач, массагетлар ерида Кир туш кўради. Тушида у катта ўғли Гистаспни елкасида қанотлар ва у қанотларни бири Осиёни, иккинчиси Европани ёритиб турган эмиш. Арсам ўғли Гистаспнинг энг катта фарзанди, Аҳамонийлар уруғидан бўлган Доро ўша вақтда 20 ёшларда бўлгани учун ҳарбий хизматга олинмай Персияда қолиб кетган эди. Уйғониб Кир кўрган туши устида ўйлай бошлайди, Сўнг у ҳузурига Гистаспни чақириб, гувоҳларсиз дейди: « Гистасп! Сенинг ўғлинг менга ва менинг давлатимга ҳавф солмоқда. Бу менга аниқ маълум бўлди... .Чунки худолар менинг ҳақимда қайғурмоқдалар. Хуллас, тушимдан маълумки, сенинг ўғлинг менинг жонимга қасд қилмоқчи. Шунинг учун Персидага тезроқ қайтгинда ўғлингни жазога торт, мен массагетлар юртини таслим этгач, уйга қайтаман” дейди[20].

Кирнинг тушида илоҳларнинг маълум қилишича, массагетлар билан бўладиган жангда унинг ҳалокати, подшолик эса Дорога ўтиши аён бўлади. Қаттиқ ташвишга тушган Кирни кўнглини кўтариш мақсадида, “эй олам паноҳ!, Сени ўлимингни истаган кимсани форс бўлиб туғилгандан кўра, тезроқ ўлгани яхши эди. Сен форсларни қуллиқдан озод этиб, барча халқлар устидан хукмронлик қилишни таьминладинг. Агар сенинг тушларинг менинг ўғлимни исёнкор эканлигини аён қилган экан, мен уни сенинг қўлингга топшираман, уни нима қилишликни ўзинг ҳал қил!”[21]деб Персидага жўнайди.

Кир эса ўз қўшинлари билан Араксдан ўтиб, бир кун йўл босади ва Крез маслохатига кўра лагер қуриб, энг заиф қўшинларидан бир қисмини тўкин дастурхон билан қолдириб, ўзи яна асосий қўшин билан Аракс бўйига қайтади. “Массагетлар армиясининг учдан бир қисми билан КирII қолдирган қўшин ўртасида қаттиқ жанг бўлади. Жангда форслар қўшини енгилади. Ғалабадан хурсанд массагетлар тўзаб қўйилган тўкин дастурхонга ташланадилар, маишат бошланади. Массагетлар бадмаст бўлишиб, барчаси уйқуга кетган пайтда, Кир қўшинлари пайдо бўлиб, бир қисм массагетларни қиради, қолганларини осонгина асир оладилар. Асирлар орасида малика Тўмариснинг ўғли, массагетлар сардори Спаргамис ҳам бўлган эди”[22].

Геродот ўз ҳикояларини давом эттириб: “ Малика Тўмарис ўз қўшини ва ўғли билан юз берган вокеадан ҳабар топгач, Кирга элчи юбаради ва дедики, “Қонхўр Кир! Қуванма, бу ютуғинг билан. Узум виносини ичганда сизлар ҳам эс-хушингизни йўқатасиз, сўзлаганда маьнисиз, нолойиқ иборалар ишлатасиз, ҳалол жангда қурол кучи билан эмас, балки шундай ифлос йўллар билан ўғлимни қўлга олдинг. Энди менинг сўзимга қулоқ сол: ўғлимни бер ва яхшиликча менинг ерларимдан кет, қўшинимни учдан бир қисмини яксан қилишга эришдинг. Агар сен шундай қилмасанг, массагетлар илоҳи - Қуёш худоси олдида қасамёд қиламанки, мен сени-қонхўр жаллодни, қонингга тўйдираман”[23]. Аммо, Кир элчи сўзларига эҳтибор бермади, жанга отланди. Малика Тўмарис ўғли Спаргапис эса мастликдан хушига келгач, ёмон аҳволга тушиб қолганини тушунади, занжирбандликдан озод қилишликни Кирдан илтимос қилади. Валиахд қўллари қишандан озод этилгач, нодонлик қилиб қўйганлигидан орият қилиб, ўзини-ўзи ўлдиради”[24]

«Кир Тўмарис таклифини эьтиборга олмагач, малика бор кучи билан форслар устига ташланди. Бу жанг, менинг назаримда варварлар билан бўлган тўқнашувларнинг энг даҳшатлиси эди. Жангни бориши билишимча бундай бўлган. Аввало, ҳар икки томон бир-бирларига қарама-қарши туриб олиб, узоқдан камондан ўқ отишган. Ўқдонлар бўшагач, найза ва ханжарлар ёрдамида олишув бошланган.Томонлар узоқ олишадилар, ҳеч ким чекинишни истамайди. Ниҳоят массагетларнинг қўли баланд келади. Деярли форс қўшинлари ва Кир ҳам жангда ҳалоқ бўлади. У 29 йил подшолик қилган эди. Тўмарис Кир танасини ўликлар ичидан топдириб, унинг калласини одам қонига тўлдирилган чарм мешга солишни буюради. Сўнг мағрур она мақомида ўз қўшини ва асирлар олдида нутқ сўзлайди: «Сен ўғлимни ҳийлаю-найранг ишлатиб қўлга туширдинг ва нобуд қилдинг. Мен эса ҳаётман ва сени жангда енгдим. Шунинг учун сенга мен айтган эдим, қонингга тўйдираман”[25]. Бу ҳабарларнинг охирида Геродот бундай хулосага келади: “ Кирнинг ўлими ҳақидаги кўпдан-кўп ҳикоялар орасида менимча, бу ҳикоя энг ишончлидир”[26].

Геродотдан аввал аждодларимиз ҳақида илк хабарлар келтирган бошқа бир юнон тарихчиси милетлик Гекатей бўлиб, у милоддан аввалги VI-V асрларда яшаб, юртимиз қадимги халқлари ва аҳамоний империяси ўлкалари рўйхати ҳақида хабар берган. Унинг маълумотларидан Геродот ва Ктесийлар ўз асарларида фойдаланганлар. Хорасмиялар ва уларнинг Амударё куйи ҳавзаларига кўчиши ҳақидаги маълумотларни эса у Скилакнинг “Саёхатно-

нома”сидан олиб, ўзининг “Ер қуррасининг тасвири” асарида баён этган.

Ктесий. Геродотнинг тарихий анъаналарини давом эттирган бошқа бир юнон тарихчиси Кичик Осиёдаги Книд шаҳридан чиққан Ктесийдир. У милоддан аввалги V аср охири ва IV асрнинг биринчи ярмида аҳамонийлар саройида шоҳ Артаксеркснинг шахсий табиби сифатида 17 йил хизмат қилган. Қадимги юнон афсоналари таъсирида тарбияланган Ктесий подшо саройида Шарқ халқлари достонлари ва тарихи билан жуда қизиққан. Шунинг учун у қадимги Шарқ давлатлари, шаҳарлари ва халқлари ҳақида талай маълумотлар тўплаб, “Ҳиндистон тасвири”, “Персика”, “Осиё солиғи ҳақида”, “Ер тасвири”, “Тоғ ҳақида”, “Дарёлар ҳақида” асарлар ёзган. Аммо, уларнинг биронтаси ҳам бизгача тўлиқ сақланиб қолмаган, кейинги давр муаррихлари баёнида, айниқса Диодорда келтирилган парчаларда сақланган. Ктесий айниқса Ҳиндистон ва Бақтрия тарихига тегишли маълумотларга катта эьтибор беради. Чунки Ҳиндистон ва унга чегарадош Қадимги Бақтрия подшолиги юнон тарихчиларининг фикрига кўра, дунёнинг шарқий чегараларидаги охирги давлат бўлган. Унга чегарадош қадимги Бактрия эса олтин ва лаьли ложувард тош конларига бой ўлка бўлиб, унинг найзабоз ва камончи чавандозлари Эронда машхур эди.

Ктесий асарида тарихий вокеалар ривоятлар денгизида омухталашган бўлсада, айниқса Бақтрия, бақтрия халқи, унинг тарихига қизиқувчилар кўламининг кенглиги билан қимматлидир. Ктесий Оссурия подшоси Нин ва Бақтрия подшоси Оксиард (бошқа манбааларда Заратушра) урушлари ҳақида, Кир II нинг бақтрияликлар билан тўқнашуви тўғрисида ҳиқоя қилади; Бақтриянинг жуда кўп истеҳкомлари ва қалъалари тўғрисида, унинг баланд ва мустаҳкам мудофаа деворлари билан ўраб олинган пойтахти Бақтра номли шаҳар бўлгани, унда подшо қасри жойлашгани тўғрисида маълумотлар келтиради ҳамда шу шаҳарни қамал қилган Оссурия подшоси Нин тўғрисида куйидагиларни ёзади: “Нин бақртияликларга қарши юришни бошлаган. У Бақтриянинг қалъалари, ахолисининг кўплиги ва жасурлиги ҳақида хабардор бўлиб, ўзига бўйсундирган халқлардан кўп сонли қўшинларни йиғиб олган. Шу қўшинларга сардор бўлиб, Нин Бақтрия юртига бостириб кирган, аммо вилоятдаги хилма-хил тоғ даралари ва йўллар уни қўшинларни бир неча қисмларга бўлишга мажбур қилган”. Матн мазмунидан маълумки, Нин қўшинлари Бақтра шаҳри деворларини бузиб, қалъа ичига кира олмаган.

Кўп тадқиқотчилар томонидан шубҳа остига олинган Ктесий маълумотлари археология тадқиқотларида ўз тасдиғини топмоқда. Ҳозирги кунда Бақтрия тупроғида милоддан аввалги I-минг йилликнинг биринчи ярмига оид 240 дан ортиқ қишлоқ-қўрғонлар, қалъалар ва шаҳар қолдиқлари топиб ўрганилган. Биргина Сурхон воҳасида жойлашган Кучуктепа, Пшактепа, Бешқўтон, Талашкан, Жондавлат, Бандихон, Бўйрачи, Қизилча, Обишир, Шўртепа каби ёдгорликларни эслаш кифоя. Улар мудофаа деворлари, мудофаа буржлари билан мустахкамланган қалъалар ва қўрғонлардир. Қадимги аҳоли у даврларда суғорма деҳқончилик билан шуғулланган. Уй-қурилиши, диний ва дунёвий монументал бинолар қурилиши, кўп тармоқли хунармандчилик ва савдо-сотиқ, айниқса унинг кулолчилик, металлургия, заргарлик, тўқимачилик ва кўнчилик соҳалари Бақтрияда юксак даражада ривожланганлигидан гувоҳлик беради.

Агар Авестода Бақтрияни “энг яхши мамлакатлар ва ўлкалардан бири бўлган, баланд байроқли, гўзал ўлка” деб таьрифланса, юнон муаллифлари “минг шаҳарли давлат” деб атайдилар. Герордотдан олдин “бақтрия халқи” тушунчасини буюк Эсхил “Форслар” трагедиясида ишлатади ва форсларда ёш бақтриялик жангчилардан Тенаган ва Аритом исмларини тилга олиб, уларни Саламин жангида (милоддан аввалги 480 йилда) қаҳрамонларча курашиб халоқ бўлганини эслайди.

Ўрта Осиёнинг қадимги халқлари ҳақида аниқ ва ишонарли маълумотлар Искандар тарихчилари ва улардан кейин ўтган юнон муаррихлари қаламига мансубдир. Милоддан аввалги 329 йилда Македониялик Искандарнинг Бақтрия ва Суғдиёна ерларига ҳарбий юришларида, унинг қўшини билан бирга бўлажак тарихчилар-Птолемей, Аристовул, Онесикрит, Каллисфен ва Харесслар хизмат қилиб, турли хил сиёсий ва маданий вокейликларни ёзиб борганлар. Аммо, бу маълумотлар уларнинг ўзлари томонидан ёзилган махсус асар сифатида бизгача етиб келмаган бўлсада, у маълумотлардан сўнгги давр юнон тарихчилари ва географлари кенг фойдаланганлар. Масалан, Диодор (мил. авв. 90-21 йиллар) «Тарихий кутубхона», Страбон (мил. авв. 64-24 йиллар) «География» , Помпей Трог (мил. авв. 1-милодий 1 аср) “Филипп тарихи” асарларини, Плутарх (милодий 46-127 йиллар), Клавдий Птолемейлар (милодий II аср) ўз ҳикояларини, Плиний (милодий I аср) “Табиий тарих” номли китобини яратдилар. Аммо, Искандар ҳарбий юришлари ҳақида кенг ва тўлиқ маълумотлар римлик Квинт Курций Руф (милоддан аввалги I асрнинг охири – милодий 1 аср ўрталари) ва юнон Арриан (милодий 90/95-175 йиллар) асарларида бизгача етиб келган. Арриан “Искандар юришлари”, Квинт Курций Руф эса “Македонияли Искандар тарихи” асарларини яратган. Куйида уларнинг асарларидан М.Е Сергеенко ва В.С.Соколовлар томонидан рус тилига ағдарилган вариантидан парчалар келтирамиз.

Арриан. Македониялик Искандарнинг Ўрта Шарқ ва Ўрта Осиё ҳудудларига ҳарбий юришлари ҳақида ёзган антик дунё тарихчиларидан бўлиб, юртимиз қадимги халқлари, уларнинг урф-одатлари, жангавор мард ўғлонлар эканлиги ҳамда енгилмас Искандар қўшинига кутилмаганда пайдо бўлиб, илк бор зарба берган жасур халқлар эканлиги ҳақида ноёб маълумотлар беради. Арриан ҳикоя қилади: “Искандар яқинлашиб келиши ҳақида эшитиб, Бесс Окс дарёсидан кечиб ўтади ва кемаларини ёндириб, Наутака-суғдийлар ерига йўл олади»[27] Спитамен ва Оксиард билан бирга суғд чавандозлари ҳамда Танаис дайлари унга эргашадилар. Бақтрия чавандозлари Беснинг қочишидан хабар топиб, ҳар томонларга қараб ўз уйларига йўл оладилар. Искандар Драпсакка етиб келади, қўшинларга дам бериб, уларни Бақтриядаги энг йирик шаҳарлар-Аорн ва Бақтра томонга юргизади. Бу шаҳарларни хужум қилиб забт этади. Ҳимоясиз таслим бўлган бақтрийларга ҳоким қилиб форс Артабоз тайинланади”[28].

“Искандар чавандоз қўшинларини маҳаллий отлар билан таьминлаб Суғдиёна пойтахти Марокандага йўл олади”[29]. “Шу жойдан Танаис дарёсига қараб юради. Танаис ҳам Кавказ тоғларидан бошланади, Аристовул сўзларига кўра, варварлар (юнонлар ўзга халқларга нисбатан одатда “варвар” иборасини ишлатишга одатланганлар-А.А.) уни Орксант дарёси дейдилар[30]; “Шу ерда озиқ- овқатлар ғамлашга чиққан македонлар маҳаллий аҳоли томонидан қириб ташланади, кейин уларнинг ўзлар тик ва чиқиб бўлмайдиган қояга қочиб бекинадилар. Улар 30 мингга яқин бўлган”[31]. “Македонлар қояга чиқиш учун бир неча марта ҳаракат қиладилар; дастлаб улар варварлар ўқлари остида ортга чекинадилар; кўп аскарлар ярадор бўлади; Искандарнинг сонига ўқ тегиб, суягини бир қисмини учириб кетади. Шунга қарамасдан қоядаги қалъа хужум билан олинади. Македонлар варварларнинг бир қисмини жойида қириб ташлайдилар, уларнинг кўплари ўзларини қоялардан ташлаб ҳалок бўладилар, шунинг учун ҳам 30000 дан 800 киши тирик қолади”[32]. “Спитамен ўз жангчилари билан Мароканда қалъасини қўриқлаётган македонларга хужум қилади”[33]. “Искандар Марокандага ёрдамчи қўшин юбарганидан хабар топиб, Спитамен қалъа қамалини тўхтатиб, Суғдиёнадаги басилейа – подшо шаҳрига отланади[34] (Басилейа Пойариқдаги Кўктепа болса керак- А.А.). “Спитамен яна 600 та скиф отлиқларини ўз қўшинига қўшиб олади ва скиф иттифоқдошларидан кўнгли кўтарилиб, хужум қилаётган македонларга қарши жанг қилишга қарор қилади. Скиф даштларининг текислигида туриб у душманнинг хужумини ҳам қутмади, душманга хужум ҳам қилмади; фақат унинг чавандозлари пиёда македонларнинг атрофида от чоптириб юрдилар ва уларга ўқ отдилар”[35].“Фарнухнинг аскарларидан улар осонгина қутилдилар, чунки уларнинг отлари чаққонроқ бўлиб, ўша пайтда ҳали чарчамаган эди, Андромах қўшинларидаги отлар эса олис йўлларда чарчаб, емиш камлигидан заифлашганди. Скифлар жанг майдонида турган ва чекинаётган македонларга ғайрат билан хужум қиладилар”[36]. “Кўпдан-кўп македонлар яраланади ва ҳалок бўлади; хуллас аскарлар тўртбурчак бир қатор сафланиб, Политимет дарёси томонга чекинадилар; бу ерда ўрмон бўлиб, ўрмондаги чангалзорлар варварларнинг ўқларига тўсиқ бўлади ва пиёда аскарларнинг ҳаракатларига кўпроқ фойда келтиради”[37]. Арриан шу ерда Искандар қўшинларини кечувдан ўтиш вақидаги тартибсизлик, улар орасида юз берган қўрқув ҳақида гапириб, сўнг ҳикоясини давом эттиради: “Македонларнинг хатоларини сезиб қолган отлик варварлар ҳар иккала қирғоқдан отлари билан дарёга ташланадилар.... Македонларнинг баъзилари дарёдан кечиб ўтган эдилар ва узоқлашганларнинг ортидан варвар суворийлари қувадилар, бошқа бирлари дарёни кечиб ўтаётганларга рўбаро бўлиб, уларни ортга, сувга улоқтирадилар ёки ўқ отадилар ёки дарёга келаётганлар ортидан хужум қиладилар. Оғир аҳволга учраган македонлар дарё ўртасидаги кичик оролга ташланадилар. Спитамен аскарлари уларни ўраб олиб,ҳаммасини қириб ташлайдилар; бошқа бир кичик қисмини асирликка олиб, ҳаммасини ўлдирадилар”[38]. (Аррианни бу ҳикояси Зарафшон дарёсининг Пойариқ туманида Оқдарё ва Қора дарё каби ирмоқларга бўлинган жойида Мианкал номли кичик бир орол ҳосил бўлган, гап шу орол ҳақида бормоқда-А. А.). «Шу мағлубият ҳақида Искандарга хабар етиб келганда у аскарларнинг аччиқ тақдирларидан қайғуга тушади ва Спитаменга қарши шиддатли хужум қилишга қарор қилади. У ўзи чавандозлар қўшинининг ярмига ва тез юрар пиёда аскарларга бош бўлиб, Мароқандага йўл олади, унинг билишича, Спитамен шаҳарга қайтиб қальани яна қамал қилган”[39]. Арриан ҳикоясини давом эттириб хабар қиладики, Искандар уч кун узоқ йўл босиб, тўртинчи куни тонгда Марақандага етиб келса, ундан хабар топган Спитамен аллақачон шаҳарни ташлаб саҳрога чекинади. Искандар уни кетидан изма-из қувиб, йўл-йўлакай учраган маҳаллий аҳолини аёвсиз қиличдан ўтказиб, қишлоқ ва шаҳарларни вайрон қилади. “У Политимет дарёси сувларидан фойдаланувчи бутун мамлакат ерларидан ўтди”[40], дейди Арриан. Демак, Спитамен Бухоро томон чекиниб, Қизил Қум ичкарисига қириб кетган. Самарқанд ва Бухоро оралиғидаги аҳоли пунктларининг деярли барчаси Искандар қўшинларидан азиат чеккан.

Аррианни ёзишича, Искандар аламидан ўтказган ёвузликларини якунлаб, Спитаменга етаолмай Зариаспда (Балх қалъасига- А.А.) қишни ўтказади. Шу пайтда Искандар хузурига Хоразмдан колхлар ва Амазонка қабилаларига қўшни бўлиб яшаганлиги ҳақида ҳикоя қилиб подшо Фарасман келади ва унга Хоразмдан шимолда яшовчи қабилаларни истило қилиш ниятида бўлса, ҳар қандай ёрдамга тайёр эканлигини билдиради. Искандар Фарасманга миннатдорчилик билдириб, у билан дўстлик иттифоқи шартномасига имзо чекади ҳамда Понт денгизи томон юришга ҳозир вақти йўқлигини билдириб, Фарасманни Бақтрия сатрапи форс Артабоз ҳузурига юбариб, ватанига жўнатади. Ўзи эса Суғдиёна шаҳарларида қолдирган ишончли одамларига - ҳокимларига қарши чиққанларга жазо бериш ва Суғдда тартиб ўрнатишни режалаштиради[41]. Ниҳоят, Искандар махсус қўшин билан бирнеча яқинларини Бақтрияда қолдириб, “уларга шу давлатни назорат қилиб туриш билан бирга варварларнинг ғалаёнлар кўтаришига йўл қўймаслик ва бошланган қўзғолонларни бостириш ҳақида буйруқ бериб” ўзи Мароқандага отланади[42]. “Искандар шу ишлар билан банд бўлган пайтда, Спитамен скиф-массагет ерларида 600 та отлик сипоҳийларга бош бўлиб, Бақтриядаги бир қалъага етиб келади. Қалъа қўриқчиларининг бошлиғи Фрурах ва унинг аскарлари ҳам душман томонидан хужум ҳавфини кутмаганлар, аскарлар қирилади. Фрурах асирликка олинади. Шу қалъани қўлга киритишганларидан кўнгли кўтарилиб, улар бир неча кундан сўнг Зариаспга етиб келадилар, аммо шаҳарга хужум қилмадилар ва катта ўлжани қўлга олиб ортга қайтишга қарор қиладилар”[43]. “Кратер бу ҳақда хабар олиб, массагетларга қарши шиддатли юриш бошлади. Улар бундан хабардор бўлиб, чўлга чекинадилар. Кратер Спитаменнинг изидан қувиб, унга сахро чегараларида етиб олади; унинг (Спитаменнинг – А.А.) бошчиллигида яна мингта отлик массагетлар бор эди. Македонлар ва скифлар ўртасидаги кучли жангда македонлар ғалаба қозанадилар. Скифларнинг 150 та чавандозлари ҳалок бўлади. Бошқалари осонлик билан чўлга бекинадилар; уларнинг кетидан қувиш македонлар учун оғир бўлади”[44]. Жангда катта талофат кўрган Спитамен айғоқчилари орқали билдики, македонлар уларни ҳар томондан қуршаб, сиқувга олган. Кутилишни ягона йўли македонларнинг Кен бошчиллигидаги қўшинларига қарши шиддатли хужум билан ғалаба қозониб, қуршовдан чиқиш. Шу мақсадда Спитамен Гава суғдийлари билан скиф-массагетлар юрти чегараларига йиғилиб, отрядидаги 3000 кўчманчи чавандозларни Суғдиёна томонга юришга кўндиради[45]. “Бу скифлар, - Аррианни ёзишича, - жуда ҳам қашшоқ аҳволда яшаганлар; бойлик мулкларидан ажраб қолишдан қўрқмас эдилар, шунинг учун уларни ҳар қандай урушларга рози қилиш осон эди. Кен Спитамен унга яқинлашиб келишини сезиб, унга қарши чиқади”. “Шиддатли жанг бошланиб, у македонлар учун ғалаба билан якунланди; бу жангда душманнинг 800 та отлиқ чавандозлари, Кен қўшинидан эса 25 та чавандоз ва 12 та пиёда аскар ҳалок бўлади. Кўпчиллик бақтрияликлар Спитаменни ташлаб, уни ёлгиз қолдирадилар ва Кен олдига етиб келиб, асирга тушадилар”. “Мағлубиятга учраган кўчманчи чавандозлар ўзлари билан жангда қатнашган қуролдошлари-боҳтарийлар ва суғдийларни от-араваларидаги юкларини талаб, Спитамен билан дашт ичида ғойиб бўладилар. Кўчманчи массагет чавандозлари Искандарни ўзи улар изидан қувиб келаётганлигини билгач, ўз сардорлари-Спитаменни бошини кесиб Искандарга юбарадилар”[46]

Квинт Курций Руф қадимги Юнонистоннинг антик даври тарихчилари мактабининг вакилларидан бири бўлиб, у ўзининг “Македониялик Искандар тарихи” асарида қадимги Бақтриянинг ранг- баранг табиати ва Искандар ҳарбий юришлари ҳақида яхши маълумотлар қолдирган. Масалан у Бақтрия мамлакатининг табиати ҳақида шундай ёзади: “Бақтриянинг табиати бой ва турли-тумандир. Баъзи жойларда кўпдан-кўп дарахтзорлар ва ток новдаси сероб ширин мева ҳосил қилади; унумдор ерларни кўп сонли булоқ-дарёлар суғорадилар; ҳосилдор тупроғида буғдой экилади; бошқа ерлар ўтлоқлар учун қолдирилади”. “Мамлакатнинг катта бир қисмини ҳосилсиз даштлар эгаллайди; сувсизлик туфайли ташлаб қўйилган вилоятларда на одамлар, на мевалар бор. Понтдан (денгиздан – А.А.) эсаётган шамоллар текисликларга қумларни учириб келтиради; олис масофадан қум уюмлари катта тепаликларга ўхшаб кетади; шу ерда йўлларнинг излари йўқолиб қолади”[47]. Курций Руф Искандарнинг Осиёга уюштирган ҳарбий юришлари ҳақида, айниқса унинг Ўрта Осиёдаги ҳарбий ҳаракатлари тўғрисида қимматли маълумотлар қолдирган. Улардан парчалар келтирамиз:“Искандар Бақтрия вилоятини бошқаришни тажрибали лашкарбошиларидан бири Артабозга топшириб, унинг билан бирга қўриқчи қўшин ва от-аравалар қолдиради. Ўзи эса ҳаракатдаги қўшинларга бош бўлиб, Суғдиёна саҳросига йўл олади”[48]. “Хуллас, кечки пайт у Окс дарёсига етиб келади. Аммо, унинг изидан келаётган кўпдан-кўп аскарлар унга етаолмайдилар ва орқада қоладилар. Шунинг учун ҳам у баланд тоғ устида ўт ёндиришга буйруқ беради, орқада қолганлар учун аланга нури лагерга яқинлаб қолганликларини билдиради”[49]. Македонлар дарёдан соллар орқали барча қўшин ва уларнинг юк-токларини 6 кунда ўтказиб, сўнг узоқ йўл босиб, “Искандар Мароқандага етиб келади. Унинг мудофаа деворларининг узунлги 70 стадий; шаҳар қўрғони иккинчи девор билан ўраб олинган”[50]. “Танаис ортидаги сикф мамлакатининг подшоси македонлар томонидан дарё бўйида асос солинган шаҳарни вайрон қилиш ва македонларни дарё қирғогидан узоқ масофага қувиб чиқариш учун катта бир отлик қўшинга бош қилиб акаси Каратазисни юбаради. Танаис дарёси бакрийларни европалик скифлардан ажратиб туради”[51]. “Искандар тайёргарлик кўрмасдан биринчи бўлиб жанг қилишга эришади, унинг кўз ўнгида душман чавандозлари отда чопадилар, у эса ярадорликдан бутунлай тузалмаган. Хуллас, у дўстларини маслахатга чақиради”. “У душмандан эмас, ноқулай вазиатдан қўрққан эди. Бақтриялилар исён кўтарадилар, скифлар безовта қиладилар; унинг ўзи зўрга оёқда туриб, отга минишга ҳам, йўлбошчи бўлишга ва аскарларни рухлантиришга ҳам имкон топмади”[52] Курций Руф Искандар билан Спитамен қўшинлари ўртасидаги жангу-жадаллар ҳақидаги ҳикояларида буюк ғалабаларга ўрганган Искандарни Спитамен ҳарбий тактикалари чўчитиб қўйганлиги, унга қарши қўшинга тажрибали саркардалар ва кўп ҳолларда шахсан ўзи бош бўлиб жангга кириши, душмоннинг “ҳар бир отларида иккитадан қуролланган чавандозлар бўлиб, кутилмаганда улар навбат билан отдан тушиб, отлиқлар жангида душманига тўсқинлиқ қилишлари”, аскарларнинг эпчиллиги отларнинг чаққонлигига ўхшаб кетиши ва уларнинг душманларга қарши бирданига ортдан, рўппара ва ён томонлардан хужумга ўтиб, душманни довдиратиб қўйишлари ҳақида ёзади[53]. Спитамен билан македон қўшини кўмандони Менедем ўртасидаги жангда тажрибали Менедем қанчалар ўз қўшини жангчиларини мардликка ва жасоратга чақириб, уларни руҳлантирмасин, ёмғурдек ёғиб турган Спитамен жангчилари сиқувига бардош бера олмайди, Менедемнинг душмон устига дахшат солиб ташланишлари ҳам фойда бермайди, ниҳоят у “саноқсиз яралардан заифлашиб, жонсиз от устидан йиқилади”[54]. Македонлар “бу жангларда 2000 та пиёда, 300 та отлик чавандозларидан ажрайди. Жанг майдонидан чиқиб келган аскарларни ўлим жазоси билан қўрқитиб, Искандар бу мағлубият ҳақидаги хабарни эҳтиётлик билан сир сақлади”[55].

Курций Руф ўз асарида Бақтрия каби Суғдиёна ҳақида ҳам маълумотлар қолдирган. Унинг ёзишича, “Суғдиёна-кенг ҳудудий масофадаги даштли мамлакатдан иборат, чўлларининг кенглиги 80 стадийга яқинлашади.махаллий аҳоли томонидан Политимет деган дарё мамлакат бўйлаб шиддатли оқади. Сув йўли ўзани торайиб, дарё қум ичига оқади ва қумга сингиб кетади”[56]. Курций Руф Искандар Спитамен билан уч йил давом этган машоқатли урушда ғолиб чиққач, қўзғолончиларни жазолаш учун уларни тирик қолган етакчиларини талаб қилади, деб ёзади. Шунда “суғдийлар асирлардан подшога 30 та кучли эрларни олиб келадилар, улар подшо буйруғига биноан ўлим жазосига берилишини эшитиб, мағрур ҳолатда ғоят хурсонд бўлишиб куйлайдилар”. “Подшо уларнинг мардлигидан ажабланиб, ортга қайтаришга буйруқ беради ва ўлим олдидан уларнинг шодланиш сабабларини суриштиради. Улар айтадиларки, агар улар ўзларига бошқа биров ўлим жазосини берганда, қайғуланиб ўлардилар, аммо ўз аждодларининг ёнига уларни ҳамма қабилалар устидан ғолиб чиққан улуғ подшо юбарганлигидан хурсонд бўлишиб, ўз жонажон қўшиқларини айтдилар ва бутун жасурлар орзуси бўлган фахрли ўлимни байрам қилдилар”[57]деб жавоб қилган эканлар.

Страбон машхур «География» асарининг муаллифи. У Ўрта Осиё қадимги халқларининг урф-одатлари, шаҳарлари ва дарёлари ҳақида маълумотлар беради: “Олдинги замонларда бақтрийлар ва суғдийларнинг турмуш тарзи ва урф-одатлари кўчманчиларнинг турмуш тарзидан кўп фарқ қилмаган, аммо бақтрийларнинг анъанавий маданияти анча юқори бўлган; лекин улар ҳақидаги Онесикритнинг фикри мақтовга сазовор эмас. Унинг сўзларига кўра, қарилик ва касалликдан қаттиқ толиққан одамларни улар махсус боққанлар ва ўзларининг маҳаллий тилларида “гўрковлар” деган итларга тирик ҳолда ташлаганлар. Бақтрийлар пойтахти деворларидан ташқари жойлар тоза бўлган, лекин мамлакат ичқарисидаги ҳудуднинг катта бир қисми одамлар суяклари билан тўлдирилган; Искандар бу урф-одатни йўқ қилди. Шунга ўхшаган ҳикояларни каспийлар ҳақида ҳам айтиб берадилар: улар 70 ёшдан ошган ўз ота-оналарини қамаб қўядилар ва оч қолдирадилар”[58]. Страбон юртимиз қадимги шаҳарлари ҳақида куйидагиларни ёзади: “Айтишларича, Искандар Бақтрия ва Суғдиёнада 8 та шаҳарга асос солган ва кўпларини вайрон қилган. Вайрон қилганлари жумласидан Бақтриядаги Кариата (бу ерда Каллисфен қўлга тушиб қамоққа олинган), Суғдиёнадаги Мароқанда ва Кира – Яксарт дарёсидаги Кир томонидан қурилган оҳирги шаҳар; бу форс давлатининг чеккаси бўлган. Искандар Кирни иззат-хурмат қилган бўлса ҳам, бу шаҳар аҳолисини кўпдан-кўп қўзғолонлари сабабли уни вайрон қилишга буйруқ берган...”[59] .“Суғдиёна ичидан оқаётган дарёни Аристовулнинг айтишича, македонлар Политимет деб аташган. Орийлар еридан оқаётган Арий дарёсига ўхшаб бу дарё ҳам мамлакат ерларини суғориб, дашт ва чўл ўлкаларига интилади ва қумлар ичида йўқолиб кетади”[60].

Сиёсий тарих. Македониялик Искандарнинг Ўрта Осиё ҳудудларига ҳарбий юриши муносабати билан кўп мамлакатлар сиёсий ва этномаданий тарихида туб ўзгаришлар юз берди. Милоддан аввалги 329 йилда Искандар ўз қўшинлари билан Ҳиндиқуш тоғ тизмаларидан ошиб ўтиб Бақтриянинг пойтахт шаҳри Бақтра ва бошқа шаҳарларни осонгина эгаллайди. Бақтрия ва Суғдиёнанинг ҳокими Бесс эса охирги Аҳамоний Доро III ни ўлдириб, ўзини Артаксеркс номи билан “улуғ подшо” деб эълон қилади ва Искандарга қарши чиқа олмай, издошлари билан Суғдиёнага, унинг Наутака шаҳрига қочиб, қалъага яширинади. Курций Руфнинг хабар беришига қараганда Искандар қўшинлари Бақтрадан чиқиб, Окс (Амударё) томон юриб, Термиздан ғарбда, Чўчка Гузар кечуви орқали Бесс ортидан Наутакага йўл олади. Қачоқ Бесс билан Спитамен, Аримаз, Датафарн ва бошқалар бирга бўлиб, Искандарни мамлакат ичкарисига киритмаслик мақсадида Бессни оёқ-қўлларини қишанлаб Наутакада қолдирадилар, ўзлари эса Суғдиёна ичқарисига кириб, Искандар хатти-ҳаракатларини кузатадилар. Аммо, Искандар Бессни қўлга олсада, орқага қайтмади, аксинча ҳарбий юришни давом эттирди. Унинг асл ниятини тушуниб етган аслзода саркардалар Искандарни Бессдан подшо Доро III учун ўч олиш эмас, балки мамлакатни истило қилиш ниятида эканлигини пайқаб қоладилар.

Шундан сўнг Спитаменнинг мамлакатни ҳимоя қилиш ҳаракати бошланиб кетди. Спитамен ўз қўшинларини тўплаш ҳаракати билан юрган кезларда, Искандар Наутака ва Мароқанда шаҳарларини осонгина эгаллайди ва Мароқандада ўз ҳарбийларини бир қисмини қолдириб, Яксарт (Сирдарё) томон йўл олади. Уструшона тоғларида Искандар қўшинларига қарши маҳаллий аҳоли-мамакенлар хужум қиладилар. Жангда Искандар яраланади, аммо қаттиқ жанглар Искандар ғалабаси билан якунланади. Тоғликлардан 22 минг киши ҳалок бўлади. Искандар ҳарбий юришлари Яксарт томон давом этиб, Яксарт яқинидаги Кирополис шаҳри қамал қилинади.

Шу вакт Яксарт ортидаги саклар дарё соҳилига тўпланиб, македонларга хужум қилмоқчи бўладилар. Аммо, Искандар шошилинч дарёдан кечиб ўтиб, орада қаттиқ жанглар бўлади, саклар чекинадилар. Сўнг Искандар орқасига қайтиб, Яксард соҳилида ҳарбий қалъа қуради ва унга Александрия Эсхата (четдаги Искандария) деб ном беради. Шу пайт Мароқанда горнизонидан чопар келиб, Суғдиёнада македонларга қарши қўзғолон бошланиб кетгани, Мароқанда эса Спитамен отрядлари томонидан қамал қилингани ҳақида нохуш хабар келтиради. Қўзғолончиларни тор-мор келтириш учун Искандар шошилинч Фарнух билан Каран бошчиллигида пиёда ва отлиқ аскарларни Мароқандага жўнатади. Политимет бўйидаги шиддатли жангларда Спитамен юнонлар устидан ғалаба қозонади, икки мингдан ортиқ македонлар ҳалок бўладилар. Искандар учун бу жанг кутилмаган мағлубият бўлиб, Искандар энди жангларга қатьийроқ тайёрланиш зарурлигини тушуниб етади. (Шу жойда Спитаменни тажрибали юнон саркардаси Менедем билан бўлган жангдаги ғалабасини эсланг).

Искандар асосий кучлари билан Мароқандага етиб келади. Аммо, Спитамен бу пайтда Қашқадарё куйи ҳавзасида, Бухоро яқинида эди. Ханузгача енгилиш нималигини билмаган Искандар ғазаб ўтида, Аррианни ёзишича, Самарқанд билан Бухоро ўртасидаги қишлоқ ва шаҳар аҳолисини қиличдан ўтказади. Милоддан аввалги 328 йилда Куйи Зарафшонда бўлган жангларда Спитамен мағлубиятга учраб, тинимсиз жанглар ва сарсон-саргардонликдан чарчаб, умидсизликка тушган унинг яқинлари Спитамен калласини олиб Искандарга топширадилар.

Юнон тарихчилари ёзишига қараганда, бу урушлар туфайли Суғдиёна харобага айланади, кўпгина суғдийлар Ҳисор тоғ тизмаларига жойлашган қалъаларга яширинадилар. 327 йилда Искандар Оксиард эгаллаб турган “Суғд қалъа”сини қўлга киритиб, Оксиарднинг гўзал қизи Рухшанакка (Раксона) уйланади. Суғдиёна ва Бақтрия оралигидаги тоғларда жойлашган “Хориен қалъаси”да маҳаллий ҳокимлардан Хориен ўз оиласи ва яқинлари билан яшар эди. Искандар қўшинлари Хориен қалъасини ҳам осонгина эгаллайди. Таъқидлаш жоизки, аслзода Хориен ва Оксиардлар ўз тинчлигини ўйлаб Спитамен каби она-юрт ҳимояси учун қайғурмадилар. Шу муносабат билан шарқшунос олим В.В.Григорьев ватанпарвар суғдийларга ва уларнинг сардори Спитаменга юксак баҳо бериб шундай дейди: “ Агар Доро III Искандардан ўз подшолигини ҳимоя қила олмаган бўлса, Бесс разил номард чиққан бўлса ҳамки, аммо бу ерда, Туронда, шундай дов юраклар топилдики, улар чет элликларга бўйсуниш нималигини обдан тушуниб, уларга итоат этмадилар, шундай қўллар топилдики, улар чақирилмаган бегоналарга қарши халқ қасосини намоён этдилар”.

Искандар Бақтрия, Суғдиёна ва Уструшонанинг бир қисмини истило этгач, Ҳиндистонга йўл олади, Ўрта Осиёнинг Хоразм, Фарғона, Чоч ва саклар юрти мустақил бўлиб қолади. Лекин Бақтрия, Суғдиёна, Марғиёна ва Парфия вилоятлари салавкилар давлатига қўшилиб, ҳеч вақт ўтмай милоддан аввалги III аср ўрталаридан Бақтрия, Суғдиёна ва Маргиёна таркибида Юнон-Бақтрия давлати ташкил топади. Хуллас, Искандар Шарқ халқларини аҳамонийлар зулмидан озод қилиб, уларнинг устига юнон зулмини ўрнатди. Подшолар, ҳокиму-тўралар алмашиб, сиёсат ўзгарди, аммо Ўрта Осиёнинг қадимги халқлари мустақил бўлмади. Бу зулмдан қутулиш учун минтақа халқларига жуда кўп вақтлар ва озодлик учун курашлар қилишга, кўплаб қон тўкишга тўғри келди.

Яна шуни таъкидлаш жоизки, македониялик Искандар ўз даврининг тадбиркор, ўз халқининг уддабирон фарзанди эди. Ўша замоннинг сиёсий жараёнлари шундай подшони, шоҳлар шоҳини талаб этди. У ташкил этган урушлар ва ундан кейин юз берган қирғинликлар ҳам халқ бошига кўплаб азоб ва ўлим келтирди. Шу билан бирга, Искандарнинг ҳарбий юришлари Ғарб ва Шарқ ўртасидаги савдо-сотиқ ва маданий алоқаларнинг ривожланишига олиб келди. Бу жараёнларнинг таъсирини моддий маданиятнинг ривожланишида, қурилиш ва меьморчиликда, кулолчилик ва тасвирий санъатда, янги алифбо ва ёзувларнинг тарқалишида, тангашунослик ва диний эътиқодларда кўриш мумкин. Юнонлар Қадимги Шарқнинг кўплаб маданий-хўжалик ютукларини қабул қиладилар ва ўзларининг маданий таъсирларини ҳам маҳаллий аҳолининг маданиятига жорий қиладилар.

Искандар Ҳиндистонда ўз мақсадига эриша олмади, у ўз орзулари билан яккаланиб қолди. Искандарнинг ғолибона ҳарбий юришлари, унинг улкан ютуқлари қанчалар юксак бўлмасин, у узоқ ўлка халқлари тасаввурида улуғ подшо бўлиб қолмасин, улар, айниқса унинг ҳарбийлари қалбидаги ватан севгиси олдида ҳеч нарса бўлмай қолди, унинг жангавор аскарлари олдинга бир қадам ҳам босишни хоҳламай қўйдилар. Улар ортга қайтишни истаб қолдилар. Искандарнинг ҳарбий саркардалари “агар подшо аскарлари жангга рози бўлмаса, уларни хатто қириб ташлаб, Ганг дарёсига янги отаси-худо Амон билан биргаликда юриши мумкин», деб ўйлайдилар.

Бироқ, хушёр ва доно Искандар шарқий юришларни тўхтатилишини эълон қилиб, яна бир юксак ғалабани қўлга киритади, яъни оддий аскарлар мехрини қозанади. Милоддан аввалги 325 йилда македонлар кемаларда Ҳинд дарёси орқали океанга етиб борадилар. Ҳарбийлар иккига бўлиниб, Неарх бошчиллигидаги қисм кемаларда Форс қўлтиғига қараб сузадилар. Искандар ва унинг қисми эса саҳролар орқали Эронга йўл оладилар. Милоддан аввалги 324 йилда улар (ҳар икки қисм) сахро ва сув азобини тотишиб, Эроннинг Суза шаҳрида учрашадилар. Шундай қилиб, Македония, Кичик Осиё, Миср, Сирдарё ва Ҳиндистонгача чўзилган кенгликларда йирик давлатга асос солинади. Бу давлатнинг пойтахти сифатида Бобил шаҳри эълон қилинади. Аммо унинг асосчиси буюк Искандар ўлимидан сўнг бу давлат қисмларга бўлиниб, парчаланади. Жаҳон тарихида янги жараёнлар бошланади.