|
Партав (1937 йили қатл этилган) |
|
03.11.2013 20:17
|
Муаллиф:
|
 |
 |
 |
|
|
Адабиётимизда ҳозиргача тилга олинмаган ўзбек ва тожик тилларида ижод этган истеъдодли мумтоз шоир. Неъматбадал Партав (Партавий) асли ўратепалик бўлиб, Самарқандда ҳам яшаган. Қандайдир сабаб билан Наманганга келиб қолган. У туғма кўр ва паралич бўлган. Ҳеч қандай мактаб ва мадрасада ўқимаган. Аллоҳ унга туғма истеъдод ато этган. Қуръони каримни ёд олган. Шоирнинг уй-жойи, бола-чақаси бўлмаган. Октябрь тўнтаришидан аввал Наманганнинг давлатманд кишилари, шеърият мухлислари Партавни моддий таъминлаб туришган ва шеърларини ёзиб олишган. Инқилобдан сўнг, шоир моддий аҳволи ёмонлашиб, тиламчилик билан кун кечирган. Шеърият ихлосманди марҳум Усмон Қори ака Тошмирзаевнинг айтишича, Партав шеърни тўхтамай айтар, ёзиб олувчилар чарчаб қолар, у эса давом этар экан. Шоир ихлосмандларидан бири келиб, «Партав домла, Файзулла Хўжаевга атаб бир шеър ёзинг, мен уни шаҳар фирқа қўмитаси биринчи котиби Эрматовга етказаман, у сизга ёрдам беради», деган. Партав шу заҳоти ёзинг деган, мухлис шеърни ёзиб олиб, Эрматовга етказган. Шеър Ф. Хўжаевга етган, етмагани номаълум, лекин Эрматов шоирга жой тайин этиб, анча мурувват кўрсатган. Ҳатто извошида олиб ҳам юрган. Кўп ўтмай Ф. Хўжаев халқ душмани тамғаси билан отиб ташланган. Партав шеъридан хабардор қандайдир исковуч ДСБ (ГПУ)га маълумот берган ва шоирни тиламчилик қилиб ўтирган жойидан олиб кетиб, отиб ташланган.
Қандай ёвузлик! Дунёни кўришдан маҳрум бирон жойга бора олмайдиган, Аллоҳнинг энг бахтсиз, юпун бир ногирон бандаси халқ душмани бўлса-я! 30 йил давомида Партав ҳақида маълумот қидирдим. Унинг шеърларини ёзиб олганлар ўтиб кетишган. Ягона ҳаёт қолгани Усмон Қори акадир. У билан суҳбатлашдим: «Домла, Партав қамалгандан кейин, қўрқиб, ҳамма ёзиб олган шеърларини куйдириб юборганман». Партав замондоши ва у билан яқин муносабатда бўлган Мулла Йўдцош Хилватий девонини нашрга тайёрлаш давомида Хилватийнинг дўсти қози Муҳаммад Орифхон махдум тузган баёзнинг 20а — 33а варақларида Партавнинг Орифхон махдум ўғли Абдулборий вафотида ёзилган ўзбекча марсияси (68 банд) ва тожикча марсияси (13 банд) берилган. Партавнинг номи Неъматбадал эканини ҳам марсиялардан аниқладим. Ўзбекча марсия 25 — жумод ус-соний 1350 (8 ноябрь 1931) йили, тожикча марсия 25 шаъбон 1350 (5 январ 1932) йили ёзилган. Ҳар икки марсиядаги шеърлар 457 мисрадан иборат. Тўрақўрғон туманида бир аёлда сақланаётган қўлёзмада Партавнинг Муҳаммад Орифхон таржимаи ҳолига бағишланган 63 бандлик муҳаммаси берилган. Охири шундай тугайди:
Ҳам ул қози Муҳаммад орифи комилга бу ашъор,
Дедим уро, кима ўлди баоби равнақи ашъор,
Тўкулди мабдаи Файёздин файзи Ҳаййи Ғаффор,
Мани кўнглимга беҳад айлади ким бунчалик гуфтор,
Билинг, огоҳ бўлинглар Партавий шоир сухандонман.
Яна шу тўпламда Партавнинг юқорида эслатганимиз қўлёзмага киритилган ҳар банди 9 мисралик қози Муҳаммад Ориф махдумнинг ўғли Муҳаммад Абдулборий, набираси Уммун Нисо, сўнгра Насимахон Жўрахон қизи вафоти муносабати билан ёзилган марсияси берилган (156—23б варақлар). Унга ёзилган сўзбоши охирида шундай дейилган: «Ўратепалик қори Неъматбадал, шоири ба тахалуси Партав ушбу марсияси мухаммасни назмга келтирди». Юқоридагилар вафотига тожик тилида ёзилган ҳар бир банди 9 мисралик 19 байтдан иборат марсия ҳам берилган. Сўнг Муҳаммад Абдулбоқи ўғли Умид вафотига бағишлаган 22 байт марсия ҳам Партав қаламига мансуб (32б — ЗЗ6).
Яна шу қўлёзмада шоирнинг Муҳаммад Орифнинг келини Назирахон, жияни, укаси Толиб махдумнинг ўғли Турсунали ва Зокирахонлар вафоти муносабати билан ёзилган ҳар банди 8 мисралик 38 банддан иборат марсияси ҳам киритилган (51б — 54° варақлар). Марсияларнинг охирида марҳумлар вафоти тарихи, абжад ҳисобида ҳижрий сана билан бериб кетилган ва Партав тахаллуси қўйилган. Партав қаламига мансуб биз аниқлаган марсиялар, юқорида эслатганимиз таржимаи ҳол қасидаси билан бирга 1248 мисрадан иборат. Улар бадиий пишиқ, ўзбек мумтоз адабиёти услубида арузда ёзилган. Уларда кўплаб диний иборалар, Қуръон ва ҳадислардан иқтибослар учрайди. Марсиялардан XX асрнинг биринчи ярми Наманган адабий муҳити ва тарихий ҳаётига оид, ўша давр илм ва маърифат намоёндалари, айрим тарихий шахслар, зиёлилар ва мансабдорлар ҳақида муҳим маълумотлар топиш мумкин. XX аср биринчи ярми ўзбек мумтоз адабиётида марсиянависликда Партав энг юқори чўққида бўлган.
Партав ҳақида илк бор «Ўзбекистан адабиёти ва санъати» газетасида «Партав — қатағон қурбони» мақоламизни эълон қилдик (2003 йил 26 сентябрь).
Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ |
|
Янгиланди ( 03.11.2013 20:20 )
|
|
|
Улуғбек расадхонасини ким буздирган? |
|
26.10.2013 14:37
|
Муаллиф:
|
|
|
|
|
|
Яқинда ўзбек тилида эшиттирадиган чет эл радиоларидан бирида самарқандлик бир олим ҳалигача Улуғбек расадхонаси бузилиб кетган сана аниқланмаган, деб куюниб гапирди. Демак, у «ЎзАС»нинг 1996 йил 5 апрел сонида «Улуғбек расадхонасининг биз билмаган тарихи» сарлавҳаси остида эълон қилинган мақола мазмунидан бехабар экан. Ҳа, расадхона қачон бузилгани кўпдан олимларимиз учун жумбоқ бўлиб келди, лекин Мутрибий Самарқандийнинг «Нусхайи зебоий Жаҳонгир» тазкираси қўлёзмасининг Англияда сақланувчи нусхаси микрофилми профессор Ашраф Аҳмедов томонидан юртимизга олиб келингач ва олим Исмоил Бекжонов томонидан ўрганилиб, Эронда форс тилида чоп этилгач, шу манба асосида Улуғбек расадхонаси сўнгги тақдирига ҳам аниқлик киритилди. Бу ҳақда И.Бекжоновнинг биз эслатган илмий хабари эълон қилинди.
Қуйида шу манбанинг Улуғбек расадхонасига оид қисмининг тўла таржимаси ҳамда таржимоннинг изоҳи эътиборингизга ҳавола этилмоқда.
Мутрибий «Нусхайи зебоий Жаҳонгир» тазкирасини Жаҳонгир бин Акбар бин Ҳумоюн бин Бобур подшоҳга бағишлагани учун унда темурийлар авлодлари ва улар томонидан қилинган хайрли ишлар, уларнинг адабиёт-маданият тарихида қолдирган ёдгорликлари ҳақидаги маълумотларни акс эттиради. Масалан, Гўри Мир, Улуғбек расадхонаси, Самарқанддаги Улуғбек мадрасаси ва Муқаттаъ масжиди, Самарқанд шаҳрида Улуғбек қурдирган Байни тоқайн — рўбару тоқ(дарвоза)лар(уларни Абдулмўъминхон 1598 йили буздириб ташлаган), Гўри Мир ёнидаги Бобур мирзо ҳовузи ёки Шоҳизинда меъморий мажмуасидаги темурийлар хилхонаси ёдгорликлари, Шодмулкхоним кўприги ҳамда Акбар подшо, унинг ўғли Жаҳонгир подшоҳнинг Гўри Мирни таъмирлаш борасидаги ташаббуслари ана шулар жумласидандир. Мутрибий хабарига қараганда, самарқандлик Ҳожи Дўст Муҳаммад Равғангар 977 ҳижрий (1570) йили Акбар подшоҳ ҳузурида бўлганида унга Улуғбек расадхонаси ҳақида ҳам сўзлаб берган. «Абдулланома» муаллифининг ёзишича, Амир Қулбобо Кўкалтош Абдуллахон буйруғига биноан 986 йил рамазон (1578 йил ноябр) ойидан мазкур китобнинг Биринчи мақоласи тугалланаётган 995(1586-1587) йилгача Самарқандда «буюк амир (Темур) ва унинг авлодларидан қолган ҳамда бузилиш ва вайроналикка юз қўйган иморатларни тузатишга тиришқоқлик кўрсатмоқда» экан1 . Ҳофиз Таниш Бухорий бу пайтда Улуғбек расадхонасининг бузилгани ҳақида бирон сўз айтмайди, аксинча, бундай иморатлар таъмирланаётганини таъкидлайди. Демак, бу даврларда ҳали расадхона сақланиб турган экан. Бизни қизиқтирган мавзу — расадхонанинг қачон бутунлай бузиб ташлангани хабарини эса, «Нусхайи зебоий Жаҳонгир»даги ушбу парча маълумотлари ҳикоя қилади:
«Шуҳратий Миёнколий. Мулло Боқий Гўримирий2 нисбаси билан танилган. Беқайдлик хислатидан холи эмас эди. Шунинг учун ҳам ўзига Шуҳратий деб тахаллус қўйган эди. Ҳамиша лаванд (бузуқи) ва хабиса(ярамас хулқли)лар билан ўтириб-турарди. Самарқанднинг хожа Холдор деган машҳур бир ўспиринига кўнгил берганди. Баҳор кунларининг бирида шу дўсти билан маст ҳолда Самарқанднинг Байни тоқайни ёнидан ўтиб бораётганида кўрдим. Қарасам, дўсти итининг бўйинбоғини ўз бўйнига боғлаб олибди, орқасидан эса хожа Холдор уни шикорчи итдай олдига солиб, гўё овга кетаётгандек бораётир. Шуҳратий маст ҳолатида ушбу байтни айтмоқда эди. Назм:
Саги ту аз ҳама дар олами вафо беҳтар,
Агар саги ту набошим саг зи мо беҳтар.
(Мазмуни: Вафо оламида итингдир барчадин авлороқ, Итинг бўлмасак агар, ит бўлсин биздан аълороқ.)
Шуҳратий ўта довюрак ва қўрқмас одам эди. Бир оқшомги ўтиришда хожа Холдор унга:
— Шуҳратий, шаҳид Султон Улуғбек мирзо расадхонаси ичида жуда қўрқинчли бир жой бор, деб эшитаман. Баъзи довюрак одамлар ўша ергача кириб, белги қўйиб чиққанмиш. Сен ҳам мана шу пичоғимни белги сифатида қўйиб чиқа оласанми? — дебди.
Шуҳратий бу сўзни қабул қилиб, дўстининг пичоғини олиб, ярим тунда шаҳар қалъаси деворидан ошиб тушибди ва расадхона ичига кириб, белги қўйиб чиқибди. Бу манзил ичида Шуҳратийнинг жинларни кўргани воқеасини бир бошдан сўзлаб ўтирсак, анча вақтимизни олади. Лекин шунда жин таъсиридан унинг бир кўзи айбли бўлиб қолган эди.
Фақат угина эмас, балки жуда кўп кишилар бундай довюракликка тиришиб, жонларини зоеъ қилдилар. Шулардан бири Фарҳод хабиса бўлиб, у ҳам бир ўтиришда рақиби билан шарт бойлашиб, қўлида қозиқ, расадхонанинг шипига фалак табақалари, иқлимлар сурати чизилган хонасига кирибди ва қозиқни деворга қоқаётиб, билмасдан, тўнининг этагини ҳам қозиққа қўшиб деворга маҳкамлабди. Табиийки, ўрнидан тураётганда кимдир этагидан ушлаб тортаётгандек бўлган, у эса зим-зиё қоронғулик ва ярим тунда, кундузи одамлардан эшитиб юрганим жинлар бўлса керак, деб ўйлаган чоғи, шу заҳотиёқ ўтакаси ёрилиб, жойидаёқ жон берган.
Бунга ўхшаш воқеалар кўп бўлган. Шунинг учун ҳам Ҳожибий Отолиқ Дўрмон ул ўхшаши йўқ латиф иморатни бузиб ташлаб, ғишт ва бошқа қурилиш анжомларини Шодмулк Оқо кўпригини таъмирлашга ишлаттирди. Бу (Шодмулк) Оқо Амир Ҳожи Сайфиддиннинг заифаларидан бири бўлган. Соҳибқирон (Амир Темур) ҳаёти айёмида Мироншоҳ мирзонинг ўғли Султон Халил унга ошиқ бўлиб қолиб, ҳар хил йўлларни ишга солиб, хотинни қўлга киритибди ва ўз ҳарамига келтирибди. Соҳибқирон бу воқеадан хабар топгач, ул аёлни ўлдирмакка буюрибдилар. Соҳибқироннинг жалила завжаси Маҳдиулё Сароймулкхоним, «Бу аёл Султон Халилдан ҳомила, юки енгиллашгач ўлдиришга амр этсалар, ихтиёрлари», дея арзларига етказибди. Соҳибқирон кўнибдилар. Кўп ўтмай эса, Самарқанд салтанати Султон Халилга муқаррар бўлибди ва бу аёл мулкка соҳиби ихтиёр чиқиб, тўрт йил давомида бу ўлка унинг ҳукми остида бўлибди, мазкур кўприкни ўша вақтда Кўҳак суви (дарёси) устига қурдирган экан. Кўприк кўп йиллар мобайнида одамларга хизмат қилган. Аммо Султон Саъидхон салтанати3 замонида ўтиш жойи бўлган тоқининг ўртасидан анча жойи ўпирилиб тушгани ва ҳар икки томонидан бир қарич миқдорда сақланиб қолгани сабабли ҳатто пиёдалар ҳам у ердан минг бир қўрқув билан ўтардилар.
Аммо таажжубга лойиқ бир воқеа содир бўлган эди: Султон Саъидхоннинг тўпчибошиси ва биз номини юқорида тилга олган Мир Тулак4 ўша ўтар тор жойдан отда ўтган ва бир тўн билан мукофотланган эди.
Ҳожибий Отолиқ Дўрмон (мазкур расадхона ғиштларидан) бу бузилган тоқ ёнига яна бир тоқ қурдирди. Лекин бироз вақтлардан сўнг сув тошқини рўй бериб, уни таг-туги билан қўпориб ташлади. Шодмулк Оқо тоқи эса бугунги бир минг ўттиз олтинчи (1036/1627-1628) йилгача ўз охирги ҳолича сақланиб турибди.
Мулло Шуҳратий охирида тавба қилиб, аҳли аёллик бўлиб ва Миёнколда деҳқончилик ишлари билан шуғулланиб юрарди. Тўққиз юз етмиш иккинчи (972/1565) йили тарқалган ва кўпчиликнинг ёстиғини қуритган вабо қирғинида хотини иккаласи бир кунда ўлиб кетдилар5 ...»
Ҳожибий Отолиқ Дўрмон ким ўзи? «Абдулланома» муаллифи унинг Дўстой Ҳожи бин Жонвафобий Дўрмоннинг ўғли экани, Абдуллахоннинг Самарқанд, Тошкентни Кўчкинчихон ва Севинчхожахон авлодларидан тортиб олиш ва бошқа қанча урушларда жонбозлик кўрсатганини ёзади. «Мусаххир ил-билод» ва бошқа тарихга оид асарлардан биламизки, амир Жонвафобий Дўрмон Шайбонийхоннинг яқин кишиларидан бўлиб, Шайбонийхон уни 1500 йили Самарқанд, 1507 йил май ойида Ҳирот доруғаси қилиб тайинлайди. Жонвафобий Дўрмон 1510 йил декабрида Марв қамали жангида Шайбонийхон билан бирга сафавийлар томонидан ўлдирилади. Ҳасанхожа Нисорий маълумотига қараганда, унинг ўғли, яъни Ҳожибий Отолиқнинг отаси Шужоиддин Дўстмуҳаммад Дўрмон ҳам шайбоний хон ва султонлари олдида катта эътиборга эга бўлган, икки марта ҳажга борган, аммо мансабга унчалик хуши бўлмаган, шеърлар ёзган. Иккинчи марта 973 ҳижрий (1565) йил ҳажга кетганида «Музаккири аҳбоб»ни ёзаётган Нисорий унинг эсон-омон қайтиб келишини тилайди. Мутрибий «Тазкират уш-шуаро»да Ҳожибий Отолиқ Дўрмонга махсус тўхталиб, шундай ёзади(мазмуни):
«Ҳожибий Отолиқ Дўрмон ўз шеърларида «Ҳожи» тахаллусини қўллайди, аммо асл номи Малик Муҳаммадбий, болалигида отаси билан ҳажга бориб келгани сабабли «Ҳожибий» лақаби билан танилган. Шоирлар ва фозилларга, умуман, барча халойиққа кўп яхшиликлар кўрсатарди. Кўп йиллар жаннатмонанд Самарқанд мулки ҳукуматига мансуб турди. Шаҳид Абдулмўъмин замонида Ҳирот ҳукуматини бошқарди. Ўша ерда қизилбошлар билан бўлган жангда шаҳидлик шарбатини татиди. Камина баъзида Самарқандда ҳузурларига бориб турар, манави сингари мувашшаҳ ғазал ва қасидаларни ўткариб, қўлларидан от, чакмон, пул ва салла каби инъомлар олардим».
«Тазкират уш-шуаро»да Ҳожибий Отолиқнинг беш байтлик иккита ғазали ҳавола этилган.
«Нусхайи зебоий Жаҳонгир»нинг бошида Мутрибий Ҳожибий Отолиқ ҳақида қуйидагиларни ҳам ёзиб ўтган:
«Самарқанд аҳолиси... ҳайит ва Наврўз байрамлари... шу майдон (Гўри Мир ёнида) йиғилар эканлар ва бу одат... Ибодулло султон салтанати6 давригача расм бўлди, Ҳожибий Отолиқнинг Самарқандда ҳокимлиги замонида эса унинг ҳукмига биноан... бу ерда йиғилиш тўхтатиб қўйилди. Сабаби шунда эдики, бу ерга келган оломон одоб деган нарсани унутиб, бўшаниш учун ушбу нурга тўла даҳма устига чиқишни одат қилиб олган, бу ёмон қилиқ мазкур амирни ғазаблантириб, шундай буйруқ чиқарганлар».
«Абдулланома» маълумотига қараганда, Ҳожибий Отолиқ Дўрмон Абдуллахоннинг 1572 йил ёзи ва 1578 йил кузидаги Самарқандга, 1579 йил баҳоридаги Тошкентга юришида қатнашади, у бу урушга Балхдан чақирилиб, Тошкент қамалида Балх ва унинг атрофларидан келган Абдуллахонга қарашли лашкарга қўмондонлик қилади. Ўша 1579 йил мартида Абдуллахон Тошкент ҳокимлигига акаси Дўстум (Абдулқуддус) султонни ўтқазганда, шу вилоятнинг молиявий ва ҳарбий ишларини бошқариш учун Ҳожибийни Дўстум султонга отолиқ қилиб тайинлайди. Аммо шундан икки ой сўнг — то 1580 йил бошигача Тошкент яна Бобохон бин Наврўз Аҳмадхон қўлига ўтади. Бу ерга ўша йили тағин Дўстум султон қайтиб келганида эса, Ҳожибий Отолиқнинг ҳам Тошкентга келган-келмагани бизга қоронғи. «Мусаххир ил-билод» асарида Самарқанд ҳокими Ибодулло султон ўлими рўй берган 1585 йил сентябрида Ҳожибий Отолиқнинг Самарқанд ҳукуматида девонбеги вазифасини бажараётгани айтилади. Ҳожибий Отолиқнинг Самарқандда шу вилоят ҳокимлигига тайинланиши, афтидан, 1585 йил охирида рўй берган.
«Нусхайи зебойи Жаҳонгир» маълумотларига мурожаат қилиб, амир Ҳожибий Отолиқ ҳаёти сўнгига яна бир бор назар ташлаймиз:
«Дўст Вафобий Отолиқ Дўрмоннинг чиройли зикри. Амир ул-умаро Ҳожибий Отолиқнинг етук ўғли. Отасининг улуғворлиги Абдуллахон замони(1561 — 1598 йиллар — И.Б.)да қуёшдек равшан эди. Йигирма беш йил Самарқанд ҳокимлиги мансабига мансуб туриб7 , адолат билан иш юргизди. Фозилларга тарбиятлар кўргазгувчи ва заифларни ҳимоят қилгувчи бўлиб Самарқанд унинг ҳукумати айёмида Мовароуннаҳр шаҳарларининг рашкини келтирадиган жойга айланганди. Абдулмўъминхон замонида(1598 йил — И.Б.) Балх вилояти ҳокимлиги мансабига ҳам мансуб турди. Сўнг шу хон замонида Дор ус-салтана Ҳирот ҳукуматини бошқариш даражасигача кўтарилди. Абдулмўъминхон ўлдирилгач (1598 йил август ойи боши — И.Б.), Шоҳ Аббоснинг шу шаҳарни истило қилиш пайтидаги жангда ўша вилоятда Динмуҳаммадхон бин Жонихон(аштархоний) билан бирга шаҳид бўлган8 ... Ўғли ушбу 1035 (1627 — И.Б.) йили... Бадахшон вилоятининг Қундуз туманида ҳукумат мансабида ўтирибди».
Демак, Ҳожибий Отолиқ Улуғбек расадхонасини 1588 — 1598 йиллар орасида, аниқроғи, 1590 — 1592 йиллари буздирган.
Самарқанд шаҳри ободончилиги учун шунча ишлар қилган ва шоиру олимларга ҳомий бўлган, ўзи ҳам гўзал ғазаллар ёзиб, номи ва отаси номи тазкираларга тушган амир Ҳожибий Отолиқ омий одамларнинг ножўя қилиқларига жаҳл қилмасдан расадхонани буздирмай сақлаши мумкинмиди?
Тўғри, Ҳасанхонжа Нисорий ёзганидек, Улуғбек мирзо ва унинг устозу шогирдлари вафотидан сўнг «ҳеч ким расад боғламоққа муваффақ бўлмаган» ва Мутрибий гувоҳлик беришича, ҳақиқатан ҳам расадхона хароба бир жойга айланиб қолиб, ундан фойдалана олмаганлар. Бундай қараганда, Ҳожибий Отолиқ масаланинг айнан шу томонларини ўйлаб иш кўргандек. Яна савол туғилади: ахир, барибир, ўша 1588 — 1592 йилларгача, яъни 150 йил мобайнида расадхона бузилмай турган-ку! Бу давр оралиғида Самарқандда темурийлардан ташқари ҳар хил — гоҳ оқил, гоҳ инжиқтабиат шайбонийлар ҳам ҳокимлик қилган-ку? Аммо улар ҳам расадхонани буздирмаганлар. Бу ҳақда бош хон Абдуллахоннинг ҳам буйруғи бўлмаганини юқорида кўрдик, бор бўлса, Ҳофиз Таниш Бухорий ва Мутрибий бирор баҳона билан ёзган бўлардилар. Демак, Ҳожибий Отолиқнинг бу ишини ҳеч ҳам оқлаб бўлмайди. Ахир, кўприк таъмири шу ғиштларга қараб қолганмиди? Нима, Улуғбек мирзонинг аччиқ қисматига ўхшаб, бу ҳам бир тақдирнинг илм-фан, маданият аҳлига берган оғир зарбаси ва қаттиқ синовими? Ўки Беруний бобомиз минг йил олдин бутун бир рисолани бағишлаган Бомиён тоғидаги Будда ҳайкалининг жоҳиллар томонидан яксон этилиши каби башариятни огоҳлантиришими? Билмадим, аммо, ҳар ҳолда, расадхона сақланиб қолганда, ушбу мустақил замонамизда бизга яна бир бор ифтихор ва илҳом туйғусини бағишлаши шубҳасиз эди.
_______________
1. Ҳофиз Таниш ал-Бухорий. «Абдулланома». Тошкент, «Шарқ», 1999, 316-бет. (Бу асарнинг биринчи таҳрири 1584 йил баҳорида илгари ёзилган қоралама асосида бошланиб, 1583 йил воқеаларини ўз ичига олган шаклда ўша йил охирида тугалланган, иккинчи таҳрири 1586-87 йил, учинчи, яъни охиргиси 1589 йили тугалланган.)
2. Гўри Мир (Гўри амир) мақбараси хизматчи-ходимлари ёки шу маҳаллада яшовчиларга бериладиган нисба.
3. Бу шайбонийнинг бобоси Кўчкинчихоннинг онаси Робия Султонбегим Улуғбек мирзонинг қизи бўлган. Султон Саъид султон 1551, 1557 — 1572 йиллари Самарқандда хонлик қилган.
4. Мир Тулакнинг 1568 йили ўзи тўпга солган ўқдан ҳалок бўлиши воқеаси тазкиранинг «Акбар подшоҳ» бобида келган. Бу санада ҳам расадхона бус-бутун сақланиб турганига Мутрибийнинг ўзи гувоҳлик беради.
5. Мутрибий бу ерда санани янглиш кўрсатмоқда, чунки у «Нусхайи зебойи Жаҳонгир»нинг мавлоно Кўдакий Ромитанийга бағишланган қисмида Шуҳратийни 1013 (1604) йили самарқандда кўрганини ёзади, «Тазкират уш-шуаро» маълумотларидан эса, айнан шу учрашувнинг 1604 йилдан бир неча йил олдин рўй бергани англашилади. Қолаверса, 1565 йили Мутрибий 9 яшар бола бўлган, Шуҳратийни мазкур дўсти билан кўргани воқеаси эса ундан ҳам олдинроқ рўй бергани ҳамда у Шуҳратий билан боғлиқ ҳодисаларни катта ёшдаги одам нигоҳи билан ҳикоя қилади.
6. Ибодулло султон Самарқандда 1578 йил ноябридан то ўзининг яқин амирларидан бири томонидан ўлдирилган 1585 йил август — сентябригача ҳокимлик қилган.
7. Ҳожибий Отолиқнинг Самарқандда 25 йил ҳокимлик қилгани ҳақиқатга сира тўғри келмайди, балки Мутрибий унинг Балх, Тошкент ва Ҳирот ҳукуматидаги фаолиятларини ҳам назарда тутаётгандир.
8. Абдулмўъминхон ўлдирилгач, унга қариндош, аммо аштархонийлар хонадонига мансуб султон Динмуҳаммад 1598 йил август-сентябрида ўзи турган Зобулистондан Ҳирот сари отланади, яқиндагина Ҳирот ҳокимлигига тайинланган Ҳожибий Отолиқ Дўрмон унга дарвозани очиб беради, Динмуҳаммад Ҳиротда хонлик эълон қилиб, унга бобоси Ўрмуҳаммадхонни ўтқазади(Бухорода бош хонлик тахтига охирги шайбоний Пирмуҳаммадхон ўтирган эди). 1599 йил июнида Шоҳ Аббос Ҳиротни олиш учун юриш бошлаб, ўша йилнинг 28 июлида Ҳиротдан тўрт фарсаҳ узоқликда жойлашган Пули солор мавзеига келиб тушади ва 29 июл куни Динмуҳаммадхон қўшини билан жангга киришади, шу урушда Динмуҳаммадхоннинг ўзи ва 4000 кишиси ҳалок бўлади, улар орасида Ҳожибий Отолиқ Дўрмон ҳам бор эди.
Исмоил Бекжон
|
|
|
|
|
Сўнгги жадид қиссаси |
|
26.10.2013 14:39
|
Муаллиф:
|
|
|
|
|
|
Ўртоқлари ҳазиллашиб уни шундай деб аташарди. Дарҳақиқат, Бегали Қосимов илмий фаолиятининг ҳаммасини тўлалигича жадидлар мавзуига бағишлаган, уларнинг маърифатпарварлик соҳасидаги, миллатни уйғотиб ҳозирги замон цивилизациясига эш қилиш йўлидаги ҳаракатларини давом эттирган эди. Деярли ярим аср давом этган бу иш жараёнида Бегалининг ўзи ҳам жадидларнинг қай бир хислатларини ўзлаштириб олгандек кўринарди. Шунинг учун “Сўнгги жадид” деган лақаб унга жуда мос тушган эди.
Бегали Қашқадарё вилоятининг Касби туманига қарашли кичикроқ бир қишлоқда туғилиб ўсган эди. Унинг болалиги уруш йилларига тўғри келди. У кезлари, айниқса, қишлоқларда шароит оғир эди. Шунинг учун Бегали ҳам бошқа қишлоқ болалари каби болаликнинг кўпгина қувончларидан маҳрум бўлиб ўсган. Қишлоқ аҳли чорвачилик билан шуғулланарди. Қўй-қўзиларнинг кетидан юриш, уларни парвариш қилиш, вақти келганда улоқлар билан қувлашмачоқ ўйнашлар қишлоқ болаларининг ягона овунчоғи эди. Бундан ташқари, она табиат Бегалининг қалбида илк марта ватан туйғусини уйғотди. Қашқадарё адирлари, айниқса, баҳор кезларида бетакрор бир гўзаллик касб этади. Адирлар ям-яшил либос кияди, ўт-ўланлар, майсалар кишига хуш ёқувчи муаттар ҳидлар таратиб гуркираб ўсади, теварак-атрофдан узлуксиз эшитилиб турадиган қўй-қўзиларнинг маъраши адирлар бағрида ёқимли музика садоларидек туюлади. Ложувард осмон тип-тиниқ, кишида аллақандай номаълум ҳис-туйғуларни уйғотади. Бу гўзаллик ичида яшаб, улғайиб уни севиб қолмаслик мумкин эмас. Бегали она қишлоғини, унинг теварагидаги паст-баланд адирларни жуда яхши кўрарди. У 50 ёшга кирганида бир гуруҳ дўстларини қишлоққа таклиф этганди. Қишлоқ озода, саришта, ғоятда файзли эди. Бегали ўзи ўқиган мактабни, болалиги ўтган қишлоқдаги кўчалару манзилларни қандайдир ички бир ғурур билан бизга кўз-кўз қилди. Кейин бизни туман марказидан унча олис бўлмаган қабристонга етаклади. Қабристон қадимий бўлиб, жуда катта эди. Ҳар бир мақбара таъмирланган, супириб-сидирилган. Одамларнинг бу қабристонга ихлоси ва ҳурмати ғоят баландлиги аён кўриниб турарди. Бу қабристонда жуда кўп улуғ уламоларнинг жасади қўйилган экан. У пайтлари Ўзбекистон мустақил ривожланиш йўлидаги биринчи қадамларини қўймоқда эди. Шунинг учун ҳали шўролар замонидаги баъзи удумлар бекор бўлмаган, ўтмишда яшаган буюк алломалар ва уламоларни, азиз авлиёларни эъзозлаш, ҳурматини жойига қўйиш кўнгилдагидек эмасди. Лекин Касби яқинидаги қабристон бундан мустасно. Мени ҳайрон қолдирган нарса шу бўлдики, Бегали ҳар бир мақбарадаги азиз-авлиёнинг кимлиги, қайси даврда яшагани, қандай ишлар билан халқ ўртасида донг чиқаргани, улар тўғрисида қандай эски-эски китобларда маълумот берилганини жуда яхши биларди. Бегали бу тўғрида тўлиб-тошиб гапирар экан, биз гўё олис тарихнинг садоларини эшитаётгандек ҳис қилдик ўзимизни. Мен Бегалидан бу гапларни қаердан билишини сўрадим.
— Болаликда уйимизда ҳам, мактабда ҳам кўп гапиришарди. Неча марта қабристонни зиёрат қилиб, бу ерда ётган азиз-авлиёларни тавоф қилганман. Қолган гапларни ҳар хил китоблардан ўқиб билиб олганман.
Суҳбатдошимга яна бир бор қойил қолдим — мен унинг билимдонлигини билардим, аммо ўз қишлоғини, унинг тарихини, қадриятларини бу қадар эъзозлашини билмасдим. Демак, унинг ёшлик йиллари шунчаки ўйинқароқлик билан ўтмаган экан. Бегали болалик кезларидан синчков, ҳар нарсага қизиқадиган, ҳар нарсани таг-туги билан чуқур билиб олишга интиладиган одам бўлиб ўсган экан. Хуллас, бу синчковлик, юрт тарихига, маданиятига қизиқиш уни ҳозирги Миллий университет даргоҳига олиб келди.
Бегали ўз гуруҳидаги талабалар ичида энг жуссаси кичиги эди. Эркин адирлар бағрида, ўт-ўланлар салтанатида, бир чўпончалик қўй-қўзилар кетидан югуриб ўсган Бегали нега бунчалик кичкина бўлиб қолган, билмадим. Лекин бир-икки йил ўқигандан кейин спорт билан астойдил шуғулланиб, бу қусурини анча тўғрилаб олди. У университет командасида 15—20 йил муттасил волейбол ўйнади. Жуда эпчил ва чаққон эди. Жуда қийин тўпларни ҳам ўйинга қайтара олар, умуман, яхши ўйинчилардан бири ҳисобланарди. Бегали дурустгина шахмат ҳам ўйнарди. Кафедрамиз аъзолари ёзги таътил вақтларида ҳар хил сафарлар ва саёҳатларга кўп бориб турарди. Бегали бу сафарларнинг доимий иштирокчиси эди. У билан Қашқадарёнинг тоғлиқ ҳудудларига сафар қилганмиз. Ҳисорак шоввасини, Қизил эмчак тоғини, Ғилон деган афсонавий масканни бирга кезганмиз. Узоқ Шарққа, Бадахшонга, Арошан бува булоғига, Сурхон воҳасига бирга борганмиз. Бегали жуда дилкаш йигит эди. У кўп гапирмас, лекин индамас ҳам эмасди. У ҳадеб бўлар-бўлмасга кулавермас, бироқ кулса, чин дилдан куларди. Бирон нарсадан ранжиса ёки жаҳли чиқса, дарғазаб бўлиб, бақириб-чақирмас, балки бирон оғиз заҳарханда гап айтиб ёки бирон пичинг билан, қошларини чимириб, муносабатини маълум қиларди.
Бегали жуда яхши ўқиди. У айниқса эски ўзбек тилини, араб ёзувини мукаммал ўрганди, бу унинг мумтоз адабиёт билан шуғулланишига имкон берди. У семинарларда, илмий конференцияларда жуда мазмунли маърузалар қилар, ўрни келганда, илмий масалаларда мунозара қилишдан қочмасди. Унинг ҳар бир чиқишида, албатта, қандайдир янгилик бўларди.
Бегалининг фаоллиги ва ғайрати, илмга астойдил берилгани домлаларнинг назаридан четда қолмади. Айниқса, профессор Ғулом Каримов унга алоҳида эътибор билан қарай бошлади. Кўп ўтмай улар ўртасидаги муносабат устоз-шогирдлик муносабатига айланди. Кейин Бегали Ғулом Каримовнинг аспиранти бўлди. Албатта, унинг номзодлик иши ҳам жадидчиликка бағишланган эди. Лекин Бегали, эҳтимол, Ғулом Каримовнинг маслаҳати билан бўлса керак, жадидчиликнинг умумий муаммолари устида эмас, бу ҳаракатнинг атоқли вакили Мирмуҳсин ижоди устида иш бошлади ва “Мирмуҳсин Шермуҳамедов (Фикрий) ва унинг адабий муҳити” мавзуидаги номзодлик диссертациясини муваффақият билан якунлади. Натижада унинг номи тикланди, ўзбек адабиёти ўзининг яна бир йирик сиймосини қайтадан бағрига қайтарди. Бу Бегали Қосимовнинг илмий жасорати эди. Шундан кейин Бегали докторлик диссертацияси устида иш бошлади. Табиийки, бу тадқиқот ҳам жадидизм масаласига бағишланган бўлиб, энди Бегали уни катта кўламда, ҳамма назарий жиҳатлари билан бирга ёритишни мақсад қилиб қўйган эди. Бироқ бу пайтга келиб, мафкурамизда яна бир эврилиш содир бўлди — энди жадидлар масаласини умуман тилга олиш мушкул бўлиб қолди. Маҳаллий “доҳийлар”имиздан аллақайсиси, билса-билмаса, “Жадидлар синфий душманимиздир”, деган ҳикматни айтипти. Шўролар даврида, айниқса, Ўзбекистонда мафкура ана шунақа аҳволда эди. Нима қилмоқ керак? Бу мавзудан воз кечиш — ўзбек адабиётининг чорак асрлик тарихидан воз кечиш, демак эди. ХХ аср биринчи чорагидаги адабиёт тарих саҳифаларидан ўчириб ташланса, адабиёт ривожида узилиш рўй берар, унинг тадрижий ривожланиш йўлларини изоҳлаш мумкин бўлмай қоларди. Бунинг устига, материаллар жадидчилик ҳаракатининг халқчил, демократик ҳаракат бўлганидан далолат бериб турган бўлса, ундан қандай воз кечиш мумкин? Хуллас, бу ерда мавзуни тасдиқлатиш учун анчагина муғомбирлик ишлатишга тўғри келди. Бегали ишнинг мавзуини “ХХ аср боши ўзбек поэзияси (Инқилобий шеъриятнинг шаклланиши ва тараққиёт масалалари. (1905—1917)”, деб белгилади. Албатта, биринчи қарашда жадид адабиётини “инқилобий” адабиёт деб аташ эриш туюлади. Бироқ масаланинг моҳиятига назар ташланса, бу ерда ҳеч қандай муболаға ёки сохталик йўқ эди. Негаки, эски тартибларга, феодал муносабатларга, қотиб қолган расм-русумларга қарши чиққан жадидлар ўзбекларнинг турмуш тарзини замонавийлаштириб, бутунлай янги йўлга солиб юбориш ғоясини олға сурган эдилар. Бу эса, шубҳасиз, инқилобий ғоя эди. Шундай қилиб диссертация темаси тасдиқланди ва Бегали ғайрат билан ишга киришди. Иш жараёнида Бегалининг олим сифатидаги муҳим бир хислати намоён бўлди ва камолга етди. Бу — академизм эди. Шўро замонида илмдаги академизм мактаби у ер-бу ерда сақланиб қолган бўлса-да, илмда енгил-елпи йўлларни қидирган ва осонгина фан чўққиларига кўтарилиб, шон-шуҳрат орттиришни истаган одамлар академизмни қоралай бошладилар. Улар академизмни услубий жиҳатдан мураккаб деб эълон қилдилар. Бу йўл билан яратилган асарлар кенг халқ оммасига тушунарли эмас деб даъво қилдилар. Ҳолбуки, бу академизмдан халос бўлган тадқиқотлар адабиётшуносликдаги саёзликни, масаланинг моҳиятига чуқур кира билмасликни, фактларни умумлаштириш салоҳиятининг заифлигини оқлар эди. Бегали бу йўлдан қочди ва тадқиқот услубида, Ғулом Каримов каби академизмга содиқ қолди. Бироқ бу тадқиқот устида бир неча баравар кўпроқ ва қаттиқроқ меҳнат қилишни, ишдаги ҳар бир факт, тилга олинган ҳар бир исм, унинг тўғрисидаги маълумотлар аниқ бўлишини талаб этарди. Бу усулда иш кўрувчи олим баландпарвозликдан, юзакиликдан қочмоғи, олдинга сураётган ҳар бир фикрини, ҳар қандай ғоясини ҳар томонлама далиллаши керак эди. Абдулла Қаҳҳор таъбири билан айтганда, ўз фикрини олға сураётган олим бу фикрни деворга мих қоққандек қоқиб, бу михнинг қалпоғини узиб ташламоғи лозим эди, шунда бу михни, яъни фикрни ҳеч ким жойидан суғуриб ололмайди. Бегалининг докторлик диссертациясининг материаллари тарқоқ ҳолда эди. Бу тадқиқотчи олдига қўшимча қийинчиликлар қўярди. Жадидлар гарчи ХХ асрда, яъни нисбатан яқинда яшаб ўтгани учун, шўро ҳукуматининг сиёсатида қоралангани важидан, асарлари деярли унутилаёзган эди. Бегали бу борада ҳам чинакам матонат ва ғайрат билан иш юритди.
Олим Тошкент ёки Самарқанд кутубхоналаридаги материалларни аниқлаш ва тўплаш билангина шуғуллангани йўқ. У материал тўплаш учун қўшни республикаларга илмий сафарлар қилди, айниқса, Татаристон ва Бошқирдистон кутубхоналарида кўп ишлади. Айтмоқ керакки, Уфада ва Қозонда ХХ аср бошидаги ўзбек адабиёти намуналари Тошкентдагига қараганда кўпроқ сақланиб қолган. Масалан, мен ҳам Чўлпоннинг Ўзбекистондан топилмаган биринчи шеърий тўплами “Булоқлар”ни Қозон университетининг фундаментал кутубхонасидан топган эдим. Умуман, бу кутубхона каталогидан ўзбек адабиётининг менга маълум бўлмаган 400га яқин намуналарининг номини ёзиб олгандим. Хуллас, Бегали материалларни мисқоллаб йиғди. Ниҳоят, материал излаш жараёнида у Қиримнинг Боғчасарой шаҳарчасига ва унинг яқинидаги Ғаспирали қишлоғига ҳам борди. Бу қишлоқда бутун туркийлар дунёсини уйғотган, маърифат ғояларини тарқатган улуғ инсон Исмоилбек Ғаспирали туғилиб ўсган ва ижод қилган эди. Бегали бу буюк зотнинг уй-жойи, унинг хотираси билан боғлиқ жойлар, шу жумладан, унинг қабри ҳам қаровсиз, хароб бўлиб ётганини кўриб қаттиқ изтиробга тушди ва бу тўғрида мақолалар ёзди. Албатта, Бегали йиллар давомида тўплаган материаллар уни бу соҳанинг зукко билимдонига айлантирди. Бутун Ўзбекистондаги Миллий Уйғониш даврини, унинг адабиётини ўрганишни истаган ёшлар Бегали атрофига уюша бошлади, бутун бир илмий мактаб шаклланди. Бу эса, кейинчалик Миллий университет таркибида Миллий Уйғониш даври адабиёти кафедрасини ташкил қилишга имкон берди. Кафедрага тўпланган илмий жамоа қисқа муддатда катта ишларни амалга оширди. Жумладан, ҳозир “Маънавият” нашриёти чоп этаётган “Истиқлол фидойилари” туркумида биринчи марта жадид адиблар ва шоирларининг асарлари нисбатан тўла равишда дунё юзини кўрди. Бу китоблар, жадидларга бағишланган монографиялар, рисолалар, мақолалар Бегалининг номини фақат бизда эмас, чет эл илмий доираларида ҳам танитди. Америка, Франция, Германия олимлари билан унинг ўртасида ёзишмалар вужудга келди, улар манба сифатида Бегали чоп қилган асарларга мурожаат эта бошладилар. Туркиядаги туркшунос олимлар эса, туркий халқлар адабиёти бўйича ўнлаб жилддан иборат тадқиқотлар матнларини нашрга тайёрлаш ва чоп этиш ишига Бегалини муаллиф ва муҳаррир сифатида таклиф қилишди. Бегали бир неча марта Туркияга таҳрир ҳайъатининг мажлисларига борди. У ерда нутқлар сўзлади. Бегалининг айтишича, бу улкан нашрнинг ўзбек адабиётига бағишланган жилдлари лойиҳасида парокандалик ва юзакилик мавжуд эди. Уни тузганлар ўзбек адабиётини яқиндан билмасликларини ошкор этиб қўйганлар. Албатта, катта меҳнат сарфланиб тайёрланган лойиҳанинг танқид қилиниши ҳеч кимга ҳам ёқмайди. Унинг устига, адабиётлар бўйича янгидан лойиҳага яна нималарнидир киритиш ҳақидаги таклифлар ҳам жуда катта қийинчилик билан қабул қилинади. Чунки ҳажм чекланган, уни ҳадеб кенгайтираверишнинг имкони йўқ. Бегали бу масалаларда принципиал позицияда турди, турли мамлакатлардан келган туркшунослардан ташкил топган таҳрир ҳайъатини ўзининг танқидий фикрлари ва таклифларига кўндиришга муваффақ бўлди. Натижада лойиҳадаги ўзбек адабиётига бағишланган жилд анча тўла, илмий жиҳатдан асосланган ҳолда нашр этилди. Фақат афсусланадиган жойи шундаки, бу қимматли китобдан Ўзбекистонга 2-3 донагина етиб келди, холос! Бегали бу жилдни менга кўрсатган, ҳатто бир неча кунга бериб ҳам турган эди. Мен у билан танишиб чиққач, бу китоб ҳақида тақриз ёзишни буюрдим ва уни “Жаҳон адабиёти” журналида эълон қилдик.
Бегали Қосимов фақат етук истеъдодли тадқиқотчи олим эмас эди, у айни чоғда ўқитувчилик санъатини пухта эгаллаган моҳир педагог ҳам эди. Талабалар уни жуда яхши кўришар ва унинг теварагидан аримасди. Бегали ҳам талабаларни ғоятда ҳурмат қиларди. Бироқ бу ҳурмат ҳар нарсада уларга ён босишда, уларни етаклашда эмас, аксинча, маърузаларнинг сифатида, уларда ҳар гал қандайдир илмий янгиликларга интилишида, уларнинг адабиёт тарихидан олинган мароқли ҳикояларга бойлигида кўринарди. Бегали талабаларни ҳар қанча ҳурмат қилмасин, уларга нисбатан талабчанликни асло бўшаштирмас эди. Унинг фанидан имтиҳон топшириш ғоятда қийин эди, бироқ бу қийинчилик домланинг ўринсиз инжиқлигидан туғиладиган сунъий қийинчилик эмасди. Талаба материални Бегалининг кўнглидагидек тўла ўзлаштирмаса, буюрилган бадиий адабиётларни ўқиб чиққан бўлмаса, Бегали унга ижобий баҳо қўймас эди. Албатта, кўпгина нўноқ талабаларнинг кетидан юрадиган “илтимосчи” одамлар кўп бўларди. Улар қўрқа-писа Бегалидан ҳам илтимос қилишарди. Бироқ Бегали уларнинг кўпчилигига рад жавобини берарди. У ҳатто менга ҳам шунақа муомала қилган. Мен ким тўғрисидадир илтимос қилган эдим. Бегалининг энсаси қотди, қошларини чимириб, истеҳзо билан:
— Ўқиб келсин, майли, қўйиб берарман, — деди.
Бегали талабчан бўлса-да, адолат билан иш тутар, имтиҳонни талабадан ўч олиш қуролига айлантирмас эди. Эҳтимол, университетда бунақа талабчан домла жуда кам бўлгандир, ҳар ҳолда, талабаларнинг Бегалидан ўқиган фанидан билимлари пишиқ-пухта бўларди. Бегалининг талабчанлиги ўз фанини жуда яхши кўрганидан, унга садоқатидан туғилган эди. Қани энди ҳамма домлалар шундай бўлса, менингча, таълим савиясини ошириш, биринчи навбатда, ўқитувчининг талабчанлигига боғлиқ.
Сўнгги марта биз Бегали билан 2004 йилнинг июл ойида кўришдик. Яхши мутахассис ва ажойиб инсон Омонилла Мадаев ўқитувчиларнинг таътилга чиқиши олдидан яқин дўстларига маҳалла чойхонасида ош қилиб берадиган одат чиқарган. Бегали ҳам шу йиғинларга келарди, лекин ҳар доимгидек бардам ва ҳаракатчан эмас эди. Ранги ҳам сўлғин, кайфияти паст. Ҳеч нарса емайди ҳисоб. Фақат домлалар билан гаплашиб, нима гаплигини сўрасак, ошқозони безовта қилаётганини айтди. Кейин орадан бир ой ҳам ўтмасдан Бегалининг касали жиддий эмиш, операция қилмаса бўлмас эмиш деган гап тарқалди. Лекин маълум бўлишича, операция учун 250 минг сўм тўлаш керак экан. Шунда университетнинг аввалги ректори, академик Тўрабек Долимов валломатлик қилди. У университет ҳисобидан керакли пулни ўтказиб берди.
Мен операциядан кейин 5-6 кун ўтгач, уни кўргани бордим. Бегали мени кўриши билан ётган жойидан турмоқчи бўлди. Мен, албатта, “Қимирламанг, ётаверинг”, деб уни тинчитдим ва бунақа пайтларда беморга айтиладиган тасалли сўзларини айтдим. Унинг кайфияти яхши эди — унга ҳам, менга ҳам операция муваффақиятли ўтди, ҳа демай тузалиб кетади дейишди. Биз Бегали билан келажакдаги илмий режаларимиз тўғрисида гаплашдик. Бегали Уйғониш даври адабиёти деган илмий дарсликни нашриётга топширганини айтди. Кўп ўтириш мумкин эмас эди. Бирор ўн дақиқадан сўнг қўзғалдим. Сўнг менинг ўзим ҳам шифохонага тушиб қолдим.
Кейин Бегалини уйига жавоб беришганини, анча мазаси қочганини айтишди. Юрагим “шув” этди. Уни операция қилган доктор Бегалининг рак эканини айтди. Қаттиқ қайғурдим, лекин бандасининг қўлидан нима ҳам келарди. Мен телефонда видолашдим. Йиғи босиб гапларимни айта олмадим. Бегали ҳам жуда ҳаяжонланиб кетди, икки марта “Раҳмат, Озод ака!”, “Раҳмат, Озод ака!”, деди. Бу унинг менга айтган сўнгги сўзлари бўлди.
Профессор Бегали Қосимов шу тарзда ҳаётдан кўз юмди. Шубҳа йўқки, бу ажойиб инсоннинг номи тарихдан муносиб ўрин эгаллади.
Озод Шарафиддинов |
|
|
|
Қаршидан бошланган зафарлар |
|
26.10.2013 14:37
|
Муаллиф:
|
|
|
|
|
|
Ҳозирги замон ўқувчиси тарихий шахслар ва воқеалар ҳақида чин ҳақиқатни билишга катта эҳтиёж сезади. Истиқлол шарофати билан Амир Темур ҳаёти ва фаолиятига оид нуфузли тарихий манбалар чоп этилган. Натижада ўқувчининг чин ҳақиқатни билишга бўлган эҳтиёжини қондириш имкониятлари кенгайди.
Биз қуйида шу имкониятлардан фойдаланиб, Амир Темурнинг Қаршидан бошланган улкан зафарларини илмий бадиа шаклида кўрсатишга интилдик.
Темурбек йигирма беш ёшида мўғул истилосидан халос бўлишга қаратилган халқ озодлик ҳаракатига етакчилик қилган ва Чиғатайхон авлодидан бўлган Илёсхўжахон билан унинг золим амири Бекичикни 1363-1364 йилларда Вахш дарёси бўйида ва Кеш вилоятида мағлуб этиб, катта нуфузга эришган эди. Ўши қирқларга борган маккор Амир Ҳусайн қайноғалик ҳуқуқидан фойдаланиб, Темурбекнинг ёнига иттифоқдош бўлиб суқулиб киради. Кейинчалик Темурбек унинг ғаразли мақсадларни кўзлаганини сеза бошлайди. «Амир Ҳусайн менинг ғалаба ва ютуқларимни кўролмайди, ҳасад ичини кемиради, ҳамма вақт мени мағлуб этиш пайида бўлиб, фириб бериб келарди», деб ёзади «Темур тузуклари»да.
1365 йилда Тошкент билан Чиноз оралиғида мўғуллар билан бўлган «лой жанги»да Амир Ҳусайн Темурбекка хиёнат қилиб, унинг қўшинига катта талофат келтиради. Ўзи эса ҳарбий кучларини сақлаб қолиб катта устунликка эришади ва Туроннинг бош ҳукмдори даражасига кўтарила бошлайди. (Бу ишда унга чингизий хонларнинг қариндоши Амир Мусо ёрдам беради. Амир Ҳусайн мўғул хони Тармашириннинг қизига уйланган эди. Бу қизнинг онаси Ўрдухотин Ҳусайнбекка ўз ҳукмини ўтказадиган қайноналардан эди. Шу хотиннинг маслаҳати билан дарвешнамо мўғул шаҳзодаси Қобулшоҳга хонлик лавозими берилган эди. Унинг ҳукми билан Самарқанд шаҳри Темурбек ихтиёридан олиниб, Амир Ҳусайн тасарруфига ўтказилади.
Атрофини мустамлакачи чингизийлар ўраб олган Амир Ҳусайн хийлаю найранг ишлатиб, Амир Темурга қарашли бўлган Қарши қалъасига ўзининг мўғул қариндоши Амир Мусони ҳоким қилиб қўяди, унинг ихтиёрига етти минг қўшин беради.
Амир Ҳусайн ва унинг вазиру амирлари худди мўғул истилочилари каби халқни талаб бойлик орттирар эдилар. Амир Ҳусайн Чингизхон жорий этган шафқатсиз ёсоқ қонунларига асосланиб, арзимаган гуноҳлар учун ҳам одамларни қатл эттирар эди. Солиқлар орасида божу хирождан ташқари амалдорларга алоҳида тўланадиган «шилон», «қўналға», «саворий», «моли жиҳот» каби шариатда йўқ, фақат чингизийлар жорий этган оғир солиқлар ҳам Ҳусайнбек амалдорлари томонидан шафқатсизлик билан ундириларди.
Амир Ҳусайн худди мўғул хонларига ўхшаб фақат ҳарбий кучга таяниб, зўравонлик ва талончилик сиёсатини олиб борган сари аҳоли орасида унга қарши норозилик кучайиб борар эди.
Бутун халқ золим чингизийлар истилосидан қандай қутулган бўлса, золимликда улардан қолишмаётган Амир Ҳусайн одамларидан ҳам шундай халос бўлишни истарди. Темурбек халқ орасида адолатли раҳбар бўлиб танилгани сари Амир Ҳусайндан ихлоси қайтган ва Темурбек байроғи остига йиғилиб келаётган кучлар тобора кўпайиб бормоқда эди.
Темурбек ҳар қанча сабр-бардошли бўлса ҳам, энди Чингизийлар истибдодини давом эттираётган Амир Ҳусайнга қарши ҳаёт-мамот курашига чиқмай туролмайди.
Унинг қўл остидаги мингдан ортиқ садоқатли беку навкарлар Темурбекнинг Амир Ҳусайнни бартараф қилиш ҳақидаги қарорини маъқуллайдилар. Темурбек яқин беклари билан қилган махфий машваратда энг аввал ўзи иморатини қурдирган Қарши қалъасини Амир Ҳусайндан тортиб олиш режасини тузади. Баъзи амирлар эрта тонгда қалъага хужум қилиш ва юзма-юз жанг билан уни эгаллашни таклиф қиладилар.
Бироқ Темурбек бу таклифни қабул қилмайди. Чунки Қарши қалъасида беш минг, унинг атрофида етти минг қўриқчи аскарлар бор эди.
Тонг отганда бўладиган юзма-юз олишувда ҳар икки томондан кўп талофат бўлиши ва бундай жанг фуқаролик урушини келтириб чиқариши мумкин эди.
Ҳолбуки, Амир Ҳусайн сўнгги йилларда ҳийлаю найранг билан ўз томонига оғдириб олган беку навкарларнинг кўпчилиги бир эл, бир юртнинг фарзандлари эдилар. Уларнинг орасида бир вақтлар халқ озодлик ҳаракатига қўшилиб, Темурбек қўл остида жанг қилган йигитлар кўп эди. Келажакда агар Темурбек ва унинг содиқ навкарлари адолат учун курашда ғолиб келсалар Амир Ҳусайн томонига гумроҳлик қилиб ўтиб кетган беку навкарларнинг кўпчилиги Темурбек байроғи остига қайтиб келишлари мумкин эди.
«Лой жанги»да жуда кўп одамини йўқотиб аччиқ тажриба орттирган Темурбек ҳозир унга садоқат сақлаб хизмат қилаётган сипоҳийлардан ҳеч бирини ортиқча хавф-хатарга дучор қилишни истамайди. Бутун масъулиятни ўзига олиб, оз куч ва пухта ўйланган режа билан Қарши қалъасини тунда, ёвлар ғафлат уйқусида ётганда тўсатдан бориб эгаллашнинг ажойиб бир тадбирини ўйлаб топади.
Бу пайтда Темурбек ўттиз ёшли паҳлавон йигит эди. Айни кучга тўлган, жуда кўп тарихий воқеаларни бошдан кечириб, катта тажриба орттирган саркарда эди. У ўз қўшинлари орасидан жанг кўрган довюрак ва эпчил баҳодирлардан 243 кишини танлаб олади-да, Қарши қалъасини ичидан ва ташидан қўриқлаб ётган ўн минг кишилик ёв лашкарига кечаси тўсатдан ҳужум уюштиради.
Сон жиҳатидан эллик баробар кўп лашкарга қарши қоронғу тунда ҳаёт-мамот жангига отланиш четдан қараганда ўта қалтис бир таваккалчилик бўлиб кўриниши мумкин. Аммо Темурбек учун бу бир таваккалчилик эмас, балки барча имкониятлари олдиндан пухта ўрганилган, лойиҳаси заргарона аниқлик билан тайёрланган мардона ҳарбий тадбир эди. Қарши қалъасининг ҳокими Амир Мусо тўрт тарафга ўз айғоқчиларини юбориб, Темурбекнинг қаерда юрганига, қанча одами борлигига, нима қилаётганига кўз-қулоқ бўлиб турар эди. Чунки ҳозир Қарши қалъасига Темурбекдан бошқа ҳеч ким хавф сололмас эди. Амир Мусонинг хўжайини Ҳусайнбек ҳам «фақат Темурдан эҳтиёт бўл!», деб унга қайта-қайта тайинлаган эди.
Буни яхши биладиган Темурбек, энг аввало, Амир Мусонинг хавотирини босадиган, уни хотиржам ва бепарво қиладиган илк тадбирни амалга оширади. Бу илк тадбир ҳақида «Темур тузуклари»да шундай дейилади:
«Қарши қалъасидаги бекларнинг хотирини жам қилиш учун бу ердан кўчиб, Хуросон томонга қараб йўлга тушдим. Аму дарёсидан кечиб ўтганимда Хуросон томондан Қаршига келаётган карвонга дуч келдим. Карвон бошчиси менга совғалар тақдим этди. Мен ундан Хуросон амирларининг ҳол-аҳволини суриштирдим, Хуросон вилоятига кетаётганимни изҳор этиб, кетишларига рухсат бердим.
Фақат карвонга айғоқчи қўшиб юбордим. Ва у хабар келтиргунича дарё соҳилига жойлашиб, кутдим. Айғоқчи олиб келган хабарга кўра, карвондагилар Амир Мусога шундай дейдилар: «Темурни Амударёнинг нариги ёқасида кўрдик, Хуросон тарафга кетаётган экан». Бу гап Амир Мусо ва Амир Ҳусайннинг лашкарига етгач, ҳаммаси хурсанд бўлиб ўйин-кулгу, айшу ишратга бериладилар».
Бу парчада «айғоқчи» деб аталган одам бугунги тилда «хуфя» ёки «разведкачи» деб айтилади. Темурбек ёв томонидан олинадиган ахборотга қанчалик катта аҳамият бергани бу ерда жуда аниқ кўзга ташланади. У режалаштирган қалтис тадбир аниқ маълумотлар ва имкониятларни ҳисобга олиб тузилган ва ҳар томонлама пухта ўйлаб амалга оширилган ҳарбий кашфиёт эканини воқеаларнинг кейинги ривожида ҳам кўрамиз.
Қарши қалъасини Темурбек ўзи қурдиргани учун унинг қаерида нима борлигини яхши биларди. У қўшинлари орасидан жанг кўрган баҳодир йигитларни танлаб олгач, Амударёдан уларни олиб ўтади, Қаршига етмасдан Ширкент (Бешкент яқинидаги қишлоқ) деган жойда тўхтайди. Ва бир кеча-кундуз атрофни кузатиб, ҳужумга тайёргарлик кўради. Бу тайёргарликнинг бир қисми — йўғон арқонларни бир-бирига боғлаб, баланд қалъа деворига чиқадиган кўлаки нарвонлар ясашдан иборат эди. Бу нарвоннинг зиналари ҳам пишиқ арқондан қилинади. Улар ёғоч нарвонларга нисбатан енгил. Уларни қалъа деворидаги кунгира-шинакларга отиб илинтириш осон. Улар ёғоч нарвонга ўхшаб қўпол эмас ва тақ-туқ овоз чиқармайди. Ўйланган тадбир амалга ошиши учун буларнинг ҳаммаси жуда муҳим эди!
Темурбек шу қадар эҳтиёткорлик ва аниқ ҳисоб-китоб билан амалга оширмоқчи бўлган ҳарбий тадбирда ўз одамларини кутилмаган хавф-хатардан асраб-авайлашга жуда катта эътибор беради. Бунинг аниқ далил ва исботларини «Темур тузуклари»да учратамиз:
«Қарши қалъасидан бир фарсанг (тахминан олти чақирим) масофага келиб тушдим... Шу пайт Амир Жоку тизза уриб, «Бир гуруҳ баҳодирлар орқада қолдилар, улар келгунча тўхтаб туриш зарур», деб ўтинди. Шунда хотирамга бир фикр келди. Баҳордирларим етиб келгунча қалъани ўзим кўздан кечирмоқчи бўлдим. Қирқ киши ҳамроҳлигида Қарши қалъаси томон йўл олдим. Қалъа қораси кўринган жойда баҳодирларимни тўхтатиб қўйдим ва уйимизда туғилиб ўсган Мубашшир билан Абдулло исмли йигитларни бирга олиб, ўзим кетдим. Сув билан тўлдирилган хандақ бўйига етдим. Қарасам, хандақ сув билан лиммо-лим экан. Теварак-атрофга назар солиб, хандақ тепасидан қалъага сув олиб борадиган тарновга кўзим тушди. Отимни Мубашширга қолдириб, ўша тарнов орқали сув кечиб, хандақ устидан ўтдим ва қалъа деворига яқинлашдим. Дарвоза олдига бориб, эшик қоқдим. Дарвозабонлар ухлаётган экан, ичкаридан садо чиқмади. Қалъа деворини кўздан кечириб, нарвон қўйиб, арқон зиналар билан чиқса бўладиган жойни топдим. Сўнг орқага қайтдим ва отланиб баҳодирларим олдига бордим».
Темурбек қай даражада довюрак ва мард йигит бўлганлиги мана шу лавҳада бўртиб кўринади. Унинг мардлиги — бутун масъулиятни ўзига олиб, барча хавф-хатарга аввало ўзи юзма-юз бўлганида кўзга ташланади. Агар қўрғон дарвозахонаси ичида қўриқчилар уйғоқ бўлганда Темурбек эшик тақиллатган заҳоти ёпирилиб чиқишлари ва уни тутиб олишлари ёки ўқ ёғдириб тирик қўймасликлари мумкин эди. Дарвоза қаршисидаги сув тўлдирилган чоҳдан ўтиб қутулиб кетишнинг эса имкони йўқ эди. Темурбек шуни била туриб дарвозани тақиллатиб кўради. Ички бир овоз унга «ҳеч ким йўқ, қўрқма!» дегандай далда беради. Чиндан ҳам қалъа ичидагилар кайф-сафодан кейин қаттиқ уйқуга кетган бўладилар. Дарвозагача бориб, вазиятни шахсан ўзи аниқлаган Темурбек энди қатъият билан қалъага ҳужум уюштиради. 200 йигит Темурбек синаб кўрган тарнов орқали сув тўлдирилган чоҳдан ўтади ва қалъа девори бўйлаб секин илгари юради.
Саркарда белгилаб қўйган жойда арқондан тўқилган нарвонларнинг учини юқорига отиб, қалъа кунгираларига илинтирадилар.
Эр йигитлардан қирқ киши ана шу нарвонлар билан қалъа девори устига чиқадилар. Бу ишлар ҳаммаси овоз чиқармасдан ими-жимида қилинади. Қалъа девори устидан юриб бориб, Темурбек тақиллатиб кўрган Ғузор дарвозахонасига юқоридан тушадилар.
Дарвозахонада ухлаб ётган қўриқчилар энди уйғониб кетади ва шовқин кўтариб, қурол ишлатмоқчи бўлади. Шунда Темурбекнинг қирқ йигити уларни уриб йиқитиб, қўл-оёқларини боғлайдилар.
Темурбек қолган 160 йигити билан дарвоза ташқарисида унинг очилишини кутиб туради. Дарвозага отнинг калласидай қулф осилган бўлади. Калит топилмайди. Йигитлар қулфни болта билан уриб синдириб туширадилар. Дарвоза орқасига тош ва кесакларни уйиб, очилмайдиган қилиб қўйган эканлар. Энди бир эмас, икки-уч болта билан дарвозани бузиб, қулатиб йўл очадилар. Дарвоза ташқарисида чоҳдан ўтиладиган кўприк бор экан. Арқон билан кўтариб қўйилган кўприкни чоҳ устига туширадилар. Шундан сўнг Темурбек бошлиқ барча баҳодирлар кўприкдан ва қулатилган дарвозадан ўтиб қалъага кирадилар. Темурбек беш-ўн жойда ўткир овозли бурғи ва карнай чалдиради. Қалъада маст уйқуда ётган Амир Мусо ва минглаб навкарлар чўчиб уйғонадилар. Улар Темурбекнинг момоқалдироқдай гулдураган овозини эшитадилар. Темурбек катта қўшин билан келганини айтиб, беҳуда қон тўкилмаслиги учун қаршилик кўрсатмасдан таслим бўлишни талаб қилади. Қалъадагиларни ваҳима босади. Уларнинг назарида Темурбек осмондан тушгандай туюлади. Қоронғуда ўзларининг қўрқиб қочаётган одамлари ҳам Темурбекнинг қувиб келаётган баҳодирларидек кўринади.
Қалъа бошлиғи Амир Мусо Самарқанд ва Бухоро томонга қараган дарвозалар ланг очиқ турганини, ваҳимага тушган навкарлар ўша дарвозалардан қочиб чиқиб кетаётганини кўради. Уларни қамчи ҳам, қилич ҳам орқага қайтара олмайди. Шундан кейин Амир Мусонинг ўзи ҳам уйида қолган ҳомиладор хотини Орзу Маликни ва 14 яшар ўсмир ўғли Муҳаммадни ҳимоясиз қолдириб, қалъанинг Самарқанд дарвозасидан чиқиб қочади. Қалъада саросима бўлиб, қайси дарвозадан қочиб қутулишни билмай изғиб юрган ёв навкарлари кўп эди.
Овози баланд жарчилар уларга Темурбек номидан мурожаат қилиб, таслим бўлганларнинг жони омон қолишини маълум қилади: «Биз бир эл, бир юрт одамларимиз, ораларингда Амир Ҳусайннинг ёлғон ваъдаларига ишониб алданган навкарлар кўп, бир вақтлар Темурбек хизматида бўлганлар ўз хатоларига чин дилдан иқрор бўлиб тавба қилсалар, улар адолат учун курашаётганлар сафига яна қабул қилингайлар!». Темурбекнинг ўзи ҳам от устида туриб, қалъа ичида саросима бўлиб қочаётганларни таслим бўлишга ва адолат йўлига қайтишга даъват этади.
Темурбекнинг сўзи билан иши бир эканини, унинг мардлиги ва тантилигини амалда кўп марта кўрган кўплаб йигитлар қуролларини ташлаб таслим бўладилар ва Темурбек қаршисида тиз чўкиб, агар тирик қолсалар умрбод унга содиқ қолишларини айтадилар. Шу тарзда Темурбекнинг баҳодир йигитлари сафига яна юзлаб янги навкарлар қўшилади. Тонг отиб кун ёришгандан кейин Амир Мусонинг қалъадан кочиб чиққан минглаб навкарлари юзбоши ва мингбоши амирлар тазъйиқи остида бир жойга тўпланадилар. Улар ақл-ҳушларини сал йиғиб олганларидан кейин тунда қалъага бостириб кирган Темурбек аскарлари сон жиҳатидан унча кўп эмаслигини фаҳмлайдилар. Ҳолбуки, қалъа ташқарисида турган етти минг аскар ҳали жангга кирган эмас эди. Фақат Дуррака Баҳодир деган амир ўзининг беш юздан ортиқ навкарлари билан Ғузор дарвозасидан оқ байроқ билан келиб, Темурбек томонга ихтиёрий равишда ўтиб кетган эди.
Бундай ҳодисалар такрорланишидан қўрққан Амир Мусо Малик Баҳодир деган энг яқин амири билан бор қўшинини тўплаб, қалъа атрофини ўраб олади. Улар сув тўлдирилган чоҳдан ўтишнинг иложини тополмай, анча наридан ўқ отиб кўрадилар. Аммо ўқлари қалъада ҳимояда турганларга етиб келмас эди.
Амир Мусонинг лашкари кўп бўлгани учун қалъага икки кун давомида қайта-қайта ҳужум қилиб кўради. Бу ҳужумларни қайтаришда Темурбек шахсан ўзи ҳам қўлда қилич билан жанг қилади. Шунга оид бир лавҳани Ш.Яздий «Зафарномаси»дан келтириш мумкин:
«Душман томони юз кишиким черик орқасида черик сақлагани туриб эрдилар, икки қўшин бўлиб, бири ўзини Элчи Буғо Баҳодирга урди ва бири ҳазрат соҳибқирон сари чопдилар. Ҳазрат соҳибқирон қилич тортиб, алар сари чопиб, ел кибиким, хашакни сургай, уларни ўшандоқ суриб, бир-бир мағлуб этди. Ўзгаларким, ул ҳамлани кўрдилар, алар дағи турмай қочдилар».
Ўрни келганда шуни айтиш ўринлики, дунё миқёсида шуҳрат қозонган улуғ саркардалардан фақат Александр Македонский Темурбек каби 30 ёшларида ўз қўшинининг олдинги сафида душманлари билан бевосита қилич чопиб жанг қилган экан. Унинг ўз жангчиларига кўрсатган шу қаҳрамонона ибрати ва бошқа фазилатлари учун хамсанавислар уни кўп улуғлаганлар. Хусусан, ҳазрат Алишер Навоий ўзининг «Садди Искандарий» достонида Искандарни подшо ва саркардаларнинг энг ботири деб эъзозлаганлар. Темурбек ҳозир ўша даражада жанг қиларди. Темурбек жангга кирганда унинг овозини, ҳатто номини эшитган душманларини ваҳима босарди.
Чунки ундаги афсонавий шижоат ва ғолибликнинг асл манбаи илоҳий қудратдан деб ишонадиганлар кўп эди. Ш.Яздий ҳам бу ҳақда ишонч билан ёзади:
«Инояти илоҳийни кўрингки, бир кишигаким, ани иноятидин хосе қилса, анга андоқ журъат берурким, икки юз қирқ уч киши билан ўн икки минг кишини урушиб босқай (енггай) ва икки кунда аларнинг шаҳар ва қалъасини олғай... Ва бу сўз ёлғон эрмас, анинг учунким, ул маъракада бўлғон кишилардин эшитиб ва кўрганлардин таҳқиқ қилиб битдук. Душманларнинг азимат ва шавкатлари бартараф бўлиб, ҳар бири бир сори қочдилар... Ҳазрат соҳибқирон ул қиш саодат ва иқбол билан Қаршида турди ва лутфу эҳсон била андаги улуғ, кичик, фақир, мискин раиятларга шафқат кўзи билан боқиб, зироатқа ва иморатқа саъйи қилди».
Чиндан ҳам Темурбекнинг Қаршини золим Ҳусайнбек асоратидан озод қилишдаги тенгсиз жасорати ва пухта ўйлаб амалга оширган тадбири бу қадар муваффақиятли чиққани илоҳий бир иноятдек туюлади. Қарши қалъасида қўлга тушган асирлар орасида Амир Мусонинг Муҳаммад исмли ўсмир ўғли ҳам бўлади. Баъзи амирлар уни банди қилиб гаровда сақлашни маслаҳат берадилар. Аммо Темурбек бундай ишни ўзига муносиб кўрмайди. Ўсмир Муҳаммадни қочириб юборишни буюради. «Токи у отасига барча кўрганларини айтиб берсин, Амир Мусо Темурбекка бас келолмаслигини шундан ҳам сезсин». Бу тадбир ҳам, албатта, ўз натижасини беради. Амир Мусо Темурбекдан енгилиб, ҳомийси Амир Ҳусайн ҳузурига қочиб кетади.
Яздийнинг гувоҳлик берганидек, Темурбек Қарши шаҳрида қишлаган ойларида мискин ва фақирларга эҳсонлар қилади, вайрон бўлган иморатларни қайта тиклатади, баҳор яқинлашганда экин экиш учун уруғлиги бўлмаган деҳқонларга уруғлик улашади. Бу ҳақда «Темур тузуклари»да шундай дейилади: «Менинг даргоҳимга илтижо қилиб, паноҳ истаб келган турку тожик, арабу ажам тоифаларидан бўлган... деҳқонлар ва раиятдан қайси бирининг деҳқончилик қилишга қурби етмай қолган бўлса буюрдимким, унга экин-тикин учун зарур уруғ ва асбоб тайёрлаб берилсин. Агар фуқародан кимнинг уй иморати бузилиб, тузатишга қурби етмаса, керакли ускуналар билан ёрдам кўрсатилсин».
Бу ҳаммаси Темурбекнинг чинакам халқпарвар йўлбошчи бўлганини кўрсатади ва эл-юрт орасида унинг тарафдорлари сонини кўпайтиради. Қаршидан кейин Бухоро Темурбек ихтиёрига ўтади. У ерга Темурбек ўзининг ишонган амирларидан Маҳмудшоҳ ва Али Ясавурийни ҳоким ва қалъа беги қилиб тайинлайди.
Қаршидан бошланган зафарлар йиллар давомида бутун Туронни қамраб олди. Тошкент ва Самарқанд ҳам Амир Ҳусайндан юз ўгириб, Темурбек ихтиёрига ўтди. Термиз, Қундуз вилоятларининг беку амирлари ҳам ўз навкарлари билан Амир Темур лашкарлари сафига келиб қўшилдилар. Эл-юрт назаридан қолган Амир Ҳусайн ўз хиёнатларининг қурбони бўлиб ҳаётдан кўз юмади.
1370 йилги истиқлол кунларида Туроннинг барча вилоятларидан Самарқандга йиғилиб, улкан қурултой ўтказган эл-юрт акобирлари, энг нуфузли халқ вакиллари 36 ёшли йигит Амир Темурни қаҳрамон ва соҳибқирон деб улуғладилар, унинг бошига олтин тож кийдирдилар, белига тилла камар боғлаб, мустақил Турон ҳукмдори сифатида тахтга чиқардилар.
Биз Амир Темур етакчилигида эришилган истиқлолнинг нақадар улуғ қадрият бўлганини орадан асрлар ўтгандан кейин Ўзбекистон мустақиллиги йилларида астойдил ҳис қилдик. 1996 йил мамлакатимизда «Амир Темур йили» деб эълон қилинган кунларда улуғвор Темурийлар тарихи давлат музейининг очилиш маросимида юртбошимиз Ислом Каримов айтган қуйидаги сўзлар бизнинг Соҳибқирон бобомизга аталган эзгу туйғуларимизни ифода этди:
— Мўғул истибдоди авжига чиққан йилларда Мовароуннаҳрдай гуллаб-яшнаган пойдор юрт ўзининг тарихий номини ҳам йўқотиб, мустамлака ўлкасига — Чиғатой улусига айланиб қолган эди... Чексиз адолатсизликлардан Темурбекнинг қанчалар изтироб чекканини бизнинг авлодимиз — сиз билан биз — айниқса чуқур ҳис қиламиз. Чунки орадан олти аср ўтиб, худди шундай кўргуликлар бизнинг ҳам бошимизга тушган эди.
Шавкатли аждодимизнинг ўлмас хизматлари шундаки, у мураккаб тарихий шароитда халқнинг бошини қовуштира билди. Истилочиларга қақшатқич зарбалар бериб, Туркистон заминида илк бор истиқлол байроғини баланд кўтарди. Пароканда эллар, элатларни бирлаштириб, марказлашган қудратли давлат тузди... Зурриётларига қарата «истиқлол билан мулку миллат, лашкар ва раъиятни бошқарингиз!» деб васият қилди.
Бу ўлмас васият бугунги Ўзбекистон истиқлоли даврида халқимиз ва раҳбариятимиз томонидан изчил амалга оширилмоқда. Биз бу тарихий ҳодисага нафақат гувоҳмиз, балки мамлакатимизда амалга оширилаётган улкан хайрли ишларга заррача бўлса ҳам ҳисса қўшиш иштиёқи билан меҳнат қилмоқдамиз. |
|
|
|
