|
Бўлиниш нимадан бошланган? |
|
21.08.2010 21:01
|
Муаллиф:
|
 |
 |
 |
|
|
Ҳаёт ғайритабиий ходисаларга бой. В. Вернадский: «Чинакам илмий иш ҳар қалай умумий хулоса эмас, балки тажриба, таҳлил, мезон, янги фактдир», деб таъкидлаган бўлса, сталинча тарихшунослик эса масалани осонликча ҳал қилади. Яъни, фактларни улоқтириб, таҳлилни имкон борича соддалаштиради, аниқроғи, уни атайлаб «ўзгармас», сохта ақида билан алмаштиради. Кейинчалик «умумий хулосалаш» доираси кенгайиб боради, ақидалар бир оз «юмшайди». Ҳақиқий, ҳаётий тарихий материал тайёр қолипга солинаверади, қолипга сиғмаган нарса ҳақида лом-мим демай кетаверилади…
|
|
|
|
Абдулҳамид Чўлпон. «Шаҳнома»нинг туркча таржумаси (1925) |
|
13.03.2014 23:03
|
Муаллиф:
|
|
|
|
|
|
Эрон-форс адабиётининг отаси бўлғон улуғ Фирдавсий ёлғуз биргина асари, яъни «Шаҳнома» си орқасида бутун ер юзига танилди. Оврўпо тилларининг кўпига назм ва наср билан таржума қилиниб «Тус»ли Абулқосимнинг шуҳратини офоққа ёйғон — ўша «Шаҳнома»дир.
Фақат таассуфлар бўлсунким биз, шу чоққача Фирдавсийнинг у улуғ асарини турк шеваларининг ҳеч биттасида — тугал ва назм билан таржума қилинғон ҳолда — кўра олмадиқ. Мундан 10—15 йиллар илгари Тошкент шаҳарида босилғон бир ўзбекча таржумаси бордирким у ҳам наср билан ва фақат моддий манфаат кузатиб — таржима қилинғон. Тош босмада босилғон у таржума ҳали ҳам меҳмонхоналаримизни обод қилиб турадир. Ўзбек шевасида назм билан бир-икки парча бўлса ҳам таржума қилинғонлиғидан хабаримиз йўқ. Бошқа турк шеваларида ҳам назм билан тугал таржума қилинғони бизга маълум эмас. Фақат, Озарбайжон шевасида машҳур Собир томонидан тажриба шаклида бир нарса бошланғон бўлса ҳам, унинг бемаҳал ўлими билан чала қолиб кеткан эди. Яна Озарбайжон шевасида «Шаҳнома»нинг «Суҳроб»га тааллуқли қисми назм билан таржума қилиниб, Тифлисдаги «Ғайрат» босмахонасида босилиб чиққан эди. «Мулла Насриддин» мажмуъасининг бурунғи суратчиси (рассоми) «Рўттер» томонидан у таржумага иккита сурат ҳам тортилиб берилган эди. Ўша вақтларда форс ва рус адабиётларидан хабардор бир кишига ҳалиги таржумани кўрсатиб фикрини сўрағонимда — «бу таржумадан кўра, рус шоири Жукуфский томонидан қилинган таржума яхшироқ; лекин «Рўттер»нинг тортқон расми уларнинг икковидан ҳам яхшироқ», деган эди. У одамнинг шу фикри тўғрими, йўқми — бу тўғрида ақли бўлғон одамлар ўзларича бир ҳукм чиқара олсунлар деб, ҳалиги назмли таржумадан тўрт йўл мисол кўрсатиб ўтамен: Фирдавсийники:
Хилоф маромам гар ояд жавоб,
Ман у чурзу ўз майдон Афросиёб.
Агар шоҳро буди падар,
Ба сар барниҳоди маро тожи зар.
Таржума қилинғони:
Хилоф маромим гелурса жавоб,
Манам гўрзу майдону. Афросиёб.
Шоҳ ўлсайди шоҳнинг отаси агар,
Қўёрди маним бошима тожи зар.
Мана шу саналғонлардан бошқа — хоҳ тугал ва хоҳ парча ҳолида ҳеч бир таржумага шу чоққача учрамағон эдим. Ўткан ёз ойларида хусусий бир иш билан Марғилон шаҳрига бориб қолиб, ўшанда оддий бир тасодиф орқасида «Шаҳнома»нинг назм билан қилинғои тугал таржумасига йўлуқиб қолдим. Вақтим оз бўлғонлиғидан чала-чулпа шундай бир қараб чиқдим. Ўша чала-чулпа қараб чиқишнинг натижасини шу ерда ёзиб ўтамен:
Таржума қўл ёзма — эски нусхалардан. Тили— ўзимиз билган «Муҳаммадия» китобининг тилида. Бошдан-оёқ назм билан ёзилиб, фасллар (ҳикоялар»)нинг сарлавҳалари «Шаҳнома»нинг ўзидаги каби — наср билан қўйулғон. Таржума мутаржимнинг ўз қалами билан ёзилғонми ёки асл нусхасидан кўчурилганми — бу тўғрида ҳеч бир ишорат кўрулмади. Фақат шу қадариси очиқ кўруладирким, таржуманинг шу нусхаси 2—3 котибнинг қўлидан чиққан. Яримлариғача пухта ва пишиқ, лекин ўқулиши қийинроқ бир хат билан — жуда диққат ва иътино қилиниб ёзилган. Қолғон ярми (назм қисми) яна бошқа бир котиб томонидан иътиносизроқ ва хомроқ кўчурилган. Охирроқларида «Ҳикоя дар хотимаи китоби» сарлавҳаси билан Султон Маҳмуд Ғазнавий тўғрисида бир ҳикоя бошланадир. Бу ҳикоя тугалмай қоладир ва ундан ҳеч нарса онглаб бўлмайдир. Айниқса, охирғи йўллари (мисралари) жуда шошилишлиқ билақ (опил-топил) ёзилғон.
Энди таржуманинг қачон ва ким томонидан қилингонлиғиға келайлиқ. Қачон ва қайси йилда қилинғони ҳеч қайда рақамлар билан очиқ-ониқ кўрсатилмайдир. Лекин 906 нчи ҳижрийда Мисрдаги чаркас хонларидан «Ғурий Қонсухон»(?) замонида бўлғонлиғиға мана бу байтларда ишоратлар бор: (ўзича) 19-бет).
Тўққуз юз олти йил ҳижратдан эй жон,
Эришмишдики Ғурий Султон. (Аслида сакта бор).
«Жаҳон Султони Ғурий Қонсухон,
Замонинг айини ичра ўлди инсон. (Аслида сакта бор).
Шаввол ойида ийднинг аввалида бу таржумага кўшиш бошланғони мана бу байтдан маълум бўладир:
Наҳорийид шаввол аввалиндан,
Муборак ўлди бу фол аввалиндан.
Мутаржим, «Черкас хонлари» (милук чарокса) дан бир нечтасини битта-битта ҳикоя қилиб келиб, уларнинг бир оз умр суриб ўтканликларини айтиб ўтадир. Охирда золим бир хондан гап очиб, уни ёмонлайдир. Мутаржимнинг сўзича, у хон, «Малик Одил» деган киши бўлиб, Жонпўлот («Жонплад») ни ўлтирадир. Унинг тўғрисида мутаржим мана шундай дейдир:
Жавониди ўзи юзи кўкчак,
Сўрди улув кечи они бешак.
«Вале айш айламади тахта лойиқ,
Ўзин сўмди ул учун халойиқ.
Мутаржимнинг сўзича халқ у хоннинг зулмидан кўп дод-фиғон қилғон; охирда халқнинг «Ноласи асар қилиб» Малик Одилнинг ўрниға ҳалиги Ғурий Қонсухон ўтурғон ва «Шаҳнома»ни «туркча қил!» деб мутаржимга ўша Ғурий Қонсухон буюрғон. Бу одамнинг тўғрисида мутаржим бир мунча «мадҳиялар» ёзадир, чунончи:
Мисрда вор эди бир улу султон
Ки ул эди қаму султонлара хон.
Жанон айлади додила Жаҳони,
У етмишдир замонинда замони. (20-бет)
Скандар мартабат Жамшид рубат,
Фаридун шавкат ва Хуршид талъат.
Азалдан саъдоға (анго) ўлмиш муқорин
Билур Шом эмишнинг бир-бир диёрин.
Малик Одилнинг зулмларидан гапириб келиб, унинг ўрниға Ғурий Қонсухоннинг ўлтириши тўғрисида мана шундай дейдир:
Ўтуруб тахта ўлди улу султон,
Ўлуб чавкону тўби тутди майдон.
Ғурий Қонсухоннинг бир исми «Қайитпой» бўлғон бўлса керакким, у тўғрида мана мундой дейдир:
Қайитпой эрди ул султоннинг оди,
Жаҳонни тутмишиди адлу доди.
Мутаржим Ғўрий Қонсухонга бир оз насиҳат ҳам қилиб ўтадир. Сарой шоирларига хос «лаганбардорлиқ» билан айтилган у насиҳатлар мана булар:
Чалап чун верди санит бу мақоми (чалап — тангри).
Мақома адлла вергил низоми.
Киши қолмаз жаҳонда қолур оди,
Кишининг оди қолмоқдир муроди.
Ғурий Қонсухон аввал «Шаҳнома»ни таржума қил деб, ўз хазинасида сақланиб ётқон камёб бир нусхасини қолдириб чиқиб берганда, бизнинг мутаржим бир оз «ноз» қилғон. «Қўлимдан келмайдир, фалон» деган. Сўнгра «қўлингдан келгани қадар қил» деб қистағоч «ночор-ноилож» қабул қилғон. Таржумага бошлар чоқда ўзининг «камтарин», «ожиз» ва «ҳақир»лиғидан гапириб келиб ўша ҳолига мана бу байт билан мақтаниб ҳам қўядир:
Диламаз кимса муфлис йўлчидан бож,
Хирож ўлмаз хароба ердан ихрож.
Сўнгра ўзига хитоб қилиб гап бошлайдир. Ана ўша гапларидан биз унинг исмини ҳам билиб оламиз. Мана у байтлар: (21-бет)
Расулнинг олийсан чўғ айлама ол,
Қўғдири бу китоби алинга ол.
Қел эй сайид қу[1] даъвонинг мақомин,
Биз арз айла «Шаҳнома» каломин.
Таржума «Шаҳнома» асосий қисми «Омадани нома ба Саъд Ваққос» деган фасл билан тугайдир. У фаслнинг сўнг байтлари мана булар:
Буроя эрди сатранж ҳикоят,
Бу навъа айлади ровий ривоят.
Бу сатранжа демишлар неча абёт.
Дигар ҳар бириси бир уртулу от.
Юқорида айтилиб ўтилган «Ҳикоя дар хотимаи китоб» сарлавҳали ҳикояси мана бу байт билан тугайдир:
Бу фикр ичинда саргардон ҳайрон,
Ки амр этмиш эди Маҳмуд Султон.
Сўнгра наср билан султон Маҳмуд Ғазнавий билан Фирдавсий ўртасида бўлиб ўткан маълум воқеа ҳикоя қилинадир. Мутаржим у ҳикояни наср билан ёзғонини ҳикоя қилиб туруб, дейдир:
«Бази «Шаҳнома»ларнинг зоҳиринда бу ҳикояти ажам дилинжа нашрила ёзмишлар, биз доҳи ул тартиб узра туркия дўндирмий баён айлурмиз».
Бу ҳикоя ҳам икки хил қалам билан ёзилғон. Охирларида хатларини ўқуш қийинлашадир. У қийин хатлар, бир хил эрон ёзма хати билан усмонлича ёзманинг ўртасида — мужмал бир хат. Энг охирида яна бошқа бир қўл билан (сўнгроқ қўшулғон бўлса керак) худди ёш болаларнинг чизиб ўйнашлариға ўхшатилиб мана бу нарса ёзилғон.
Қанда ворам сарви сарафрозим воркан,
Ё кима қул улойим сиз афандим воркан...
[1] Қўй.
«Шаҳнома»нинг туркча таржумаси — «Маориф ва ўқитғувчи» журналининг 1925 йил 5—6 қўшма сонида босилган.
Тусли Абулқосим — буюк «Шоҳнома» муаллифи Абулқосим Фирдавсийнинг (тахм. 940—1020-1030) Тус шаҳрида туғилгани назарда тутиляпти.
Офоқ — ар., жаҳон, дунё.
«Озарбойжон иловасида...» — муаллиф пазарда тутган «машҳур Собир» таржимаси ҳақида маълумотга эга эмасмиз. Озарбойжои тилига Рашид Афандизода томонидан 1906 йилда таржима қилинган «Рустам ва Суҳроб» достони шу достоннинг назмий таржимаси эса 1908 йилда Аббос Ғоибов томонидан амалга оширилади ва Тбилисидаги «Ғайрат» босмахонасида чоп этилади.
Суҳроб — «Шоҳнома» қаҳрамонларидан бири, Рустамнинг ўғли.
«Мулло Насриддин» — 1906 — 1930-йилларда Бокуда чоп этилган ҳажвий- суратли журнал.
«Жуковский томонидан қилинган таржима...» — машҳур рус шоири В. А. Жуковский (1783—1852) «Рустам ва Суҳроб» достонини немис тилидан таржима қилган. Гарчи таржима воситачи тил орқали амалга оширилган бўлса-да, рус китобхони ўтган асрнинг ўрталаридаёқ (1847) бу достон сюжети билан танишган.
Султон Маҳмуд Ғазнавий — ғазнавийлар давлатииинг асосчиси, Ғазна амири Саук тегиннинг ўғли, туғилган йили номаълум, 1030 йилда вафот этган.
«Мисрдаги черкас хонларидан Ғурий Консухон замонида...» — мамлуклар султони Ғурий Кансух усмоний турклардан енгилган (1517) дан сўнг уларнинг давлатига путур етган. Чўлпон назарида тутган таржима Шариф Амидий (1510 йилда вафот этган) томонидан амалга оширилган таржима нусхаларидан бўлиши керак.
Шаввол ойи — Ҳижрий йил ҳисобидаги ўнинчи (Рамазони шарифдан кейинги) ой.
«Черкас хонлари» — мамлуклар династиясининг султонлари черкас сарбозларининг авлодлари саналади. Малик Одил, Жонпўлатлар шу султонлардан бўлса керак.
Шом — мамлуклар давлати таркибига кирган Суриянинг шарқдаги номланиши. |
|
|
|
|
Мовароуннаҳрни маҳв этган хато |
|
01.02.2014 07:46
|
Муаллиф:
|
|
|
|
|
|
XXI асрда Хоразмшохлар давлати дунёнинг энг бой давлати эди. Бугунги Эрон, Покистон, Афғонистон ва Ўрта Осиёнинг каттагина худуди бу давлат чегаралари ичида қолиб кетарди. Буюк давлатнинг буюк ташвишлари бўлишини Муҳаммад Хоразмшох биларди...
|
|
|
|
Кулликдан хазар килган... |
|
01.02.2014 07:17
|
Муаллиф:
|
|
|
|
|
|
XIX асрнинг ўрталаридан бошлаб Чор Россияси Туркистонни забт этиб, маҳаллий аҳолини зулм остида ушлаб келарди. Туркистонликлар кўтарган бир неча қўзғолонлар аёвсизларча бостирилган, жуда кўп қон тўкилган эди.
I Жаҳон уруши ва ўша даврдаги сиёсий воқеалар Чор Россияси ҳукмронлиги дарз кетаётганини кўрсатиб қўйди. 1917 йил февралида ўлкага Николай тахтдан воз кечганмиш, янги ҳукумат урушни тўхтатармиш деган хабарлар кела бошлади.
Қаҳрамонимиз нима бўлдию, Бешболалик Ота-бой ғиштчининг мулла Сулаймон деган маҳрами билан гап талашиб қолди ва унга бир-икки шапати қўйиб юборди. Отабой ғиштчи бу шапатини ўзининг бетига тушгандай ғазабланиб қаҳрамонимиз устидан туҳмат ва бўхтонлар ташкиллаб Сибирнинг Нерчинск деган жойига 14 йилга қаматтириб юборади. Мадаминбек Сибирда оқ-қорани таниди. Рус сиёсий маҳбусларидан империядаги сиёсий вазият, урушда Россия кўраётган катта талофатлар, инқилобчилар мақсад ва ниятларини сўраб ўрганди. У русча ўқиш, гапиришни, ҳатто француз тилини тушунадиган бўлди. У сургундалигида ҳам беш вақт намозини, Рамазон ойида рўзасини ҳеч канда қилмади.
1917 йил баҳорида Николай II тахтдан туширилгач, янги тузилган Муваққат ҳукумат сургундагиларни авф этди. Мадаминбек Марғилонга қайтиб келади.
Алғов-далғов замонлар бошланиб кетган, вақтли ҳукумат деганлари жамиятда тартиб-интизомни сақлашга ожизлик қилиб қолган эди. Илгари шунчаки ёпиқ турадиган дўконлар ва хонадон эшикларига катта-катта қулфлар тушган, шунга қарамай ўғрилик, босқинчилик авж олган эди.
Мадаминбек бу воқеаларга лоқайд қараб тура олмади. У ўзига ўхшаш имонли, инсоф-диёнатли йигитларни йиғиб, маҳалла хонадонларини жиноятчилардан ҳимоя қилишга киришди.
1918 йил бошларида бир тўда босқинчилар Марғилонда анчагина кўзга кўринган Абдураззоқ закончини сўйиб кетишди. Мадаминбек ўз йигитлари билан бу ўта хавфли жиноятчилар тўдасини қўлга олиб, жазолади. Кейинчалик у Абдураззоқ закончининг қизига совчи жўнатади. Бой-бадавлат хонадонлардан устма-уст келаётган совчиларга рози бўлмаётган Саодатхоннинг волидаси кутилмаганда бек совчиларига оқ ўратиб юборади.
Мадаминбекўз назоратига олган ҳудудда тартиб-интизом ўрнатилиб, аҳоли тинч ҳаёт тарзига қайтади. Кеч кузда Марғилонга янги бир хабар етиб келди: оқ подшо ўрнига келган ҳукуматни большевойлар ағдарибди, улар барча ерларда ўз ҳукуматларини тузиб, ҳукмларини ўтказаётган эмиш. Вақтли ҳукуматни ағдариб ҳокимиятни ўз қўлига олган Ленин бошлиқ большевойлар оддий ҳалқни ўз томонига огдириб олиш учун дарҳол урушни тўхтатиш, сулҳ тузиш, ерни камбағалларга тақсимлаб, очарчиликни тугатиш масалалари ҳақида қарорлар эълон қилди. Энг асосийси ҳамма миллатларнинг тенг ҳуқуқлилигини (бу қарор қоғозда қолиб кетган) эълон қилиниши жуда кўпчиликни чалғиттан. Лениннинг ҳар бир халқ ва элат ўз истаганидек давлат тузишга, ўз урф-одат ва анъаналарига биноан яшашига тўла хаққи борлигини эълон қилиши ҳам эркпарвар туркистонликлар қалбида умид учқунларини ёқди.
Мадаминбек кўплар қатори янги ҳокимият миллат манфаатлари учун ҳизмат қилади деб ишониб, унинг таркибида ишлашга рози бўлади. У1917 йил охиридан Марғилон милицияси бошлиғи сифатида ишлай бошлади. Айни чоғда «Шўрои Исломия» жамияти фаоллари қаторида бўлган.
Вазиятга бошқа кўз билан қарайдиган бўлсак, чор ҳокимияти даврида ҳокимият 100 фоиз руслар қўлида бўлган. Негадир халқпарвар большевойлар ҳам ҳокимиятга келганда Туркистон ҳукуматида битта ҳам мусулмон вакилига «жой топилмади». 1917 йил 15 ноябркуни большевиклар ташаббуси билан Тошкентда янги давлат ташкил этилиб (Туркистон Автоном Совет Республикаси-ТАСР), унинг 15 та раҳбари «сайланди». Янги давлат раҳбарларининг барчаси русийзабон аҳоли вакиллари бўлиб чиқди.
Бундай адолатсизликка рози бўлмаган миллатпарвар кучлар, 1917 йилнинг 26-28 ноябр кунлари Қўқонда йиғилиш ўтказиб Туркистон Мухториятини тузганликларини (Ленин томонидан эълон қилинган қарорларга мувофиқ!) эълон қиладилар. Барча янги тузилган мухториятни қутлаб, табрик телеграммаларини жўната бошлаганда, тили бошқаю дили бошқа Ленин ўлкадаги ўз вакилларигаТуркистон Мухториятини керак бўлса, қурол кучи билан йўқ қилиш ҳақида телеграмма жўнатади. 1918 йил 14 февралида ТАСР ҳукумати Фарғона вилоятини қамал ҳолатида деб эълон қилади. Совет ҳокимияти Фарғона водийсига бутун кучларини тўплай бошлайди. Бундай шароитда Туркистон Мухторияти раҳбарияти асосий эътиборини очарчиликни тугатиш, саноат ва қишлоқ хўжалигини тиклашга қаратган. Қўқон Мухторияти ўртадаги тушунмовчиликни (ахир, бир неча ой олдин Лениннинг ўзи халқларга ўз тақдирларини ўзлари белгилашга тўла ҳаққи бор, деб қарор эълон қилган эди) тинч йўл билан бартараф этишга уринган. Аммо 72 кун яшаган мухторият қизил армия кучи билан тугатилди. Унинг омон қолган ҳарбий қисмлари миллий-озодлик қўшинларига қўшилиб кетди.
Бу вақтда Мадаминбек Марғилонда эди. Рафиқаси Абдураҳмон закончининг қизи ўзбек хотин-қизларига хос энг яхши феъл-атвор эгаси эди. Мадаминбек бундай оқила умри йўлдош бергани учун Яратганга тинмай дуо қилар, инсонларга қилган барча яхшиликлари эвазига уни ўзига берилган бир туфҳа деб биларди.
Мадаминбек кичикроқ бир савдо дўкончаси очиб, тинч ҳаёт кечиришни режа-лаштирар, ўзининг 40 нафар қуролдош йигитларини яқин кунларда уйларига қайтаришни ўйлаётган эди. Аммо охирги кунларда большевиклар олиб бораётган сиёсат барча режаларни бузиб ташлади. У ўз йигитлари билан милиция марказидаги қуролларнинг барчасини олиб истиқлолчилик ҳаракатига қўшилиб, ҳақиқий босмачилар - қизилларга қарши курашни бошлаб юборди. Бир куни у ўз йигитлари билан Марғилонга бостириб кириб, тинч аҳолини отиб, қиличдан ўтказаётган арман дашноқлари устига қўққисдан ҳужум қилиб барчасини қириб ташлайди. Мадаминбек ғалабасини эшитиб водийнинг турли бурчакларидан унга ёрдам истаб чопарлар кела бошлайди. Табиийки, қаҳрамонимиз уларга ёрдамга ошиқади.
Чор Россияси даврида Туркистонга кўчириб келтирилган рус мужиклари ҳам большевик ҳокимиятидан норози эдилар. Советлар уларнинг ерлари ва мол-мулкларини давлат ихтиёрига тортиб олаётган, қаршилик кўрсатганларни эса отиб ташлаётган эди. Мадаминбек «Рус деҳқон армияси»қўмондони генерал Монстров билан яширин алоқа ўрнатиб, биргаликда ҳаракат қилиш ҳақида келишиб олади.
Моҳир саркарда эканини қисқа вақтда исботлаган Мадаминбек ҳузурига Англия ҳукумати ёрдам таклиф қилиб элчи жўнатади. Урал ва Сибирда қизил армияга қарши курашаётган Колчак эса 2 та рус ва 2 та инглиз генералларини унинг ҳузурига ёрдамга юборади. Бундан ташқари Туркия ва Германиядан ҳам ёрдам таклифлари кела бошлади.
Афсус ва надоматлар бўлсинки, четэлликлар Мадаминбек шахсиятида кўра олган етакчилик ва саркардалик салоҳиятини Қўқон атрофида Катта Эргаш бошчилигида ҳаракат қилаётган қўрбошилар кўра ол-мадилар. Улар Мадаминбекнинг бутун кучларни бирлаштириш таклифига рози бўлмадилар.
Мадаминбек маҳаллий бойлар воситачилигида Англия, Германия ваТуркиядан қурол-яроқлар сотиб олиб, қўл остидагиларни яхшироқ қуроллантира бошлади.
Мадаминбекнинг Туркистонда ҳаракат қилаётган озодлик кучлари раҳбарларидан устивор томони шу эдики, унинг ҳарбий штабида ўқимишли, сиёсатни тушунадиган рус ва инглиз офицерлари бор эди. Улар Россия ва унинг атрофидаги воқеаларни синчиклаб кузатиб, ўрганиб борар ва бу ҳақда Мадаминбекка зарур маълумотларни беришарди. Ишончли ва зарур маълумотларга эга бўлган Мадаминбек уларни ўзича таҳлил этар ва аниқ вазиятни ҳисобга олган ҳолда тегишли бир тўхтамга келарди.
Архив маълумотларида кўрсатилишича, у Скобелев (ҳозирги Фарғона шаҳри), Наманган, Андижон, Ўш қўрбошиларини бирлаштириб 25 минг кишилик армияга қўмондонлик қилган.
Совет қўмондонлиги Мадаминбек билан водийда қандай жанг қилишни режалаштираётганда, у ўз йигитлари билан русларнинг асосий истеҳкоми, Скобелев шаҳрига, 1919 йил бошида тўсатдан бостириб киради. Кўча жангларида русларни мағлуб этгач, шаҳар турмасига ҳужум қилиб, 200 дан зиёд сафдошларини ва рус офицерларини озод этадилар.
Истиқлолчилик ҳаракати қўшинлари қисқа вақт ичида Ўш, Андижон, Марғилон, Қува, Жалолобод ва бошқа йирик шаҳарларни ўз назоратига олади. Ўш озод этилгач, Мадаминбек халқ олдида генерал Монстров ва Алексеевларнинг елкаларига қўлини қўйиб жуда чиройли қалблар тубидан ўрин оладиган, самимий бир нутқ сўзлайди. Уни Ўш аҳли қуйидагичатаърифлаган: «У ўрта бўйли, тўладан келган, қизил юзли, чарақлаб турган қора кўзли, жуда хотиржам гапирадиган киши эди. Унинг унча ўсмаган сочлари устига кийган Марғилон дўпписи ҳам, қилич ва наганини елкасидан белига қараб тортилган тасмаси ҳам, қолаверса, шойи бел-боғи ҳам ўзига жуда ярашиқли эди».
1919 йил сентябр ойи ўрталарида Марғилонда Ислом қўшинлари ва «Рус деҳқон армияси» раҳбарларининг бирлашган қурултойи бўлди. Қурултой Мадаминбекнинг салоҳиятли амир ал-муслимин эканини яна бир бор эътироф этиб, унинг Фарғона водийсида чинакам адолатли, меҳнаткашпарвар мусулмон ҳукумати тузиш тўғрисидаги дастурини маъқуллади. Қурултойда ўлкада Таъсис Мажлиси (парламент) чақириб, тенг ва эркин сайловлар асосида қоннуний ҳукумат тузиш масаласи ҳам муҳокама қилинди. Бу ҳукуматдаги жойларнинг 2/3 қисми ерли аҳоли вакилларига, қолган бир қисми русийзабон халқ вакилларига ажратилиши назарда тутилган эди.
Жангу-жадаллар билан банд бўлган Мадаминбек севикли ёри Саодатхон билан кам кўришарди. Мадаминбек билан бу аёл анчагина машаққатлар чеккан. Саодатхон опа назарида ўзининг беги (у Мадаминбекка «бегим» деб мурожаат этарди) улуғ ишлар билан бандлиги, миллат севгиси унинг бошқа ҳис-туйғуларидан устивор турганидан сира ҳам ҳафа бўлмас, аксинча, бу билан ғурурланиб юрар, ўзи ҳам янги бир олам кишиси бўлиб бораётганидан мамнунлигини яшира олмас эди.
Туркистон чоризмнинг муҳим хом-ашё базаси эди. Ленин ва унинг сафдошларининг қаттиқ эътиқодича, Туркистонда Совет ҳокимиятини ўрнатиш Хитой ва Ҳиндистон каби йирик давлатларга «инқилобни» экспорт қилиш имкониятини туғдирарди. Шунинг учун ҳам большевиклар Туркистонни қўлдан чиқаришни истамас эдилар.
Иккиюзламачи Ленин 1918 йил бошида Туркистон аҳлига ўзлари истаганларидек давлат тузиш ҳуқуқи берилишини эълон қилиб, ўша йилнинг сентябр ойида Турккомиссия номи остида фавқулодда ваколатларга эга коммунистлар гуруҳини Тошкентга йўллаган. Уларга Туркистонда большевик тузумни қандай қилиб бўлмасин сақлаб қолиш ва кучайтириш вазифасини юклаган эди. Айнан шу комиссия қарори билан Туркистон Мухторияти тугатилган, мусулмонларга қарши «қизил террор» сиёсати ишга солинган эди. Бу сиёсат қурбони бир неча юз минг киши бўлди.
Россиянинг марказий вилоятларида фуқаролар уруши большевикларга Урта Осиёда ҳокимиятни қўлга олишга имкон бермаган. 1920 йилга келиб «оқ армия» қўшинлари мағлуб этилиб, асосий кучлар Туркистонга йўналтирилди. Қирғизистонда туғилиб ўсган Фрунзе бу қўшин қўмондонлигини қайтадан ўз қўлига олади. Янги ва урушларда чиниққан кучлар етиб келиши билан истиқлолчилик ҳаракати аъзоларига қарши кураш анча кесқин тус олади.
Кечагина Осиё халқларига ўз давлатини тузишга рухсат берган Ленин иккиюзламачилик қилиб биринчи имконият пайдо бўлиши биланоқ Туркистонда ҳокимиятни қўлга олиш ишини бошлади. Қизил армия нафақат Фарғона мухтор давлатини, балки Бухоро амирлиги ва Хива хонлигини ҳам тугатган.
Мадаминбек тузган давлат ўша даврдаги кўплаб Осиё мамлакатлари каби диний давлат бўлмай, диний ва миллий анъаналаримиз қадрланадиган дунёвий давлат эди. Фарғона водийсига Хитой, Англия, Эрон, Туркия ва АҚШдан элчи ва вакиллар келиб ўз давлатларининг ёрдамларини таклиф этган эди.
Мустақилликка эришгач, ноҳақ қораланган ота-боболаримизни халқимизга танитиш имконияти пайдо бўлди. Советлар бу йўлдаги фаолиятларини 80 йиллар охиригача давмм эттирдилар. Ҳатто, «Узбекфильм» киностудияси «босмачилар» тўғрисида шунчалик хўп фильм суратга олганки, собиқ Иттифоқда «Басмач-фильм» деган ном билан танилиб қолган.
Англиядан чиққан Робин Гуд номли бир қароқчи ҳақида бир қанча фильм суратга олинган. Корея киночиларига тан берасан киши, «Денгиз ҳукмдори», «Сўнгги қиролича» ва «Жумонг» сериаллари орқали ўз тарихларини дунёга танитмоқда. Бизлар ҳақиқий юрт ўғлонлари ҳақида бадиий фильм олиб, чиройли тарзда ўз халқимйзга танитсак, кўчада ўйнаётган болаларимиз пешонасига латта боғлаб кореялик қаҳрамонларга эмас, белига белбоғ боғлаб Амир Темур, Мадаминбек, Намоз Пирумқуловларга тақлид қилган бўларди.
Жамшид КОМИЛОВ |
|
|
|
