|
Абдулҳамид Чўлпон. Театр – санъат (1922) |
|
13.03.2014 23:15
|
Муаллиф:
|
 |
 |
 |
|
|
(«ҚИМОРБОЗЛАР ҲАЁТИ», «ХИЁНАТКОРЛАР ЖАЗОСИ», «ЭР-ХОТИН», «АРШИН МОЛОЛОН») УМУМИЙ ҚАРАШ
Ўртоқ Уйғур Бухородан келгандан бери саҳнамиз жонлана бошлади. Шу бир-икки ҳафта ичида яна бурунги каби камчиликлар, қарғиш ва лаънатлар билан бўлса-да, бир неча томоша кўрдик.
Матбуотимизда исми кўрунуб келатурғон «С» (Санжар) ўртоқ томонидан таржима қилинғон «Қиморбозлар ҳаёти» — Оврупо қиморбозлиғининг қўрқунч ёқларини яхши кўрсатадир. Бунда қиморбозлиқнинг қайнағон жойи, қиморбозларнинг иш устидаги «фаолиятлари» кўрунмайдир. Бунда бу ёмон одатнинг оилага қилғон таъсири кўбрак кўрсатиладир. Таржима текисгина чиққон. Ғудур-будурлиқ кўб сезилмади. Фақат бунда ўйнағучи артистларимиз (Аброр, Сайфи қори, Зиё Саид, Шокирлар) нимагадир хийла ёт ва бегона бўлуб ўйнадилар. Самимийлик, рўлни англаб ўйнашлик, саҳнада эркин бўлишлиқ — мана буларни кўра олмадик. Халқ оз эди, кирим ёмон бўлғон, эҳтимолким шунинг учун артистларимиз «барибир» деб ўйнағон бўлсалар...
Давлат труппасининг бу «барибир» томошасидан сўнг Эски шаҳар ишчилар факультети талабаларининг бир «Томоша ва консерт кечаси»ни ҳам кўрдик. Томоша қисмида қўюлғон тўрт пардалик «Хиёнаткорлар жазоси» деган нарсани ёзиб ўлтириш ҳам вақт исроф қилишдир. Баъзи бир пардаларнинг 3—5 минут қадар давом этишлари бунга катта гувоҳдир. Фақат консерт қисмида миллий чолғи мактабининг биринчи имтиҳонини кўрдикким, бу хийла умидликдир. Болаларнинг кўбайишиб айтган ашулалари заиф бўлса ҳам, бир боланинг ёлғиз ашуласи, бир йигит томонидан ёлғиз айтилган «Гулёр» яхши эди. Шу «Гулёр» айтган йигитда яхши кучлик товуш бор. Фақат, ишланмаган.
Миллий чолғи мактаби ғолибо 3-4 йилдан бери давом этадир. Фақат сўнг чоққача унда муаллимлар ўрнига «тўнкалар» ўлтурғони учун ҳеч самараси кўрулмаган. Яқинда ясалғон ислоҳот ва таълим ишига қўюлғон муқтадир муаллимлар (Қурбон ва Шожалиллар) мактабни умидли йўлға қўйғонлар.
Яна ҳам диққат, яна ҳам кўбрак аҳамият берилмаги керак.
Саҳнамизда неча маротаба ўйналғон «Эр-хотун» ва «Аршин мололон» томошалари тўғрисида қайта-қайта ёзишни ортиқ топаман. Бу тўғрида шунигина айтаманким, бизнинг саҳнамизнинг энг зўр камчилиги — драм ўйнағучиларнинг ўперада чиқишларидир. Мана бу камчилик ҳар икки томошада ҳам энг қаттиғ сезилди. Билмадим, қачон бизнинг саҳнамиз ўперада бошқа, драмда бошқа ҳайъатга эга бўлур экан. Ҳар ҳолда, сўнгги икки томоша саҳнамизнинг яна жонланиб, тузалиб борғонини кўрсатадир. Саҳнамиз яна тирилмакчи. Халқ саҳнада яна руҳига озиқ топа бошлади. Энди шу ҳаракатни тўқтатмай, оқсатмай олиб бориш — (ҳар бир санъат — Д.Қ.) арбобининг вазифасидир.
Энди умумий суратда бир нарса ёзиб ўтмакчи бўламан: умумий деганим саҳна ва санъатимизнинг моддий жиҳатидир. Қиш яқинлашиб, юпқа кийимлар ярамай бошлағон бир вақтда ҳам халқимиз ўзи тубданда ўлгундек зах бўлғон ёзлиқ «Турон»да томоша кўрмакка мажбур. Қишлоқ «Турон» қатъиян ярамайдир. ТошПО ўрни тилга ҳам олинмоғон, янги бино эса маҳаллама-маҳалла кўчуб, ҳар кун бир камисия томонидан бир тўқтатилиб, бир рухсат этилиб, сарсон ва саргардон бўлуб гурадир. Билмадим, бу иш жиддий бир йўлға тушарми, йўқми? Қиш келганда кўчада қолғон саҳнадан нима умид қилмоғ керак?
Бухородан чақиртириб олинғунча минг ваъда, минг хил роҳат ва таъминотлар тақдим қилинғон Уйғур ҳануз турғали бир жой, баъзи тажрибалар учун икки газ ойнаға эга бўлмағон. «Уйғурни Бухородан олиб келиш учун пул сарф қилиб Ғози Юнус ўртоқни Бухороға юборған» Эски шаҳар ижроқўми унинг қўл остиға келиб кирган санъаткорга жой топиб беролмайдир-да, «Шарқ» кутубхонасининг жойиғача бир якатчига ижарага қўядур. Санъатнинг қиймати шу эса, ундай санъатдан умид узмаса керак эди!
____________
Театр — санъат — «Туркистон» газетасининг 1922 нил 29 сентябрь сонида эълон қилинган.
«Қиморбозлар ҳаёти» — француз драматурги Виктор Дюканж (1783—1833) қаламига мансуб асар. Аслида «Ўттиз йил ёки қиморбознинг ҳаёти» деб номланувчи бу асар 1828 йилда ёзилган.
«Хиёнаткорлар жазоси» — бу ўринда қайси асар назарда тутилаётганини аниқлашга муваффақ бўлмадик. Тахминимизча, гап Ҳамзанинг «Туҳматчилар жазоси» пьесаси ҳақида бормоқда.
«Эр ва хотин», «Аршин мололон» — Озарбойжон композитори ва драматурти Узеир Ҳожибеков (1885—1948) асарлари. Булардан кейингиси айниқса катта шуҳрат топган.
Зиё Саид — тахаллуси, ҳақиқий исм-шарифи Қосим Солиҳов (1901—1938), ўзбек драматурги, журналист ва танқидчи. |
|
|
|
Абдулҳамид Чўлпон. "Або Муслим" (1921) |
|
13.03.2014 23:14
|
Муаллиф:
|
|
|
|
|
|
АБО МУСЛИМ
13 декабрда «Турон» қишлиқ биносида улуғ адибимиз Фитратнинг 5 парда 7 кўрунушлик «Або Муслим Хуросоний» номлиқ томошаси ўйналди.
Томоша — аралашқучу қаҳрамонларнинг кўблиги ҳам тарихнинг энг чувалашқон давридан олиниб ёзилғони учун томошанинг сўнгига унинг натижасини тўла кўрвататурғон бир кўрунуш ортдирилғон. Бу кўрунуш хийла муваффақиятлик тузулган. Айниқса, Марв беги қизининг бир тўда «ёввойи» кишилар орасида қолғон чоғидаги шошқинлиғи, одам болаларининг ахлоқ важидан қандай қуйи даражаларга тушганлиги тўғрисида халққа қаратиб қилғон хитоблари ҳам ул кишиларнинг ҳар бирини битта-битта таъриф қилиши жуда ўткурдир.
Умуман томошада Фитратга хос сўз усталиғи хийла кучлик. Бу жиҳатдан томоша катта бир адабий аҳамиятга моликдир.
Энди ўйнағучиларға келсак, Або Муслим рўлида Аброр томошанииг бошдан-оёғиғача бир текис олиб бора олмади. Очиброқ айтганда, биз исломият тарихида жуда улуғ довруқларға сабаб бўлғон темир вужудлик, пўлат иродалик, мудҳиш Або Муслимни кўра олмадиқ. Аброр эпчил артисимиздир, шу тилагимизни бу сафар бўлмаса, бошқа бир сафар бера олишиға ишонамиз. Охирги кўрунишда аббосийларнинг биринчи халифаси рўлини Сайфи қори жуда юмшоқ ўйнади. Айниқса, Або Муслим билан Марв беги қизининг ўлишлари чоғида, кароматчи шайх чопони остидан ҳоваржларнинг жосуси Заҳҳок чиқиб келган вақтда, ўзининг катта ва тузалмас хатоларини англағон дамларда шу қадар кам ҳаракат эдиким, сира қўя қолинг! Сайфи қорининг ампуласи (ўйнайтурғон ўюнлари) белгуликдир. Режиссур шуни кўзда тутуб уни ғоят жиддий бўлғон шу хил рўлларга чиқармаслиғи керак.
Бизнинг Туркистонда «доғули айёр» деб ном чиқарғон Заҳҳок рўлида Уйғур бошдан-оёқ яхши. Кўзга илинар-илинмас сустлик ва руҳсизлигини санамасак, Марв бегининг қизи Гулнор рўлида Масъума хоним яхши. Або Муслимнинг вазири Холид рўлида Ўктам, Марв беги рўлида (аввалларда Сайфи қори) Амир Али рўлида Шокир, Язид рўлида Олим, Гулнорнинг энагаси рўлида (Робия Туташ текис ўйнайдилар. Нарсиёр рўлида чиққан Босит билан Язид рўлидаги Олимнинг юксак руҳ билан вазият ва аҳволға ёндаштириб ўйнашларини айтиб ўтмак керак. Бошқа кичкина вазифалар ҳам дуруст бажарилди.
Умуман айтганда, бу асарнинг бу сафарги ўйналишини жуда текис ва завқли ўюнлардан бўлди десак, сира янглишмағон бўламиз.
Бизнинг қашшоқ ва эсдан чиқиб кетган саҳнамизга хос бўлғон камчиликлар (жиҳоз, декаратсия ва кийимлар камлиги), албатта бу йўла ҳам бор эди. Бунларнинг тўлдирилиши, тугалланиши — Марв бегининг бир саволига қарши Заҳҳокнинг берган жавобидек: «Тева қафасга кирганда бўлатурғонга ўхшайдир...»
Халқ зич, тўла эди.
«Халқ театрга юрмайди» деган гап тўғри эмас, халқ юрадир. Локин, театр-томоша исмида бўлатурғон қурчоқ ўюнлариға, ўз руҳига ёт бўлғон унга англашилмайтурғон таржималик «ғарбий» асарларга юрмаса ҳақи бордир. Йўқ эса ўзини қизиқтиратурғон заминларда ёзилғон ва яхши ўйналатурғон томошаларга халқ юрадир.
Бу ҳол сўнг вақтда жуда очуқ кўрулди.
Халқнинг руҳини яхши тушуниб олғон Давлат труппаси энди халқ руҳига яқин бўлғон нарсаларни кўпрак кўймоқ учун ҳаракат қила бошламишдир. Ҳозир труппа томонидан Хуршид ўртоқ қалами билан томоша ҳолиға солинғон машҳур «Фарҳод ва Ширин» афсонаси тайёрланмоқдадир.
Иккинчи томондан саҳнамизнинг ўзини тузатишга хам жиддий ҳаракатлар кўрула бошлади. Сирдарё музофот фирқа қўмитасининг масъул саркотиби ўртоқ Абдулҳай Тожи билан Эски шаҳар ижроқўмининг муваққат раиси Маннон Рамз ўртоқлар марказнинг бирдан-бир санъат маркази бўлғон «Турон» биноси ва Давлат труппасини яхши йўлга қўймоқ ишини бир неча ҳаваслик кишиларга топшуриб пуллик ёрдам ваъда қилғонлар.
_______________
Або Муслим. — «Туркистон» газетасининг 1921 йил 21 декабрь сонида Қаландар имзоси билан эълон қилинган.
Аброр — Аброр Ҳидоятов (1900—1958), машҳур театр актёри, СССР халқ артисти. 4918 йилдан актёрлик фаолиятини бошлаган А. Ҳидоятов Отелло ролининг ижроси билан халқ дилида муҳрланиб қолган.
Аббосийларнинг биринчи халифаси — Муҳаммад алайҳиссаломнинг амакиси Аббос авлодидан «Саффоқ» (Хунрез) лақаби билан машҳур бўлган Абу Аббос Абдуллоҳ сулоланинг биринчи халифаси эди.
Маъсума хоним — Махсума Қориева (1902—1940), илк ўзбек актрисаларидан, Ўзбекистон ССРда хизмат кўрсатган артист.
Шокир — Шокир Нажмиддинов, 1903 йилда туғилган. Ижодий фаолиятини 1919 йилда Карл Маркс номли труппа составида бошлаган талантли актёр. Ўзбекистон ССР халқ артисти. |
|
|
|
|
Жосуслик маҳкамаси |
|
26.02.2014 20:22
|
Муаллиф:
|
|
|
|
|
|
Одамларни осиш учун дор қуришга хазинадан пул ажратишнинг кераги йўқ — дея таъкидлади 1908 йилнинг ёзида Петербургдан ташриф буюрган алоҳида жандармлар корпуси қўмондони, генерал майор, барон Тоубе — Зеро, Туркистондаги ҳар бир қайрағоч дор ўрнини бажаради.
Жосуслик ишлари бўйича Чор Русиясидан энг ваколатли кишининг ўлкага келиб, Туркистондаги чоризм маҳфий полицияси Туркистон район муҳофаза бўлими ишини таҳлил қилганидан кейин айтган бу сўзлари дастуриламал вазифасини ўтай бошлади. Зеро, Туркистонда ушбу жосуслик маҳкамасининг ташкил этилганига ўшанда эндигина бир йил бўлган эди.
1909 йилга келиб, Петербург ва Москвада бошланган сиёсий ҳаракатлар мустамлака ўлкаларда ҳам авж олиб, чор Русиясининг бир бутунлиги ва хавфсизлигига катта зарар етказадигандек туюлганди. Қолаверса, туркий мусулмон халқларда авж олиб кетган жадидчилик ҳаракати миллий озодлик ғоясини пинхона бўлса-да, тарғиб этаётганди.
Шулардан келиб чиқиб, Петербургдаги бош штаб генерал майори Гескет 1907 йили Туркистонда жандарм бошқармаси охранкани ташкил этиш масаласини император олдига долзарб вазифа қилиб қўяди. Бу таклифни Туркистон генерал губернатори НЛ.Гродеков ҳам қўллаб қувватлагач, император аҳволни таҳлил қилиш учун сенатор, граф К. Палень бошчилигидаги комиссияни ўлкага жўнатди.
Бир ойча Туркистонда бўлиб вазият билан танишган комиссия, ўлкадаги сиёсий ғалаёнлар улуғ Русиянинг бир бутунлигига дахл солиб, давлат аҳамиятига молик хавф-ҳатар, бу ерликлар хотирасидан беиз кетмай, аста-секин томадиган заҳар, мисоли улар онгини бузиб, рус ҳукумати қудратига, кўр-кўрона ишонч ва руҳий осойишталикларига рахна солиши мумкин», дея хулоса чиқарди ҳамда бунинг олдини олиш учун Гескет ва Гродековнинг таклифи—Туркистонда охранкани ташкил этиш ташабуссини маъқуллади. Ана шундан сўнг император Николай Романов фармонига кўра, 1907 йилнинг ноябрида маҳфий жосуслик тармоғи асосида бевосита Петербургга бўйсунадиган маҳфий сиёсий полиция ташкил этилиб, у Туркистон район мухофаза бўлими деб номланди.
Ушбу жосуслик маҳкамасининг бош мақсади ўлкадаги эркин фикрловчи кучларни, жадидларни ва уларга хайрихоҳларни аниқлаш, улар сафига иғвогарларни юбориш орқали бўлиб юбориш, турли элат ва халқлар, миллатлар ўртасида низо-нифоқни кучайтириб бориш, озодлик ҳаракатларининг барча турларини аниқлаб, унинг истиқболига йўл қўймаслик, руслаштириш сиёсатига қарши бўлганларни пинҳона йўллар билан йўқ қилиб туриш эди. Охранка бошлиғи қилиб Петербургдан келган Леонид Квицинский ва махсус бўлим бошлиғи этиб подполковник Васьилев тайинланди. Уларнинг ҳар иккаласи ҳам сиёсий иғвогарликлар устаси, моҳир айғоқчи, сезгир инсон сифатида катта тажрибага эга зобитлар бўлган.
Император фармонига кўра, охранка бошлиғи буйруғига Туркистон генерал губернаторлигига қарашли Сирдарё, Фарғона, Самарқанд, Еттисув, Каспийорти вилоятлари маъмурлари шахсан бўйсунар, улар сўровномасига қисқа муддат ичида жавоб қайтаришлари шарт эди. Агар охранка ходими тинтувга келган пайтида икки дақиқа ичида эшик очилмаса, уни бузиб кириш ҳуқуқи ҳам берилганди. Ана шундай катта ваколатларга эга маҳкама қисқа муддат ичида ўргимчак уяси каби айғоқчилик ва аксилайғоқчилик тармоғини кенг ёя бошлаганди.
Маҳкаманинг дастлабки қилган иши барча вилоятлар ва уларга қарашли уездларга сўровномалар юбориб, маҳаллий халқнинг кайфиятини, фикрлаш даражасини ўрганиш бўйича маълумотлар тўплаш бўлди. Губернатор ва уезд бошлиқлари охранкага 19 та савол бўйича қисқа муддат ичида жавоб беришга мажбур этилди. Шу билан бирга, маҳкаманинг қилган асосий ишларидан бири жадидлар, уларнинг хайрихоҳларини аниқлаш, улар ғояси асосида чиқаётган газеталарни назорат қилиш ва иложини топиб ёпиш, уларни маблағ билан таъминловчи бойларни таъқиб қилиш, Туркия ва ислом давлатлари билан алоқаларини ўрганиш эди.
Охранка бошлиқлари бўлмиш А. Квицинский ва Н. Васильевнинг қилган бир йиллик амалий ишлари натижасида 1908 йилнинг ноябрига келиб, Скоблевда 300, Тошкент турмасида 900 нафар сиёсий махбус сақланарди. Самарқанд турмасида эса маҳбуслар кўплигию, шароит ёмонлигидан юқумли касалликлар тарқалди. Энг фаол табақа деб қаралган темирйўл ишчиларидан 400 таси сиёсий ишончсиз, дея ишдан бўшатилган бўлса, 700 нафари «қора рўйхат» га тушганди.
Шу тарзда ишлаган жосуслик маҳкамаси ўша пайтдаги тараққийпарвар аждодларимиз бахтига 1914 йилда бошланган биринчи жаҳон уруши, 1916йилдаги озодлик ҳаракатлари, 1917 йилги ағдар тўнтарлар сабабли бутунлай барҳам топди ва тарих қаъридан жой олди.
Умид Бекмуҳаммад |
|
|
|
Ситсилияда Бухорий қишлоғи |
|
20.02.2014 17:54
|
Муаллиф:
|
|
|
|
|
|
Тарих фанлари доктори, профессор Роберт Ланда Ситсилия оролига қилган саёҳати чоғида бу ердаги Буккери қишлоғига қўнди ва, табиийки, олимларга хос қизиқувчанлиги туфайли қишлоқнинг тарихи билан қизиқди. Маълум бўлишича, «Буккери» дегани «бухорий» сўзининг бузиб айтилган шакли бўлиб, тўққизинчи-ўнинчи асрларда Бухородан келган бир жамоа оролни маскан тутган экан.
|
|
|
|
