Бир вақтлар чор ҳукумати ва унинг хоин миссионерлари қўл остида жуда оғир ҳоллар кечирган Туркистон маорифпарварлари, шўролар ҳукумати даврида хийла кенг план ва ғоялар билан ишга киришган эдилар: беш йил инқилоб даврининг аввалги йилларида маориф ишларимиз ғоят ёруғ ва зўр умидлик бир ҳолга кира бошлаган ва бу йўлда асосли бир замин ҳозирлана бошлаган чоғда маориф бирдан турғунлик ва тушкунликка йўлиқиб қолди.

Бунинг сабаблари жуда кўп бўлса ҳам, каттароқлари — маориф ишларида кўрпага қараб оёғ узатмаганимиз, маориф аҳлларининг халқдан узоқлашганликлари, маориф ишларида Туркистон халқининг Оврупо гази билан ўлчаганлиги, кило каби хусусий ва фанний равишда ҳал этиладиган масалаларда Туркистон ёшларининг ўзаро ихтилоф қилиб, ҳар турли араз ва ситезлар билан бир қадар вақт маориф ишларидан чеккага чиққанликлари ва, буларнинг устига, Самарқанд ва Фарғонада беш йилдан бери давом этиб келган «босмачилик ҳаракатлари»дир. Бунинг устига, янги иқгисод сиёсати орқасида кўп мактабларимизнинг таъминоти маҳаллалардаги маблағларга ва маҳаллий халқнинг ўз эркига қолдиридди.

Бу ҳақиқатларни кўра ва била туриб шу юқоридаги сабаблар билан курашмасак ва ўзаро жанжалларимизни бир тарафга ташлаб қўйиб, қўл-қўлга беришиб, бутун тиш ва тирноғимиз билан маорифга ёпишмасак, Туркистон маорифи ўлди ва Туркистоннинг порлоқ келажагидан умид узулди, демакдир. Чунки, Туркистоннинг порлоқ келгуси, балки ҳаёти ва қўрқинчли қоронғилиқдан қутулиши фақат маорифгагина боғлиқдир. Туркистон халқи маориф ва маънавият нарвонининг биринчи поясига эндигина қадам босди.

Бу тўғрида ҳали қилинадиган хизматлар жуда кўп, кўзланган мақсад жуда узоқдир. Моддий ва маънавий томондан ишланмаган ишларнинг ҳали мингдан бири ҳам ишланган эмас. Маориф ва маданият йўлида ҳали бизнинг тилимизга олинмаган, балки, хаёлимизга ҳам келмаган буюк хизматлар ва ечилмаган масалалар бор — фанний ва илмий тадқиқот ва мубоҳасалар бир томонда турсин, ибтидоий мактабларни бир йўлга қўйиш учун ҳам керакли чораларни ҳануз топа олганимиз йўқ. Тил ва адабиёт масаласида эса, ҳалигача унинг бошлағичи бўлган ёзув ва имло тўғрисида асосли бир йўл тополмасдан, турлимиз турли томонга тортишиб, кўзланган мақсаддан чеккага чиқиб кетдик. Шу саналган камчиликларни қанча оғир бўлса бўлсин, иқрор қилмоқ билан бирга биз, Туркистон маориф ходимлари, устимизга тушган ғоят муҳим ва масъулиятли вазифаларни — қанча оғир бўлса-бўлсин, комил сабот ва матонат, улуғ қаҳрамонлик ва олижаноблик би-лан ийфо қилишимиз лозим, буни инкор қилиб бўлмас. Мана шу ҳолларни эътиборга олиб, Тошкентнинг бутун ўзбек маорифпарвар ёшлари ва масъул маориф-маданият ишчиларининг умумий йиғини.Туркистонда маориф ишларининг сусайиши ва маориф ходимлари орасидаги жанжалларнинг сабабларини яхши англаб билмакни лозим топиб, шунга махсус бир ҳайъат сайлади. Бу ҳайъатнинг бир неча кунлик фаолияти натижасида маориф ишчилари орасидаги бутун англашмовчиликларнинг бартараф қилинганлиги тўғрисида ўзаро бирлик ясалиб ва аҳдномалар тузулди. Маориф ишларимизнинг энг оғир ва буҳронлик бир вақтида шу ишни пастлаш ва йўқолишдан қутқариб қолмоқ учун бирлашган Тошкент ўзбек маориф-маданият ходимлари, бутун ўлкадаги маорифпарвар ўзбек шоввозлари шу бирлашмани самимий бир тантана билан эълон қилмоқ баробарида, уларга қуйидаги таклифларни қилади:

1) Бутун ўлкадаги ўзбек маориф-маданият ходимлари ўз ораларидаги барча жанжал ва битишмасликларни ташлаб, қўл-қўлга берилиб, маорифнинг юксалиши учун ортиқ даражада зўр ғайрат билан ишласинлар.

2) Халқни маорифга ва маорифни халққа яқинлаштирмоқ учун қўлларидан келган ҳар бир чорага киришсинлар.

3) Самарқанд ва Фарғонада халқнинг бутун хўжалик ишларини ва бунинг орқасида маориф ишларининг барбод бўлишиға сабаб бўлган босмачилик билан курашиш ишида бор кучлари билан ҳукуматга ёрдам берсинлар.

4) Туркистон ўзбекларнинг маориф ва маданият ишларини тўғри бир йўлга қўймоқ учун Тошкентда «Нашри маориф» исминда бир жамият очиш ҳаракатига киришилди. Шу жамият расмийлашгандан сўнг матбуотда эълон қилиниши билан дарҳол шу жамиятнинг ҳар ерда шўъбаларини очишга киришсинлар. Ерли халқнинг маориф ишларида бизда муттаҳиди фронт ташкил этилмоқдадир. Шунга яқиндан аралашмоқ ва умумий душманимиз бўлғон жаҳолат билан курашмакка барча ўзбек маориф-маданият ходимларини даъват қиламиз.

Мунаввар қори Абдурашидхонов

Маннон Рамз Шокиржон Раҳимий

Заҳириддин аълам Элбек

Шаҳид Эсон

Салимхон Тиллахонов

Ҳамид Сулаймон

Холмуҳаммад Охундий

Мажид Қодирий.

«Туркистон» газетаси, 1923 йил, 1 январь

Эшоннинг ҳонақоҳида доимо мингдан ортиқ одам бўлар эди. ٍٍШунинг билан даромади ҳам катта эди. Мана бу ҳолларни ва бўлиб турган ишларни мустабид чор ҳукуматининг губернатори ва ҳокимлари юқорига ёзиб, “Рапорт” билан билдирганидан, Туркистон генерал губернатори ўз олдидаги хос терговчини ва уларнинг бошлиғини чақириб, Марғилон уезд ҳокими билан ҳақиқат қилмоққа ва бўлиб турган ишларни кўриб ақл юргизмоққа юборди. Булар келмасдан бир ой илгари хабари келиб, Йикчи эшон алоҳида ва махсус поёндозлар тайёрланиб қўйди. Ҳар хил гиламлар топдириб омода бўлиб турди. Чунки Марғилон ҳокими эшонга бу хусусида хабар берган эди.

Буларнинг келишидан бир ой аввал Асакада турган раён пристави Марғилон ҳокимига эшон тўғрисида қуйидаги маълумотни беради.

РАПОРТ
1897 йил 15 декабрда

Ул баланд даражалик Марғилон уезд ҳокимига
Асака атрофининг нойибидан рапорт…( )

Сиз баланд даражаликка шу тариқа маълум қиламанки, маним ихтиёримга топширилган Асакага қарашли Мингтепа қишлоғида бу тарихдан 25 йил аввал келиб ўрнашган, асли мингтепалик “Муҳаммадали эшон” деган бир киши эшонлик қилиб турган бўлса-да, бу кунларда ниҳоят кучайиб, бутун тоғлардаги қирғизларни ўзига тобе қилди: маним махфий олган ахборимга қараганда, муридлари ўн мингдан ошган бўлса керак, ҳаммалари эшонга шундай тобеъдирлаки, агар амир қилса, бир кунда жамъ бўладилар. Агар шундай бораберса эҳтимол Эрон эшонларидек Русия давлатига исён чиқарса, лоақал ҳукумат бошлиқлари амр фармонига инқиёд қилмаса. Чунки ҳонақаҳига бир катта мактаб қилиб, тахминан 250га яқин болаларни учта муаллим солиб доимо ўқитиб турадир. Булар оз кунда ўқиб чиқсалар, кўпларини “Истамбул”га юбориб ўқитмоқчи эмиш. Буларнинг ҳар нечик бўлса-да, манъ қилмоғи зарур эди. Бу кунларгача жанобингиздан бир амр фармойиши бўлмагани учун сустлик кўрсатиб келинди.

Эндиликда маним фикримга эҳтиёт бўлмоқ лозимдир. Бинобарин жанобингизга маълум қилдим.

Участковий пристав (ЧАНИШЕВ)

Мана бу ахбор Марғилон ҳокимига етиб тездан орқасига ушбу сўзни ёзиб қайтарган эди: “Участковой приставга маълум бўлғайки, тездан Йикчи эшон Муҳаммадали ҳалифанинг таржимайи ҳолига доир равшан ахборот ёзиб юборғайсиз” деб мана бу хабар келганидан сўнг Йикчи шон ахборотига доир муфассал ахборот ёзиб юборган эди. Бу ахборотни Марғилон ҳокими Тошкентга, губернатор воситаси билан юборганда, Генерал губернатор ўз тарафидан зикр қилинган алоҳида ишларга хос маъмур терговчиларни юборган эди.

Бу тўралар Марғилонга келиб, ундан езд ҳокимини бирга олиб 12 киши билан 1897 йил, 12 майда (жавзо) Мингтепага келган кунлари эшонни кўрмакка борган зиёратчиларидан Мулло Абдулқаҳҳор Орифҳожи ўғли ҳикоя қиладики: яқин келганда бир кишини олдини чоптирган эканлар, келиб хабар берди. Эшон дарҳол чиқиб кўчада, дарвозадан тортиб тахминан 500 қадамча жойга пояндоз солдириб, ичкарида махсус чодир тикдириб, дарвозадан бу чодиргача ҳам бархутдан пояндоз қилиб, байроқлар тикиб, ниҳоят зийнат бериб кутиб турди. Ҳамма хизматчилар ва меҳмон одамлар ҳамда қишлоқ амалдорлари кўп кишилар дарвозадан ташқари чиқиб, истиқбол қилиб туриб эдилар… Мингбошилар от чопиб: “келди-келди” деб хабар келтирдилар. Эшон дарҳол “Мулла Солиҳ” деган хазиначисини чақириб, бир тўп бўғча тўн олиб чиқиб турди.

Ярим соат ўтгач, тўрт извошда 12 киши, тўралар, ҳокилар ва приставлар келиб тушиб, эшон билан ҳаммаси бир-бир кўришиб,саломлашиб бўлгандан кейин эшон бўғчани очиб, ниҳоят қимматбаҳо бўлган тўнларлан олиб, ҳаммасига баробар “чанг тўни” деб кийдиришга бошлагон эди, бири манъ қилиб қабул кўрмагач, эшон қўл боғлаб: “бизнинг одатимиз шулдир, агар қабул кўрилмаса бизга ор бўладир” деб эди, ҳаммаси кийиб олди. Ушбу ҳолда сурат олдирғон руслар неча мартабадан сурат олдилар. Кейин эшонни таклиф қилдилар. Эшон олдин юрмай: “меҳмонлар юрсунлар” деб қўл боғлаб турганда, бир катта, йўғон тўра, тошкентлик меҳмонлардан бўлиб терговчилар бошлиғи эди. Ҳаммадан олдин “пояндоз”ни босиб ичкари қараб юрди. Орқасидан ҳамма руслар қатор-қатор бўлиб ўтирдилар. Ҳаммалари устларидаги янги тўнларни ечиб қўйдилар. Одам ниҳоятда кўп эди. Ҳамма атрофни қуршаб олдилар. Булар учун махсус таомлар тайёрланган экан, олиб келинди, таом еб сўзлашид ўтирдилар.

Мана тамом зиёфат ўтгандан сўнг, баъзилар ўринларидан туриб, эшоннинг ҳонақоҳи, дастгоҳи, меҳмонхона, нонвойхона, отхоналарни айланиб юриб, болохонадаги ошхонага чиқиб, ошпазга иш қилдириб кўрдилар. 5-6 минутда ош қилиб бериш амалдорларни ҳайратда қолдирди. Лекин шу вақтда каромат ёки фалон дегучи киши бўлмади. Тўралар “нима сабабдан бундай?”деб сўрамадиларми экан, ҳеч ким бу ошхоналар хусусида изоҳот бермади.

Икки соатга яқин фурсат ўтгандан сўнг ҳали йўғон терговчи қўлига қоғоз олиб эшонни чақириб қуйидаги саволларни берди:

Терговчи – Неча ёшга кирдингиз?
Эшон — 51 ёшга чиқдим.
Т. – Отингиз ва лақабингиз нима?
Э. – Отим Муҳаммадали, отамнинг номи Мулло Исмоил.
Т. – Қайси динда ва қайси мазҳабдасиз?
Э. – Мусулмон, “Ҳанафий” мазҳабман.
Т. – Қайда ўқигансиз ва қайси ерларни кўргансиз?
Э. – Кўпроқ Бухорода ва Каррухда, Шаҳрисабзда ўқиб, ундан кейин ҳажга бориб, Мадинада икки йил туриб, ундан Ҳиндистонга ўтиб кейин Кашмирга келиб, йил туриб пириустодлар хизматини қилиб, қайтиб келганман.
Т. – Неча йилдан буён эшонлик қиласиз?
Э. – Йигирма олти йилдан буён қиламиз.
Т. – Муридингиз неча киши, қаерда кўпроқ?
Э. – Муридларим кўп, қанча эканинини билмайман. Лекин кўпроқ биродарларимиз қирғизлар ичида, Кетмонтепа ва Кўгарт тарафларида.
Т. – Подшоҳ ва императур аъзамни қандай деб биласиз?
Э. – Подшоҳ аъзамни катта подшоҳ, улуғ ҳукмрон, одил подшоҳ, фуқаропарвар, жамиъ подшоҳлар қошида иззатлик деб биламан. Чунки ҳажга борганимда қайси мамлакатга борсам, ўша мамлакатда оқ подшоҳнинг пули ўтадиган кўрдим. Бошқа подшоҳларнинг пули оқ подшоҳ мулкида ўтмайдир, шунинг учун бу подшоҳни зўр подшоҳ деб биламан.
Т. — Подшоҳи аъзамга қарашли қайси мамлакатларни кўргансиз?
Э. — Ўз қишлоғимдан тортиб, то Севастополъ, Одес, Қирим Кафа, Ашхабод, Узунота, Тошкентларни кўрдим.
Т. — Петербург, Москва, Варшаваларни кўрмадингизми?
Э. – Йўқ, у тарафларга ўта олмадим.
Т. – Одес, Севастополларда подшоҳ аъзамнинг дабдабайи аскария ва шавкатларини нечук фаҳмладингиз?
Э. – Ниҳоят зўр, катта, аскарлари кўп, обод.
Т. – Бошқа подшоҳлар, масалан, инглиз, афғон, буларнинг шавкатлари ва аскарлари қалай? Турк давлати нечик?
Э. – Буларнинг шавкати ва аскарлри оқ подшоҳдек кўринмади. Турк ва афғон бўлса, ниҳоят нообод, мулклари ҳароб, аскарлари Руссиядек озода эмас экан.
Т. – Мунча давлат ва иморатлар отангиздан қолганми ёки ўзингиз топганмисиз? Эшон бўлмасдан аввал нечик эдингиз, ер-сувларингиз бор эдими?
Э. – Отамдан бир кичкина ҳовлича қолган эди. Бошқа давлат қолган эмас. Бу давлатни 26 йил ичида ҳаждан келганимдан сўнг аввали худойим этказди, иккинчидан, подшоҳ аъзамнинг сояси давлатларида эшон бўлганимдан кейин топдим. Ҳали ҳам чандон давлатлик эмасман, ҳамма нарсаларим худованди олам йўлида, бева-бечораларга ҳадя қилиб қўйганман. Нимаики худойим этказса бечора-камбағалларга пишириб, бериб турибман. Шундай қилиб камбағал-чанбағаллар йиғилиб қолганлар. Шулар билан нима топсак, еб ётамиз. Подшоҳ ҳазратини дуо қиламиз, бошқа ишимиз ёқ бизнинг. Ишимиз дуо қилмоқ ва топганимизни бева-бечорага пишириб бермакдир.
Т. – Муридларингизнинг ҳаммаси камбағал одамларми ёки бой ва давлатлик одамларми, қайсиси кўп?
Э. – Ҳар қайсиларидан ҳам бор. Бой ҳам бор, камбағал ҳам кўп: ҳаммалари бизга баробардирлар.
Т. — Муридингиздан ҳадяни ўзингиз айтиб, солиқ солиб оласизми? Ёки ўзларича ихтиёрлари билан олиб келадиларми? Бу юрган одамлар аввалида нима одамлар эди. Бой кишилармиди ёки камбағаллар эдими? Булардан сизга қандай фойда бор?
Э. — Биз ҳеч кимга “бир нарса олиб кел” деб айтмаймиз, ўзлари худойим кўнглига солиб, бир нарса “худойи” ҳадя қилса, олиб ҳаққига дуо қиламиз. Берилган нарсаларни бўлса, дарҳол ўша куни дошга солиб пишириб бечораларга таом қилиб берамиз. Бу ётган камбағаллар эса ҳар томондан йиғилғон ғариб бечоралардир, булар аввалдан камбағал келган кишилардир. Булардан бизга ҳеч наф ёқ: шу жойда “худо” деб, бўлса еб, бўлмаса қаноат қилиб ётадилар. Буларнинг хизматлари шу ҳонақоҳни супуриб тоза қилиб, келган- кетган меҳмонларнинг отларига қараб, таҳоратларига сув бериб туришдир.

Т. – Сизга қайсилар яқин, бойларми ёки камбнағалларми? Қайсисининг тарафдорисиз?
Э. – Албатта, манга шу олдимда хизмат қилиб турган камбағаллар яхшидир. Чунки доимо хизматда, келган- кетган кишилар аҳволидан хабардор бўлиб, манга ёрдамлари тегадир. Узоқлардаги бойлардан ҳеч умидимиз ҳам ёқ, уларнинг бизга фойдаси ҳам тегмайдир. Ўзимиз бир дуогўй бечоралардан бўлганимиздан кейин “Алжинс маалжинс” деганидек ҳар ким ўз жинсига дўст тутиб, бирга бўладир.

Т. – Подшоҳ аъзамнинг катталиги ва аскарининг кўплигини ўзингиз билганингиздек, буларга ҳам айтиб тушунтирасизми? Булар ҳам биладиларми?
Э. – Албатта айтамиз, ҳаммалари биладилар.

Т. – Императур аъзамнинг хонадонларини, номларини биласизми? Бу юрғонлар ҳам биладиларми?
Э. – Оқ подсоҳнинг исмларини одамлар, Николай, Николай подшоҳ деб юрадилар. Шуни эшитамиз, булар ҳам “оқ подшоҳ” деб биладилар. Бироқ, хонадонларининг номларини чандон билмаймиз.
Т. – Албатта подшоҳ аъзамнинг мулкида туриб шунча давлат топган бўлганингиздан кейин подшоҳнинг ва ҳодадон муаззамаларининг номини тмом ўзингиз ва муридларингиз билан билмакларингиз зарурдир. Ман приставга буюраман подшоҳ билан хонадонларининг номини тамом мусулмонча ёзиб беради. Ўзингиз ва муридларингиз ҳаммаларингиз билиб, ёд қилиб ҳар намозда дуо қилмоқларингиз керак. Бундан кейин шундай қилинглар! Ҳатто мактаб болаларигача билдиринг, ўқиб ёд қилсинлар! Ҳокимлардан бири сўраганда дарҳол айтиб берадиган бўлсинлар, — деганда, эшон ўрнидан туриб қуллиқ қилиб дуо қилди. Терговчи ўрнидан туриб дафтарини ёпиб: “Энди, кетамиз” деб жавоб сўраб эди, эшон ўрнидан туриб, яна катта бир бўғча тўн олиб чиқиб, ўртага қўйиб, “тортиқ” деб оғзини очиб қўйди.

Амалдорлар бу тўнларнинг ҳаммасини кўриб, “раҳмат-раҳмат” деб қабул қилмадилар. Орада уч хотин киши ҳам бор эди. Буларга катта қоғозга ўралган бир нарсани қўйди. Хотинлар олдилар-да, кетадиган бўлиб тараддуд қилдилар.

Шу маҳалда эшонни тергов қилган йўғон тўра айланиб ошхоналар тарафига бориб, ундан хожатхонага кириб турғонида Мулло Салоҳиддин (Эшоннинг хазиначиси) эшон билан махфий сўзлашгани сўнгида, “сийлов, сийлов тўрам” деб бир конивертни тўранинг чўнтагига солиб қўйди. Тўра у ёқ-бу ёқ қараб, “хорошо-хорошо” деб чўнтагига солиб қўйди ва рўмолини олиб, қўлини артиб бошқа руслар олдига чиқди. Кейин ҳаммалари туриб тўнларини кийиб, эшон билан хайрлашиб жўнаб кетдилар.

Бундан икки ой муқаддам минора йиқилиб 24 кишини босиб қолиши тўғрисида ҳеч нима гап бўлмади, лоақал сўралмади. Буларнинг келишлари, салтанатпарастлик, жаҳонгирлик намойишидан бошқа ҳеч бир натижа бермади. “Мустабид чор ҳукуматининг истиқлолият ва зулм қилишда пойдорлиғининг дуоси номуборак ном палидини ёд қилмоқдан ҳеч маслаҳат ёқ экан, халога кирганда қорни тўйиб қолди шекилли қайтиб чиқиб ошга ҳам турмай жўнадилар . Мана уларнинг тергови ва терговдан муддаолари!

ЧОР ҲУКУМАТИНИНГ ҚАРШИЛИК ҲАРАКАТИ

Тарих мелодийнинг 1895 йилларида чор ҳукуматининг золим генераллари Туркистон ўлкасига қўйилғон “миссионер”, яъни дин бузувчи Остроумовларнинг таклифлари бўйича, Туркистон ўлкасининг халқини кўр каби истебдод қоронғусида қолдирмоқнинг маслаҳатида “Русский-туземний мактаблар” очмоққа киришдилар.
Мадраса вақфларини бони, вақф қилғувчи вақфларнинг авлодларига буюриб бериб, сотиб емоқларига фармойиш қилиб ва мусулмонларнинг жума намозларида (хутбаларда) подшоҳнинг номини қўйиб ўқимоқ, Қуръоннинг “вал мушрикин” деган жойларидан “мушрикин” ибораларини чиқармоқ каби беҳуда ишларни амр қилдилар.

Шаҳар ҳокимлари, қози, амалдорлар ҳам мактабдорларни чоқириб оқ подшоҳнинг номини жамиъи одамларга билдириб, масжидларда, намозларда дуо қилдириш, ҳатто мактабларда ёш болалар ўқийдиган эшон Сўфи , “Чаҳор китоби” деган савоб китобларидаги “азоби қабр кофирларғадир, чин – кўрар гўрнинг азобин баъзи мўмин” дек бўлғон байтларини ва “кофир, мушрик” деган иборатларини йўқотиб, янги босиладирғон китоб ва Қуръонлардан юқорида айтилган калималарни чиқаришдек фармойишлар қилдилар.

Мусулмонларнинг ниҳоят эзиб, қисиб, ҳатто кўчадан ё пристуф ўтиб қолса, ё беихтиёр кўрмай қоилғон ва ўрнидан турмаган мусулмонлар бўлса, қайтиб келиб уриб, қамар эдилар.

Андижонда бир неча мўтабар одамларни кўчада, халқ қошида “манга салом қилмадинг” деб ҳақорат қилиб, қамаб қўядиган бўлди. Тоғ саҳроларда эса, камбағал қора-қирғизларнинг тоғлардоғи мулкларини тортиб олиб, ичкари Русиядан бир неча минг рус деҳқонларини кўчириб келиб, бўлиб бериб, охирда элатия, қирғизларни ўз мол-мулкларига ҳам эга қилмай, бечораларни Фарғонанинг кенг тоғларига тарқатди.

Шаҳар халқи золим ҳокимлар зулмидан безор бўлиб кўчага чиқолмай қолганларидек, шунча кенг тоғлардоғи қирғизлар ҳам ўзларининг ота-боболаридан буён ёқиб келган, қуриган ўтинларидан ёқолмай қолдилар, балки тикони ҳам қолмаги. От, мол, қўй, эчкиларни бемалол боқолмай, бир тарафдан: чўб, оғиз пули деб жарима солиб, пулларини олса, иккинчи тарафдан “туёғ пули” деб қўйларини ҳисоблаб олди. Учинчи тарафдан ўрис мужиклари “маним экинимга кирди” деб молларини “штраф” қилиб олиб қўяр эди.

Ариза берилса кимга берилар эди? Яна шу золимларга берулур эди. Булар бўлса, ҳеч вақт камбағалларнинг арз-додига қулоқ солмас эди. Мана шундай қаттиқлик кунларда қолгандан кейин халқ орасида бу зулмларга қарши қўзғолончилик руҳи пайдо бўлиб қолди.

Муаллимлар ва баъзи кўши очилган ёшлар бўлса, пристуф ва ҳокимларининг ёмон назаридан қўрқиб, жонларини қўймоққа жой топмас эдилар. Мана шундай қилиб ваҳшатлик кунларда, Мингтепадаги шуҳратлик эшонға тоғлардағи қирғизлар “миллай қўзғалиш” тўғрисида қатнашиб қолган эдилар.

ЭЛАТИЯ, ҚИРҒИЗЛАРНИНИГ ЙИКЧИ ЭШОНГА ШИКОЯТЛАРИ

Кетмонтепа, Кўгарт тарафларидаги қирғизия катталари, “манноф” ва “маннофзода”лари, устларига бориб, бозор қилган мужиклардан диққат бўлиб, уларнинг подшоҳининг орқа қилиб берган дашномлариға чидай олмай, 1896 йилда кўп одам жам бўлиб, Кўгартга тўпланиб, Йикчи эшон ҳузурига кетиб, қуйидаги ёзиладурғон маслаҳат ва аризаларини қилмоқчи бўлдилар.

Лекин қирғизларнинг бу йиғин ва жамиятлари фақатгина мужиклар зулмига қарши бўлиб, бунга машҳур Шодхон ботур деганнинг набираси бош эди.

Тахминан 25 киши Йикчи эшонни зиёрат қилиш муддаосида келиб, кейин мусоҳаба ўртасида мужиклардан шикоят этиб айтдиларки: агар бизга ижозат берсангиз ҳамма қирғизлар йиғилиб, мужиклар устига ҳужум қилиб, ҳаммаларини оёқ остида бостириб юборамиз. Шундай жонимиздан тўйдик. Биз қирғизларни ниҳоят бесаранжом қилдилар. Бу юрганимиздан ҳаммамизни ўлганимиз яҳшироқдир. Ғазотга ижозат беринг деганларида, эшон: “Биродарлар! Ҳали вақт эмас, андак фурсат бор, ҳамма бирдан ҳужум қиламиз, охири бу Николай зулми остида қолмаймиз, бир оз фурсат бор, таваққуф қилиб туринглар! Ман ўзим бош бўлиб ҳамма биродарларни, балки тамом шаҳар халқини ўзимизга ёр қилиб, кейин ишни бир йўла бошлаймиз”, деб буларга таскин берган эди. Бу сабабдан қирғизиялар андиша қилиб: “Эшонимизнинг ўзи бир нарса биладилар. То ишимиздан хабар бўлгунча таваққуф қилайлик”, деб қайтиб кетган эдилар.

Мана шу 1895 йилдан бошлаб мужиклар тепасига ҳужум қилиш ва миллий қўзғалиш ҳаракати кўринган эди.

Лекин Йикчи эшоннинг хуруж қилмоғига мунтазир қараб турар эдилар. Охири 1897 йилгача қирғизлар билан ичкари Русиядан келиб ўрнашган мужиклар ўртасида ҳар хил миллий қаршиликлар бўлиб туриб, Кетмонтепа ва Кўгарт ноҳияларида турган кўчманчи қирғизлардан тахминан 1000 киши жамъ бўлиб, Чибел бўлиси қозининг ноиби мулла Рахматилла деганларининг бошлиғи билн буларнинг тарғиби орасида қўзғолиб ўша кунларда ўлган бир қирғиз бойнинг доиси баҳонасида тўпланиб, шул йиғинда мужиклар тепасига ҳужум қилмоқчи бўлиб, Йикчи эшонга киши юбордилар. Йикчи эшон тезда шу жамиятнинг устига етиб келиб , кўп маслаҳатлардан кейин ушбу қарорга келиб, тарқалган эдилар.

Ғайридинлар билан муҳораба (ғазот) қилмоқ, бир кишини халифа (бошлиқ) тайин этилмаса ўлмоқ билан шаҳид ва ўлдирмоқ билан ғози бўлмаслигини назарда тутиб, ҳазрат эшон Муҳаммадали халифамизни ўзимизга катта (бошлиқ), балки ҳазрат Расулоллоҳ маснадларига халифа деб билмак ва кишига шаръи ишлар ниҳоятда кўпайгани сабабли ҳазрат эшонни шариатга мутасадди қиламиз. Тамомий амри маъруф ва наҳйи аънил мункарлар бу жанобнинг қўлларида бўлсун ва тарафга раис ва таҳиқчилар юборсинлар.

Шу кундан эътиборан бутун миллати исломиятга махфий равиш билан хабар қиламиз, то эшонимиз тарафларидан қайси кун руслар устига ҳужум қилмоқни муносиб кўриб, хабар қилсалар, ўша кун ният ғазот билан тайинланғоч, жойда ҳозир бўламиз.

Шу маслаҳатларни Дукчи эшонга маъқул қилганларида, Йикчи эшон шу маънида бир васиқа ва аҳднома ёзиб, “ҳаммалари муҳрларини босиб, қўлларини қўюб берсунлар”, деди. Шу он аҳднома ёзиб, ғазотнинг мусулмонларга фарз эканлиги хусусида бир қанча оят ва ҳадисларни ёзиб, ҳозир бўлганлардан элнинг катталари муҳрлартини босиб эшонга топширдилар. Иккинчи яна бир ҳужжат ёзиб, амри маъуф ва наҳйи мункар қилмоқ ва шариат ҳукмларини адолат билан жорий этмоқ учун умумий мусулмонлар қошига ҳазрат эшонни бош қилдиқ ва соҳиб ихтиёр қилдиқ, деб эшонга келтириб ўқиб берганда эшон: “Расулуллоҳ мақомига халифа бўлмоқ ниҳоятда мушкулдир. Адолатда ҳазрат Умар машҳур эдилар. Ҳазрат Умарга халифа қилдиқ. Бу зотнинг равишда адолат қилмоққа тайин қилдиқ деб ёзилсун”, деб буюрди. Унда мулло Рахматилло охунд деган киши шу иборатларни ҳам илова қилиб, кейин ҳаммалари тамом бўлис (волостъ) мингбошилари деса бўлурлар муҳрларини босиб, Йикчи эшонга бериб, муборакбод қилдилар ва миллий ғазот бошламоқ хусусида кун тайин қилмоқни ва ҳар тарафга хабар ва таклифномалар ёзмоқни ҳам эшонга топшириб, бу сирларни махфий тутмоқа ваъда қилишиб тарқалишдилар.

Бу кундан бошлаб эшон кўп жойга миллий қўзғалиш-ғазот хусусида хат қилиб, элнинг катталарини ўзига жалб қилар эди. Бу йиғинни ҳукумтнинг жосуслари сезиб қолиб, шу йиғин нима учун, нима маслаҳатлар бўлган ва кимлар бор экан, нима учун йиғилганлари тўғрисида ахбор олмоқ учун келиб, тергов қилдилар.

Булар бир катталари ўлган учун худойи деб жавоб бериб, эшонни Мингтепага узатиб қўйдилар.

ЭШОННИНГ ҲУЖУМГА ҲОЗИРЛИК КЎРИШИ

1897 йили Йикчи эшон мустабид чор ҳукуматига қарши уруш очмоқ учун махфий маслаҳат ва тайёргарлик кўрмоқ учун ҳаракат қилиб, Фарғона музофотидаги машҳур катта одамларни ўз фикрига ёр этмоқ учун ҳар шаҳарга махфий хат қила бошлади. Чунончи Андижон шаҳридаги мадрасаи жомеъни бино қилғучи Муҳаммадалибой Холмирзабой ўғлига ва мударрислар жумласидан домла Сомий охунд ва домла Холиқберди охунд, Ўш шаҳрида Қурбонжон додхоҳ ва Қамчинбек болаларига ва домла Яъқуб охунд аъламга, Марғилонда Муҳаммадюсуфжон эшон ва Сайид Аҳмадхўжаларга, Наманганда Яҳёхон тўра ва Қодирхўжа ҳожи ва бошқаларга.

Бу хатлар жумласидан андижонлик Маҳмудали бойвачага келғон хат орқасиға ёзилиб, эшонға қайтарилғон экан, кейин эшон қочиб ҳовлисга чор ҳукумати томонидан мусодара қилиниб, тамомий ажнослари Андижонға олиб келиниб, тафтиш қилинғонда эшоннинг ҳар тарафдан келган хатларни сақлайдирғон сандиғидан ўша Маҳмудали бойга ва орқасидағи жавоби чиқиб қолғон. Кўрган ва ўқиб берғонларнинг сўзларича, эшоннинг хати шу мазмунда экан:

“Аммо баъд аз ҳамд ва саловот жаноб ҳайрат соҳиби бўлган мулла Маҳмудали бойға етиб маъруз бўлғайким: бу замон китоблр ҳукми билан охир замон бўлгандир. Ҳар хил фитна ва фасод копайиб, оламни куфр зулмати босиб, аҳли ислом ниҳоят хор бўлғондир. Бу фасод вақтларини дафъ қилмоқ бизнинг зиммамизга фарз бўлғондир. Чунки фақирға бу хусусида ғайбдан ҳам ижозат бўлғон эди. Кўп замондан буён фурсат пойлаб шу вақтга етдик. Энди вақт яқин бўлиб, қараб турмоққа фурсат қолмади, ҳаммаси исломға жаҳд фарз бўлиб қолди, энди фурсат ғанимат, шу золим ҳукуматдан қутулишға сайъ қилмоғимиз ва ижод қилувчиларға ёрдам бермоғимиз зарур, балки фарз бўлди. Бинобарин марҳамат қилиб Мингтепага, бизнинг фақиронамизга шаввол ойининг ўн бешинҳисига ташриф қилсалар, шу хусусда маслаҳат қилсак, деб қадамларига мунтазирдирмиз.Вассалом аъло манттабъалхудо фақири ҳақир (муҳр)”.

Мана бу хатнинг орқасида марҳум Маҳмудали бой бу жавобни ёзади:

“Баъдаз адойи моважаба алайно манттаҳияти вассано машҳур хотирлари бўлгайким, юборгон хатлари келиб тегди. Мазмунидан воқиф бўлиб, шу хилда арз қиламизким, бу рус подшоҳи катта подшоҳдир, бунга муқобил бўлмоқ ниҳоят мушкул бир ишдир. Биздек фақирлар қўлидан келмай қолиб, охири кўп бесаранжомликларга боис бўлурмикин. Хусусан, бу кунларда ҳамма шаҳарларга поездлар келиб қолган, ёл яқин бўлган. Жанобингизни манъ қилмоққа бизда қудрат йўқ. Ўзлари соҳиб ихтиёрдирлар. Лекин ҳар ишда маслаҳат ва мушоварат лозимдир. Ниҳоят, ўйлаб иш қилинса, яхши бўладир. Ва олло, ҳеч мусулмон киши бу золимлар қўида қолмоққа розилиги йўқдир. Шаҳарлар ўзбекларга тор бўлғондек, тоғлар қирғиз, элатияларга тор бўлди, балки Туркистон мусулмонларга торлик қилди.

Нима қилайлик, ноиложмиз. Қўлимизда ҳеч нарса йўқ. Этарлик асбоб ва хазина йўқ. Ҳар нечик бўлса-да, ишнинг оқибатини ўйлаб, бева-бечораларнинг фикрини қилмоқларини илтижо қиламиз, деб ёзилғувчи мискин ва ғариб Маҳмудали”.

Мана бу хат мустабид чор ҳукумати қўлига тушган ҳамон Маҳмудали бойни олиб чиқиб қамаб қўйилди. Бугун осадир, эрта осадир билан терговланиб, охири қўшилмагани, балки манъ қилғони, Русия давлатини катта дегони ҳидоят қилиб, бу хабар тахминан 9 ой аввал кетган бўлса ҳам ҳокимларға хабар қилмағони учун ҳам айбдор қилиниб, 11 ой қамалиб, охири қарилиғи сабабли қутулиб чиққан эди…(Қолғони ўз мақомида ёзиладур).

Мана бу, Маҳмудали бойга қилган хатидан бошқа шаҳарларга қилган хатларини қиёсласа бўладир. Ҳаммаси шу мазмунда тарғиб қилинса керак. Бу хатлар ҳар шаҳарда, ҳар ким номига келган бўлса, “дарҳол жавоб беринг”, деса, орқасига жавоб ёзиб, манъ қилиб ёки қабул ва розилик кўрсатиб берилган.

Бу каби ҳар жойдан борган хатлар ва жавобларни у содда йўқотиб юбормай, ҳаммасини алоҳида сандуғда сақлаб юрган экан. Лоақал уруш қасдида чиқадиган вақтда бир жойга кўмиб кетмагани учун, урушган куннинг эртасига чор ҳукуматининг золим мутакаббир тўралари бориб эшоннинг ҳовлисини босиб, тамом нарсаларини қўймай шаҳарга олиб келғонда, бу хатлар туфайли холис дуойи салом ёзган бечоралардан неча юз киши тутилиб, қамалиб, осилиб, Сибирга сургун қилиниб, хонавайрон ва болаларининг етим қолмоқларига сабаб бўлди. Кўп бечораларни солдатлар калтаклаб, ҳайвондек уриб ўлдирдилар.

ҲУРУЖ  ВАҚТИ  БЕЛГИЛАНАДИР

1897 йил, 15 шавволда жамият қуриш учун Йикчи эшон ҳар шаҳардан катта-катта одамларни чақирғонидек элатия, қорақирғизларнинг катталарига ҳам хат қилғон экан. Ўшал въда куни Кетмонтепа, Кўгарт, Қошқар девони тагидан тортиб қирғизларнинг катталари ҳозир бўлдилар, чунончи, маълум-машҳурлари Чибел бўлис, Муҳаммадалибек ва эски додхоҳ ва бийларким (Йикчи эшон билан қўлга тушиб осилиб кетдилар), ҳаммалари ҳозир бўлғон эдилар.

Булар, яъни қирғиз катталари, аввал Кўгарт довонига жамъ бўлишиб маслаҳат қилиб, орқа-олдиларини йиғиб, кўп киши билан келғон эдилар. Мана булар 15 шаввол ойида Мингтепада, эшон ҳовлисига келганларидан кейин икки кун қараб ётдилар. Шаҳардан ва бошқа қишлоқлардан, ўзбек катталаридан ва номдор кишилардан келмади. Оз-моз ўзбеклар иштирок қилғон бўлсалар-да, машҳур одамлардан эмас эдилар.

Икки кун қараб турғонларидан кейин, эшон булардан умидини узиб: “Шаҳар халқи Чор ҳукумати зулмидан қўрққанлари учун чиқмайдилар”, деб ҳовлисига (хос жойга) кириб, бир тўп хат олиб чиқиб, ўртага ташлади. Бу хатларнинг ҳаммаси ҳар жойдан, ўзбек катталаридан келган эди. Очиб, бир бошдан кўриб, мутолаа қилдилар. Баъзилар ёр бўлиб ёрдам бермагани ва хабар берилганда отланиб чиқишни ваъда берган бўлсалар-да, баъзиларнинг манъ қилиб, маслаҳат кўрмаганлари маълум бўлди. Узундан-узоқ сўзлашганларидан кейин кўп кишилар ёрлиқ ва ҳамжиҳатлик (бирлик) қилмагани учун андиша қилиб, келаси йилгача таваққуф қилмоққа ва бу маслаҳатни ниҳоят махфий тутмоққа қарор бериб, аҳд қилиб тарқаладилар. Келаси йилгача ҳаракат бўлиб, одам тайёрламоқ билан машғул бўлишларига ваъдалар қилиб, ондлар ичдилар. Бу тўғрисида баъзи инқилобчиларнинг иштирок ва зимма раҳбарликлари ҳам бор бўлса керак, аммо, ниҳоят махфий бўлгани учун табиий номларини билиб бўлмади.

ХАЛҚНИ ҚЎЗҒОЛОНГА ЧАҚИРИШ

Юқорида айтилган маслаҳат тамом бўлиб, тарқалғонларидан кейин қирғизлар ўз жойлариғо қайтиб, атрофларида бўлган мужиклар билан тамом алоқаларини узиб, аввалларида қилиб турғон муаммоларининг тескарисини, уларнинг илофи(акси)ни қилар эдилар. Бунга мужиклар ҳайрон бўлибъ нима сабаб бўлгани тўғрисида ўзаро ҳар хил мутолалар қилар эдилар. Охири мужиклар билан тамом алоқа қилмаслик йўлида ҳар хил чорикорлик ва қўшчилик қиладиган қирғиз камбағалларини буюриб, мужикларга чорикор ва қўшчи тушмайдиган қилдилар: балки ўтганда, мужикларга қошҳи бўлиб ишлаган меҳнаткаш-деҳқонлар, мужиклар билан алоқа қилмасликлари учун қарздорларнинг қарзларини узиб қўйиб, асло мужиклар билан борди-келди қилдирмай қўйғон эдилар. Буни кўрган ва билган мужиклар умумий қирғизлар ичида инқилобий ҳаракатни сезиб, тегишли жойларга махфий хабарлар берган эдилар ва доимо ўрталарида бўлиб келғон муаммалотларни, алоқаларини камайтира бошлаганларини, балки билкул ўрталарининг бузилишини, яқин кунларда   ҳукуматга қарши исён қилишларини юқориға ёзар эдилар. Улар қўрқишиб, ўз атрофларини маҳкамламоқ ва кечалари ўз қишлоқ посёлкаларини пойламоқ ҳаракатида бўлар эдилар.

Йикчи эшон бўлса ўша кундан бошлаб ўз яқин одамлари ва мурид-мухлисларига ўз муддаосини ёзиб ва ҳар ким берса, шу мужикларнинг қирғизларга зулми ва жаҳонгир Романов авлодининг умумий ерли халққа қарши қилғон итоб ва хитоблари, ҳоким, пристуфларнинг қилган таҳқирларини баён қилиб, ҳамон, умуман халқни Чор салтанатига қарши исён чиқариш ва умумий бир инқилоб туғдириш мақсадида жиҳодга тарғиб ва ташвиқ қилиб, бу тўғрисида оёт ва аҳодислар баён қилиб, халқни ўзига ёр қилмоқ фикри ва ҳавасига тушғон эди.

АНДИЖОН ЯНГИ ШАҲАРИДАГИ СОЛДАТЛАРГА ҲУЖУМ

1898 йил, 11 жавзода чоршанба куни бутун Кўгарт элатиялари жамъ бўлиб, катта бир йиғин қилдилар ва тахминан 200 кишини Мингтепа ва эшон ҳузурига юбориб, катталар орқасидан бормоққа ваъда бердилар. Булар Мингтепага келиб: “Қани, пирим, ижозат беринг, ваъдангиз вақти келда, чунки ваъдамиз ушбу ойнинг шу кунига эди. Катталаримиз ҳам эрта-индин биздан хабар бўлса, келадилар”, деб эшонни шоширдилар. Эшон шошиб қолиб, аввалларда хабар қилғон жамоат катталариға дарҳол, ҳар тарафга, “келаси чоршанбага тайёр бўлинглар”, деб хат юборди ва Андижон шаҳридағи баъзи эътимодлик ошноларига хат ёзғон экан, булар қўрқиб, хатни дарҳол куйдириб, ҳеч билмаган киши бўлиб юрганлар.

Эшоннинг Мингтепадаги ҳонақоҳи уч-тўрт кун ичида одам билан тўлиб қолди. Кетмонтепа ва Кўгарт тарафидан келадиган одамлар майдаларини юбориб, катталари одам тўплаб турғонлар ва чоршанба куни келишга тайёрланадилар.

Шу ўртада сешанба куни бўлиб, Эшон ниҳоят шоҳиб қолғон ҳолда ҳонақоҳида 500дан ошиқроқ ўзбек, қирғиз йиғилғон эди. Энди бу гап шойи бўлиб кетди. Ушбу кундан қолмай жўнасак бўлади. Андижонликлар ҳам тайёр, мунтазир. Агар ҳукуматлар хабардор бўлиб қолсалар, ишимиз йўқдир, деб Кўгарт довонига икки кишини чақиртириб, қирғиз катталарига “бизлар ушбу кун номозшомни ўқиб отланамиз, бизга қарашлилар тездан одамларни тўплаб, йўлга чиқсунлар! Асака ёнида топишармиз”, деб хат қилди.

Бу одамлар хатни олиб, Кўгартга чопиб кетдилар. Кечқурун етиб, хатни қирғизлар каттаси Чибел бўлисиға берғонда у киши: “Ҳазрат эшон бу тарафга қараб юрсунлар! Аввал бу тарафдаги мужикларни жой-жойида босиб олиб, тамом қилиб, кейин Андижон шаҳрига юрамиз”, деб одам чоптирди.

Буларнинг хабари келгунча эшоннинг хонақоҳида тўпланган беш юзга яқин одам тўпалон қилиб, эшонни олиб чиқиб, оқ кигизга солиб, кўтариб, такбир айтишиб, ғалва қилиб юбордилар.

Ниҳоят, тўпалон кучайиб кетди, асло таваққуфнинг иложи бўлмай қолди. Бирдан сўфилар эшонни ҳол-жонига қўймай, Дулдул номли бўз отига миндирдилар. Хонақоҳни айлантириб, зикри-камў қилиб юбордилар. Мингтепада қиёмат барпо бўлиб, ҳамма хотин-халаж, эркак кўчага чиқиб, “Эшон хон кўтарилди!” деб шойи қилдилар. Хуфтон вақти эди, бирдан ҳар ким қўлига тушган нарсани олиб, кимдир пичоқ, кимдир шоп, кимдит таппонча, қайсилари милтиқ, хулоса ҳар ким топган нарсасини олиб, тахминан олти юз чамаси бўлган киши шаҳарга қараб жўнаб қолдилар. Мингтепа аҳли ва хонақоҳдаги одамлар маст кишидек ҳайратда, очиқ-чочиқ қолавердилар. Булар кечаси билан юриб, эрта саҳар Андижонга, Чокандага келдилар. Чокандада бир оз тўхтаб, кейин янги шаҳарнинг шимол тарафи билан юриб, алҳол вайрона исми билан машҳур жойлар эди, аввал ҳаммаси иморатли маҳаллалар бўлиб, янги шаҳардаги солдатларнинг туирадиғон жойлариға бир чақирим ҳам келмас эди, шу ерга келиб, кўчада турғон бир қоровулни ушлаб олиб: “Бизни солдатлар ётадиғон жойга олиб борасан!” деб турган вақтда, орқаларида қолганлари “Афғонбоғ ” деган имтиҳон боғига кириб, ичидаги имтиҳончи тўрани ўлдириб, туғларини қонға бўяб этиб келдилар ва эшонға туғни қонлағонларии айтдилар. Унда, бечора қоравул қабул қилиб солдатларнинг ётадиган жойларига бошлаб кириб ўзи қочадир. Сўфилар бирдан отдан тушиб қатор-қатор ухлаб ётган солдатлар устига ўзларини ташлаб, қайсилари бўғиб, қайсилари пичоқлаб, қўлидаги шоп билан чопиб, баъзилари калтак билан уриб овора бўлиб турганда, иккинчи қаторда, ичкарида ётғонлар уйғониб қоладилар ва баъзилари милтиқларини олиб, бирдан ота бошлайдилар. Милтиқлар отила бошлагандан сўнг булар тоқат қила олмай, тўпалон қилиошиб орқаларига қайтадилар. Андижон эски шаҳарига тонг отган вақтда кириб, бозор ичида: шаҳарни олдик ҳозир карнайчи топиб, шаҳар Йикчи эшонники, деб жарчига эълон қилдирамиз деб туриб, яна тоқат ва бардош қила олмай, бирдан қочдилар ва эрта билан соат олти,намоз вақтида эски шаҳар, Қорабура тарафи билан чуволиб чиқиб кетдилар. Буни кўрган шаҳар халқи ҳайрон бўлиб, нима ҳодиса эканидан воқиф бўлмай қоладилар. Эшон янги шаҳардан қочганида ва Чокандга қараб келаётганда баъзи сўфилар отларини кўчага ташлаб, Чоканддаги боғларга кириб бекиниб қолдилар. Эрта билан Чоканд аҳли боғларда буларни кўриб, аҳволни билиб, қўрққанидан аскарларига эски тўнлар бериб, саллаларини куйдириб, мардикорларга ўхшатиб ишлатиб қоладилар. Эшон билан эски шаҳардан қочганлари Қора дарёдан кема билан ўтганча ҳар қайсилари ўз жонларини сақлаш фикрига тушуб, тўғри келган томонга қочадилар.

Эрта билан соат саккиз бўлганда, янги шаҳарда руслар (хоҳ амалдор, хоҳ фуқаро) тамом қўрқиб, ҳеч ким уйидан чиқмай, маҳкам қамалиб турдилар. Ҳаммалари гўёки тамом мусулмонлар муттаҳид бўлиб, “Миллий муҳораба” қилган эканлар, ҳали тўпланиб чиқиб, ҳаммамизни ўлдирсалар керак, деб ваҳм қилиб жой-жойида бекиниб қолдилар.

Агар эшон, эски шаҳада тўхтаб, соат саккиз-ўнларгача турса эди, авбош тўпалон бўлиб, эҳтимол, халқ тўпланиб кетиб, “Миллият нуҳорабаси” бошланса эди. Чунки у вақтларда умумий халқ Русия ҳукуматининг зулмидан ниҳоят безор бўлиб, қўзғолишга ҳеч фурсат тоиполмай юрар эди.

Фуқаро мундан бехабар, соат саккиз эди, бозорлар ҳар кунгидек очилиб, ҳамма ўз тирикчилигига машғул бўлди. Соат 9 ларда шуҳрат бўлдики, Йикчи эшон шаҳарга ҳужум қилиб, тамом солдатларни ўлдириб чиқиб кетибдир,деб, бу хабар тарқалғондан кейин эски шаҳарнинг катта оқсоқоли Холбаҳодир мингбоши Рўзадор (бий) ўғли эски шаҳар аҳволотини янги шаҳарга хабар бермоқ учун отланиб чиқиб кўрдики, янги шаҳарда ҳеч ким йъоқ: тўғри уезд маҳкамасига борса, уезд ҳокими полковник Кайшовский уйида кўчага қараб турибди: “Эй, старший оқсоқол! Шаҳарда нима гап, фуқаронинг феъли қандай? Нима бўладир?”деб савол қилди. Катта оқсоқол дарҳол “шаҳар тинчлик, ҳамма ўз иши билан машғул, тамом дўконлар очилган” деди. Ундан ҳийла кўнгли таскин топиб чиқиб, кўришиб, ҳаммага хабар қилиб тўпландилар-да, казармадан хабар олсалар, 23 солдат ниҳоят хунук ҳолда ўлиб ётибди. Тўрт киши, саллалик эшоннинг сўфиларига ҳам ўқ тегиб ўлиб қолибди. Муни кўриб истибдод золимларининг қаҳри ва ғазаби зиёда бўлиб, тамом шаҳар халқини қиличдан ўтказмоқҳи, Андижоннинг тупроғини осмонга совурмоқчи бўлиб, дарҳол “сим”га телеграм бериб, ҳодисани маълум қилди ва аскар чақирди. Уч соат ўртасида аскар этиб келди. Буни кўриб, катта оқсоқол шаҳарга тушиб, бир соатда ҳаммани тарқатиб, одамларни қочириб юборди. “Эски шаҳар отилиши эҳтимоли бор”деб хабар тарқатди. Ҳамма бир соатда дўконларини беркитиб, тарқалиб кетди. Мусулмонларга умумий бир даҳшат тушиб, истибдодчилар зулмининг ваҳми катта-кичикка баробар қаттиқ қора кун тиғилди, зўр паришонлик ва изтироб юз келтирди. Бу воқеа золимларнинг зулмига йўлни кенгайтирди.

ҚАТЛИ ОМ

Андижондан Марғилонга хабар борган он Фарғонанинг ҳарбий бошлиғи Чайковский 250 нафар аскар билан келиб янги шаҳардан бошлаб кўринган мусулмонларни отмоққа амр қилди. Ўшал кун неча минг мусулмонларни бегуноҳ отиб, қонини тўкди. Хусусан, беихтиёр ва бу воқеалардан бехабар ишламакка чиққан деҳқонларни ва меҳнаткаш камбағалларни беҳад-ҳисоб отиб юборди. Неча минг бола етим ва юзларча хотинлар бева қолди. Шундан кейин Андилон ичидаги мингбошиларни чақириб, тезлик билан эшонни қувиб чиқиб, тутиб келмоққа буюрди. Амалпараст мингбошилар ҳар қайсиси неча-неча минг кўппакларини ёнига олиб, ҳар тарафга эшонни излаб кетдилар.

Қайсилариға йўлда саллалик ва оқ тўппилик киши учраса, боғлаб шаҳарга юбордилар.

ОҚ ТЎППИ ИЛА САЛЛА ФАЛОКАТИ

Ўша вақтда кимлигидан қатъи назар, оқ тўппи кийган бўлса, истибдод солдатлари: “Сеники эшон”деб тутуб урар эди. Ёки салла қўйган киши учраса, уни албатта Йикчи Эшоннинг муриди гумон қилиб, тутиб сўроқсиз қамар эди. Шунинг учун шаҳар меҳнаткашларилари ва расмий фуқаролари ҳеч салласи билан бозорга чиқолмай қолди.Оқ дўппи деган нарсанинг уруғи қолмади. Кимда бўлса, куйдириб йўқотди. Мингбошиларнинг дунёпарастлиги қўзғалиб, шаҳарда кимнинг жойи бўлса, кечаси чақириб бориб: “Сени тутиб бераман, эшоннинг ҳовлисига борган эдинг”, деб сиёсат қилиб, бор-йўғини суғуриб олдилар. Порахўрлик амалдорлар ичида ниҳоят авж олди. Беҳоралар кимга арз қиладир? Бечораларнинг додини сўрайдиган ҳеч киши йўқ эди.

Мингбошиларни эшонни тутмоққа юбориб, ҳокимлар қанча аскарларни Мингтепага эшоннинг ҳовлисига жўнатдилар. Йўлда борғунча ким учраса отиб ўлдириб, эшоннинг ҳовлисига етиб, дафъатан атрофини ўраб, тинтув қила бошладилар. Эшоннинг қочган хабарини эшитиб, хонақоҳида жеч ким қолмади, ҳатто бола-чақалари ҳам бошқа жойга қочғон эканлар, ҳеч ким топилмади. Лекин хонақоҳида ҳеч нарса қўймай тамом олиб ва печатъ қилиб, жонар вақт — Мингтепада уч соат отиш қилдилар. Бу уч соат ичида солдатлат ҳовлидан-ҳовлига юриб, ким кўринса отиб ўлдирдилар. Муддат битганда, эшонга қарашли нимаики бўлса олиб, шаҳарга келдилар. Ашё жумлаидан бир хос сандуқда кўп хатлар бор экан, буни ҳам олиб келиб таржима қилиб кўрсалар, тамомиси ҳар кимдан борган дуойи саломлар экан. Бу дуоуи саломлар кимдан бўлса, дарҳол шу одамларни тутмоққа амр қилинди. Шунинг учун Андилон шаҳридан кўп фуқаролар қамалдилар. Тўрт-беш кун ичида атроф ва қамоқлардан ва орқа тоғлардан бениҳоят кишилрни тутиб келиб, қаматилди. Қамоқхона тўлиб, бошқа жойлрни ҳам янгидан хибсхоналар қилинди. Бунгача Туркистондаги бор солдатларни йиғиб келдилар. Ҳар кун эски шаҳар кўчаларида тўп-тўп аскарлар юрар эди ва кўрган кишини уриб чопиб кетар эдилар. Бозордаги дўконларнинг кўпини синдириб, талаб олар эдилар. Вақт жавзо (май) ойи бўлгани учун аваҳталардаги Элатия катталари йўғон ва семиз одамлар иссиғлаб, бўғилиб ва очликдан ҳар кун тўрт-беш одам ўлар эди. Бунинг устиға, Фарғона губернатори келиб: “Агар эшон тездан тутилмаса, Андижонни уезди билан тамом отиш (қатлиом) қиламан!” деб буйруқ чиқарди ва “Агар шаҳар ва қишлоқ отилмасин дейилсалар, эшоннинг сўфилари билан кўплашиб тутиб берилсун!” деган буйруғини шаҳар ва қишлоқ кўчаларининг деворларига ёпиштириб қўйилди. Бу ҳодисадан тўққиз кин ўтиб эди. “Эшон қўлга тушди”, деган хабар эшитилиб қолди.

ЭШОННИНГ ҚЎЛГА ТУШУВИ

Йикчи эшон қочгандан сўнг, Кетмонтепа Элатия ичига қараб қочиб, уч-тўрт кун тоғлар ичига йўл билмай айланиб юриб, оири ёнида уч кишидан бошқа одам қолмай, Арслонбоб атрофларида юрган экан, буни баъзи одамлар кўрғонлар. Сўроғлаб борғуҳи – Қўқон қишлоқ мингбошиси Қодирқул билан бозор саркори Яъқуб қўрбоши деганлар шу Арслонбоб тарафига излаб чиққан эдилар; бошқалар бўлса, боша тарафларга Қашқар довонигача тўсиб борғон эди.

Арслонбоб тарафига излаб юргувчи Яъқуб қъорбоши билан Қодирқул мингбошига одамлар эшонни шу тарафда кўрганларини айтганлари учун Арслонбобга яқин Тошкўприк деган тор ёлни тўсиб турганлрида, Эшон ўша ёлдан бориб Тошкўприк устида учраб қолғон. Дарҳол Яъқуб қўрбоши: “Эй, тақсир! Ман сизни кутиб турибман, ёрдам қилмоқ учун” деб отдан ўзини ташлаб кўриҳмоқчи бўлиб югурган, эшон ҳам отдан тушиб, йиғлаб қуҳоқлашиб кўришган вақтда, эшонни кўтариб тагига босиб олган ва одамларни чақириб, боғлаб олганлар. Орқасидаги уч одамни ҳам тутиб, тўртовларинби боғлаб қўйганлар. Қодирқул мингбоши дарҳол етиб келиб, эшонни кўриши билан: “Хотин-талоқ! Ҳаммани хонавайрон қилдинг-ку!” деган. Эшон буларга: “Икковинг ўлар вақтда жинни бўлиб ўлгин! Бизни русга тутиб берган қўлларинг билан ўзингни уриб, сўккан оғзинг билан ўзингни тишлаб ўлгин!” демакдан бошқа ҳеч гап айтмаган.

Қодирқул мингбоши, дарҳол Андижон ҳокимига “эшонни тутдим” деган хабарни юборган.

Мана бу, эшонни тутулган хабари Андижонга етгандн кейин, ҳоким бир тўп солдатларни юборди. Унгача булар эшонни аравага уч одами билан боғлаб олиб, шаҳарга жўнадилар. Йўлда дарёнинг ёнида солдатларга рўбарў келдилар, улар аравани ўртаға олиб: “Эшон. эшон” деб милтиқ текизса, Йикчи эшон бошини кўтариб: “Эшон деб чақирма! Муҳаммадали дегил!” деган. Бундан бошқа ҳеч нарса демаган.

Қора дарё кўпригига келиб тўхтаганларида, шаҳар ичига уезд ҳокими хабар қилдики, фуқаролар чиқиб эшонни томоша қилсунлар. Соат ўн ва эрта билан бўлса ҳам, қўрқиб, ҳеҳ ким чиқмаганда олиб ўтиб, янги шаҳарда хибс қилинди. Таажжуб шундаки, ҳокимлар ва тўралар бу эҳондан неча кун ҳаёт турган бўлса-да, бир оғиз ҳам маълумот ва жавоб ололмадилар. Ҳарчанд сиёсат қилдилар ва гап сўрадилар ва бу ҳужум исёнға далолат қилғувчиларни сўрадилар, ҳеч кимни кўрсатмади, мустабид терговчиларни доғи ҳасратда қўйди. Эшонни тутғувчи Қодирқулни эски шаҳар Андижонга оқсоқол қилишди ва ёрдам берган Яъқуб қўрбошини Қўқон қишлоққа мингбоши қилиб, неча йилдан буён халқ фойдасига хизмат қилиб келган Холбаҳодир мингбоши ўрнидан бекор қилинди. Қодирқул мингбоши шаҳарга катта оқсоқол бўлган ҳамон шаҳарда зўр иморат қилиб, бечора халқни ишлатиб бир ой ичида тамом битирди. Ҳар кун борган қўй ва тортиқ ва ёрдам пулларнинг ҳисоби йўқ эди. Эски шаҳарни тинч сақлаб туриш ихтиёприни тамом бу кишига топширгани учун бу фуқароларга зулмни беҳад жорий қилди. Биров энгашиб салом қилмаса, тутиб тўхтатмоқни бу киши чиқарди. Бундан ўрганиб рус амалдорлари ҳам халқни “рукуъ ” билан салом ва “сажда” қилдирадиган бўлдилар. Бечора халқ шапкалик кишининг соясини кўрса ҳам ўрнидан туриб сажда қилишга одатланиб қолди.

АСИР БЎЛҒОН ВА ҚАМАЛҒОН БЕЧОРАЛАР

“Эшонга қарашли” деб кимни тутиб борсалар, бесўроғ қаматилар эди. Хусусан, тоғлардан Элатия катталарини ушлаб келиб, ҳарбия бошлиғи ҳар кун беш-олтисини турмадан олиб чиқиб ўртага ётқазиб калтаклайдилар. Узун қамчи сопидай тут-айрағоч шоҳлари билан бандиларни олиб чиқиб, солдатлар ўртасида яланғоч қилиб, дўнг ётқизиб, тўрт солдат босиб турадилар. Тўрти ўшал калтаклар билан орқасига урадилар. Агар калтак синиб кетса, бошқасини олиб турадир. Қирқ-эллик марта урганҳа “дод” деб турадир, бундан сўнг овози чиқмай бехуд бўлғондан кейин иккинчисини ётқизадир, бошқалари қараб турадирлар. Шу хилда ҳаммасини уриб бўлуб, ўлгани бўлса, боҳқа қўюб, тирик бўлса, зўр билан юрғизиб турмага олиб кирадилар.

Бир куни сиёсат юзасидан ҳамма шаҳар халқини мингбошилар воситаси билан, асирларни клтаклаганини кўрсун деб, ҳайдаб чиқилди. Ман ҳам одамлар билан чиққан эдим. Тўғри турманинг олдига олиб бориб, халқни қатор қилди. Кейин турмадан беш кишини олиб чиқиб, уларнинг атрофига одамларни айлантириб қўйди. Бу бечора бандиларни ўртага олиб келиб, бир қанча дошном билан тўн-кўйнагини йиртиб, тортиб эчди. Иккитасини милтиқ қўндоғи билан уруб ётқизиб, қўл-оёғини солдатлар босиб туирди. Бунинг устига, мўйсафид хоин губернатор Чайковский келди. Бандиларга қараб: “Сизлар подшоҳ аъзамнинг катталигини билмас эдингизларми? Подшоҳнинг ўғли ҳукмида бўлғон аскарларига шундай муомала қилмоқни ким ўргатди?” деб сиёсат қилди ва солдатларга: “Ур!” деб буюрди.

Солдатлар тўплаб қўйғон узун калтаклардан олиб, бирдан савалаб ургали бошлағонда, бечоралар : “Дод!..” деб оламни буздилар. Бири: “Эшон билан бирга бўлмасамда, тавба қилдим!” деб қичқирди.

Урулганларнинг орқалари ёрилиб, гўштлари узулиб тушди. Ҳушидан кетган вақтда: “бас, турғаз!” деб эди, солдатлар “тур” деб бошига тепганда, бири турмоққа қодир бўлолмади. Иккинчиси “ё, пирим”, деб турмоққа ҳаракат қилиб эди, губернатор “нима дейди” деб, таржимондан сўради, таржимон: “Эшондан ёрдам тилайдир”, деганда, ғазаби келиб: “Ётқизиб яна ур” деб буюрди. Янадан урмоққа бошлади, орқасидан гўштлар узулуб тушди. Иккинчи турмоққа қудрати етмагач, солдатлар судраб чиқиб кетган ҳамон ўлди. Бу ҳолни кўрган бандилар: “Эй улуғ ҳокимимиз, арзим бор, эй губернатор тўра, икки оғиз арзим бор”, деса, ё бир товуш чиқарса, тўрт солдат бўйнига таққан довул ноғорасини чалиб юборадилар. Асло сўзни эшитдирмайдилар. Буни кўриб бечоралар бизга қараб йиғлаб турар эдилар, шу ҳолда эдики, иккисининг ҳушлари кетиб йиқилишди. Буларни солдатлат судраб кириб, ўрнига бошқа иккисини олиб чиқдилар. Ҳосили – халқ қошида олти кишини уруб, баъзисини ўлдириб, баъзисини бехуд қилибъ кейин  халққа бирмунча сиёсат қилиб, “Подшо аъзамга осий бўлғанларнинг жазоси шу бўладир!” деб жавоб берди ва “12 киши осийлардан осиладир. Ҳамма халқ чиқиб томоша қилсун!” деди. Халқ бирдан туруб эски шаҳар томон жўнади. Йўлда, чиққанларига пушаймон бўлуб, ҳеч кимда сўзламоққа мажол йўқ эди.

ДОР ТАГИДА

1898инчи милодий, 15-инҳи жавзо эдики, эшон иғтишосини баҳона қилиб, шаҳар ва ез (шимолдан Еттисув, ғарбидан Ёзиёбон, жанубдан Водил, шарқдан Қашқар девони ўртаси)дан икки минг киши қаматилғон эди. Булар ичида аксарият қирғизлар бўлиб, ўзбек, қозоқ, қипчоқ, қорақалпоқ, тожик, уйғур ва бошқалардан ҳам “исёнчилар” деб ушлаганлар кўб эдилар. Булардан анчагинаси юқорида айтилганча калтакланиб, урулуб, ўлдирилдилар ва бир қанчасини осиб ўлдириҳ учун 8 та дор қурдилар. Бу дорлар 8-9 газ ердан баланд бўлиб, тепасига ғалтак ўрнаштирилғон ва ўшандан қора арғамчи ўтказилиб қўйилғон эди.

Бир кун эски шаҳардан “Тамом фуқаро янги шаҳарга чиқсун, эҳоннинг сўфиларидан 8 киши осиладир” деб, ҳаммани мажбурий ҳайдаб чиқдилар. Муддаолари фуқарога сиёсат кўрсатмак, уларнинг юракларида қўрқинч қолдирмоқ ва истибдод салтанати тахтида узун замонлар беташвиш барқарор қолмоқ эди. Бу сафар “томошо”га мажбурий чиққанлардан бири ҳикоя қиладирким: “Бизларни бозордан ва маҳаллалардан катта оқсоқол фармойиши билан миршаблар ҳайдаб, тахминан 500 кишини янга шаҳар крепости(қўрғон) тагига олиб бориб эди: қарасак, адир тарафига 8 та дор қилиб, арғамчиларни тортиб тайёр қилиб қўйғон экан. Бу ҳолда турмага 50 га яқин солдатлар ўлан айтиб кириб 5 та мусулмонни ҳайдаб чиқди. Бечораларнинг ранги-рўйига асло қараб бўлмайдир. Бирини таниб қолдим, янги шаҳарда солдатхона рўпарасида баққоллик қилиб ўтурғон Рустамбек деган киҳи эди. Биз фуқароларни тикилган дорлар атрофига айлантириб қоюб, аввал беш кишини ниҳоят ғазаб билан ўртага олиб чиқиб, дорнинг тагига олиб келдилар. Буларнинг ҳолини асло баён қилиб бўмайдир, бечораларнинг ихтиёри ўзида эмас, сўзламоққа мажоллари ҳам йўқ эди. Қамалғанлариға анча кун бўлғн бўлса, овқат эмаганлари ҳам маълум эди. Дарҳол бешта оқ сурупдан қилинғон халта олиб келдилар. Бир мутакаббир “тўра” қўлиға ярим тахта қоғозни олиб, ниҳоят қовоғини солиб ўқиди. Таржимон шу тариқа таржима қилдики: “Сизларнинг подшоҳи аъзам, импратур муаззам аскари борасида қилғон ҳамла, ҳужумларингиз ва бу исёнга сабаб бўлғон Муҳаммад Али Эшоннинг импратур аъзамнинг улуғ сиёсатидан қўрқмай қилғон феълига шерик бўлиб, ёрдамда бўлғонларингиз сабаб бўлди. Сизларнинг бешовларингизни ҳарбий суд осиб ўлдирмоққа ҳукм қилди. Алҳол, сизларга шу ҳукм жорий қилинадир”, деган ҳамон солдатлар бирдан қилиҳларини суғуриб, пешоналариға тутиб, ярим соатга яқин ноғораларини чалиб турдилар. Ҳалиги халталарни кийдириб, дорнинг тагига қўйилғон курси устига этаклаб келиб чиқардилар. Бўюнлариға дор арғамҳисини солиб, оёқ остидаги курсини тепиб юбордилар. Ҳар беши ҳам осилиб қолиб, тахминан икки минут айланиб ҳаракат қила туриб, кейин қимирламай қолишди. Андак турғондин кейин бир духтур келиб, осилиб турғон бечораларнинг қорнига қулоқ солиб, кейин бир нима деб қўйди. Солдатлар келиб, арғамчини бўшатиб, ўликларни дорнинг ёнига кавлаб қўйилган чуқурга тепиб тушуриб, устига курак билан тупроқ тортиб қўйди. Буларни кўмуб хотиржам бўлғондан кейин, губернатор фуқароларга қараб, оқ подшоҳни бир мунча мақтаб, “импратур аъзам казо ва казо!..”деб охири: “Бу кўрилган сиёсатни кўрмаганларга баён қилинглар, ҳар ким исён қилса, мундан баттар бўладилар!” деб халққа жавоб берди. Йўлда келатуриб, шулар қаторида осилғон Рустамбек магазинчи хусусида сўзлашиб, бу киши умуман эшонларға беихлос, эшонларни суймайдиргон киши эди. Нечун Йикчи эшонға қўшулғон экан, деб сўрагонимизда, бу ишнинг аслидан хабари бор бир киши Рустамбекнинг айби ва гуноҳи солдатларға насия қилиб, пулини қистағонидир, деб жавоб берди.

Бу ҳодиса шундай бўлғон: Рустамбек бир неча вақтдан бери янги шаҳарда дўкондорлик қиладир. Ҳукуматнинг тўра ва солдатлариға ойлиқларини олғанча насия мол, овқат бериб турадир. Улар ҳам қачон ойлик олсалар ва пул торсалар, бериб турадирлар. Солдатлардан насия мол олиб, пулини бермаганлар иккинчи насия сўрағонда, Рустамбек бермайдир. Шунга адоват қилиб юрғонлардан бир нечаси Рустамбекни тегирмон қилиб, турғон жойидан тутиб келиб қамаб, эртасиға дўконни очиб, талаб, ўзини “Кеча эшон билан бизларға ҳужум қилғонда таниб қолғонмиз” деб остириб юборадирлар. Бўлмаса эшон кирган кечаси тегирмонда анча киши кўрган ва ҳарчанд гувоҳлар кўрсатса ҳам қабул қилинмайдир…

ИСТАРШИЙ ОҚСОҚОЛ

Андижон эски шаҳари учун бирта мингбоши бўлур эди. Бу мингбошини чор ҳукумати ўз буйруғи билан яхши хизмат қиладирғон жобир ва золимлардан тайин қилар эди. Мана шуни “истарший оқсоқол” дейилар эди.

Йикчи эшон солдатларға ҳужум қилиб қочгандан кейин “қайси мингбоши хоҳ фуқаро бўлсун, хоҳ бошқа… тутуб келса, Андижон шаҳарига истарший оқсоқол қилинур” деб ваъда берилган эди. Бинобарин, ҳар ким амалпараст бўлса, эшоннинг орқасидан қувлаб кетган ва Қўқон қишлоққа мингбоши бўлуб турғон Қодирқул ушлаб келгани учун шаҳарга катта оқсоқол қилингон эди.

Эшонни тутиб келгандан кейин ҳукуматдорлар Андижон шаҳар ва уездининг фуқаросидан ниҳоят хавфланган эдилар ва “Эшон билан ҳамма фуқаронинг маслаҳати бир, албатта, булар бир кун эшоннинг орқасидан ҳужум қилсалар керак”, деб эшонни неча қабат занжирлар билан боғлағон эдилар. Шунинг учун эски шаҳарни муҳофазат қилиб туриш ихтиёрини катта оқсоқолга бериб, шундай таъкид қилдики: “Эски шаҳарни эхтиёт билан сақлаб турасан! Эшонға борди-келди қилғон одамлар бўлса, ҳаммасини суриштириб тутуб берасан! Умумий фуқароларни қайси хил сиёсат билан бўлса-бўлсун, Русия подшоҳига тобеъ ва мутеъ қиласан! Русия амалдорлари эски шаҳарга тушсалар, ҳамма фуқарони ўрнидан туруб, энгашиб салом қилмоққа ўргатасан! Дўкондор ва растадагилар бўлса, ҳаммаси бўлсун, ҳоким, пристав, ҳосили, қайси амалдор бўлса-бўлсун, эски шаҳарга тушса, ҳаммалари дўконларининг олдиға тушиб, қатор бўлуб, энгашиб, салом қилиб турсинлар! Муллалар ва мударрислар бўлса шогирдларига Йикчи эшондан шикоят қилиб,уни ёмонлаб турсунлар! Ва мактабдорлар бўлса, майда болаларга “эшон осий бўлди, боғий бўлди” деган гапларни ўргатсунлар! Аълам муфтилар бўлса, “Йикки эшоннинг осий, боғий бўлғони учун тездан ўлим жазосиға мустаҳиқ бўлмоғи шариатда ҳам дуруст” деб фатво берсунлар! Адиб ва шоирлар Йикчи эшоннинг тамом қилғон ёмонлиғи ва ҳийлаларини шеър (байт) қилиб газитга юборсунлар! Агар ҳар ким бу хусусда қилғон сиёсат жабриндан арз қилса, биз у аризачининг ўзига жазо берамиз!” деб. Қўлиға приказ ва мандат қилиб берилди ва ҳар кунги воқеаларни билдириб турасан, дейилди.

1898-нчи милодийда, ҳануз Йикчи эшон қамоқда турғонда “унга қарашли ёрдамчилар”, деб, ўзбек, қирғиз, қипчоқ, қорақалпоқ, қашқарлардан ҳар кун нечтасини тутиб келиб, осиб, қанчасини калтаклаб ўлдириб турадир. Ўлганлар ўрнига атрофдан одамларни тутуб келиб турадир. Шаҳар ниҳоят бесаранжом бўлуб, хавфда бўлғон вақтда янги тайин бўлғон катта оқсоқол Қодирқул (шаҳар мингбошиси) кўча-кўчага миршаблар қўюб, маҳаллаларга одамлар юбориб, ҳар масжидда, имом бошлиқ тамом қавм ва аҳли маҳаллаларни олдириб бориб, “беда бозори” деган яланг ва кенг жойға неча минг кишини саф-саф қилиб қўюб, ҳокимдан эшитган гапларини фуқароға айтиб, сўзининг охирида: “Агар кўчаъ-кўйда ҳоким, пристуф ва тўралар сизларга рўбаро келса, дарҳол рукуъ қилиб, салом қиласизлар! Ва расталардан ўтуб қолса, ҳаммаларингиз дўкондан баробар тушуб, мана шу турғонларингиздек қатор бўлуб, растадан ўтиб кетганча энгаҳиб, салом қилиб турасизлар! Чунончи, ман саломни сизларга ўргатмак учун чақирдим.
Мана, ман ҳозир “Ташла!”дейман, баробар намозда энгашгандек ташлайсиз”, деб, бир четга бориб “Ташла!” деб шовқун соладилар. Бечора халқ баробар ҳайит намозида ёки жумаъ намозида рукуъ қилғондек энгашадир. У четга бориб, “Тур!” деганда ҳамма баробар турадир. Яна “Ташла!” деган ҳамон баробар энгашадир. Агарда бирон киши баландроқ турса ёки паст бўлуб кетса, югуриб келиб бу одамни дўппослаб, уруб-тепиб, сўкиб, “баробар тургил” деб танбеҳ қиладилар. Яна “Ташла!”дейдир, халқ энгашадир.

Алҳосил, бечора фуқарони 20 мартаба “Ташла!” деб рукуъ қилдириб, кейин: “Ҳамма вақт шундай баробар энгашиб турасизлар! деб жавоб берадир. Эртаси яна бошқа маҳалла одамларини имомлари билан чақириб, шу таълимни қиладир. Ўртада неча мартаба халқни уруб, юзларига нопок оғзидан тупурар эди.

ЯРИМ ПОДШОҲ

Бу таълим ва саждага одат қилдирмоқдан муддао нима десалар, яқин кунларда бу ҳодисанинг устига Туркистон вилоятининг генерал-губернатори болғон нобакорким, умумий Туркистон фуқаролари ярим подшоҳ дер эдилар ва номи А.М.Духовский эди, ҳамма тараддуд шунинг учун экан.

Бир неча кун ўтгандан сўнг “ярим подшоҳ келадир”, деб, ҳамма кўчаларга байроқ тутуб, шаҳарни неча кунлар зийнат бериб, ҳамма мактаб болаларини вокзалга олиб чиқиб, қатор қилинди (у вақтда камина ҳам туземний ишколда ўқур эдим). Фуқаролар кумуш табоқда нон, туз, тутуб турғон эдилар. Уезд ҳокими умумий фуқароларға хитоб қилиб, “Ярим подшоҳ келиб, вагондан тушган ҳамон ҳаммаларингиз таълим олғонларингиздек баробар энгашиб ерга қараб турасизлар! Бошларингизни кўтаринглар десам ҳам кўтармай туринглар!” деб қўйди.

Истансага чиққан халқ 2 соат кўброқ интзорлик тортди. Шундан сўнг бирдан поез кўрунуб қолди ва вагонлари ниҳоят зийнатланган ҳолда келиб тўхтади ва солдатлар тушуб, қатор бўлгондан сўнг ярим подшоҳ турғон вагондан бир неча ясанғон тўралар тушдилар. Кейин ўша юқорида шакли номубораги баён қилинғон генерал ниҳоят қовоғини солиб, қаттиқ ғазаб билан вагондан чиқиб, пастга тушган замон бечора халқ ва мактаб болалари ҳаммаси энгашиб, рукуъ қилиб турди. Вагондан тушиб, тўғри уез ҳокими олдига келиб, шаҳардан аҳвол сўради. У “Ҳамма дуо қилмоқда ва тинчлик”, деди. Ярим подшоҳ ҳокимдан: “Нима учун халқ бундай энгашиб турадир”, деб сўради. Ҳоким: “Жаноб импратор аъзамга юртимиздан чиққан бир эшон жинни бўлиб, билмасдан осийлиқ қилгани учун бизлар ҳижолат бўлуб, улуғ ва баланд даражали бош ҳокимимизнинг юзларига қайси бетимиз билан қараймиз, бизларни марҳамат этиб, авф қилиб, подшоҳи аъзамдан гуноҳимизни сўраб олмасалар, муборак бетларига камоли ҳижолатдан қарай олмаймиз, дейдилар”, деб жавоб қайтарди. Ярим подшоҳ дедики: “гуноҳни қилиб қўюб, эмдиги ҳижолат нимадир? Фарғона музофатидан Андижондек бир шаҳарнинг тупроғини осмонға совуриб юбормоқ билан подшоҳи аъзам мамлакатларига ҳеч нуқус етмайдир!” деб ғазабланиб, ҳокимдан сўрадики: “Неча йилдан буён бу жойга ҳокимсиз?” Ҳоким шошиб қолиб: “Тўрт йилдан бери”, деганда: “Тўрт йилдан буён лоақал ҳар йилда биртадан бўлғонда ҳам тўртта яхши ошно қилмоғон экансиз-да шундай хабарни аввалдан берар эди, токи тадоруки қилиниб, импратор аъзамнинг 23 қаҳрамон ўғли ўлмас эди. Бунинг учун сени ўрнингдан бекор қилдим”, деди (бу ҳокимнинг номи Кайшовский эди). Кейин фуқарога қараб: “Сизлар ҳали осий ва гуноҳкорсизлар. Сизларнинг нон-тизингизни қабул қилиб бўлмайдир!” деди ва бир тўп ҳинд ва яҳудийлар ҳам нон-туз ушлаб турган эдилар, шуларнинг олдиға бориб, нон-тузларини қабул қилиб: “Сизлар ҳозирда манга сартладан кўра яҳшироқсизлар” деб, аскарлар томон юрди. Биз туземной ишкол талабалари, рус домла билан 150 га яқин болалар тургон эдик; бизларнинг ёнимизга тўхтаб, “Сизлар яхши ўқуб турунглар” деб чўнтагидан бир сўм пул олдиъда, домла қўлига бериб, ёнғоқ олиб бўлуб беринг, ўйнасунлар ва подҳоҳ ҳазратларини дуо қилсунлар”, деб аскарлар олдуға ўтуб кетди. Кейин халқ бечора маъюс бўлуб, қўрқуб, тарқалиб кетди.

Мана шунча кунги тайёрлиғ ва рукуъларга мукофот учун шунча сиёсатлар қилиб, Андижоннинг тупроғини осмонға совурмоқ билан халқни қўрқутуб, юракларини ёрди. Мунофиқлар саждасидек, мазлум халқ ва мактаб болаларининг саждалари “жаноб тўрага” қабул бўлмади.

БЕСАРАНЖОМЛИКЛАР

Вақтики, хоинлар бошлиғи Духовский келиб бечора мусулмонларни ўзига сажда қилдириб, кумуш тобоқларга солиб турғон нон-тузларига қарамай: “Андижоннинг тупроғини осмонга совураман, импратор аъзамга Андижондек бир шаҳарнинг тупроғини осмонга совуриб, йўқ қилиш билан ҳеч нуқус бўлмайдир, мамлакати камайиб қолмайдир!” деган сиёсатларни қилди, буни эшитган халқ қўрқиб, уй ичи рўзғорларини ва бола-чақаларини ҳар тараф қишлоқларга қочириб, бесаранжомликда қолди.

Истибдод амалдорлари (элликбошидан тортиб, мингбошигача мусулмон амалдорлари)га “худо бериб”, қиладирғон зулм ва таъаддилариға зўр баҳона топилиб, шундай жабр-зулм қилишга турдиларки, асло қалам билан таъбирга келтириб бўлмайди. Мингбошига дучор бўлмағон ҳеч бир фуқаро қолмади. Ҳаммани кечалари бир-бир чақириб, сиёсат қилиб бор-йўғини қоқиб олдилар. Чунки эшонға қарашли одамларни ҳам уруб, осиб, отиб турғон вақти эди. Ҳатто маҳалла элликбошилари ҳам мазлум фуқарони: “Мингбошига айтаман, ропурт қиламан!” де қўрқутуб, ўзларига яраша бир нарса олар эдилар.

Истибдод асосини маҳкам қилғунчи пристуфлар ва бошқа тўра, чиновниклар бўлса, ҳар кун эски шаҳар бозориға тушуб, савлат кўрсатиб айланиб юрар эдилар. Кўча ва расталардаги халқни ўзларига салом қилдирмоқ балосига мубтало эдилар. Ким салом қилмаса ёки дўкондан пастга тушуб қўл қовуштириб турмаса, дарҳол устига бориб: “…Эшон!”деб қўлидаги палка (таёқ) билан бошиға солар эди. Мазлум халқ бу хорлиқ ва разолатни кўриб: “Тавба қилдим, тўра, ман кўрмай қолибман” дер эди; кўпроқ тавба қилиб, илтижо қилғонида раҳм қилса, қўяр эди, бўлмаса, палиска чақириб, турмага – қамоққа юборур эдилар.

ҲУКМ КУНЛАРИ

Эшон ушланиб, ниҳоят ҳақорат ва таҳқир билан бир қора аравага боғланиб, эски шаҳардан ўтган вақтда ҳамма халқни мажбурий кўчага турғузиб қўйдилар. Солдат ва амалдорлар аравани ўртаға олиб секин-секин юргизиб, ҳар жойда 5-10 минут тўхтаб: “Йикчи эҳон шу одамми? Таниғон одамлар бўлсалар, айтсунлар!” деб фуқародан сўрар эди. Эшонни кўрган ҳар ким ерга қарайдир, эшонга қарамайдир. Чунки эшон таниб сўрашуб қолмасун деб қўрқадир. Ўша йилда эшонни бориб кўрмаган одам Андижонда кам қолғон эди. Балки ҳамма кўрган деса бўлур эди. Золим тўралардан қўрқуб, ҳеч ким эшонни танимайди. Кимни тутуб, эшон шуми, деса билмайман жавобини айтадур. Кўп киши танимаймиз жавобини бергандан кейин мустабид золимлар хавфга тушуб, бу киши эшон эмасмикин деб ташвиш қилар эдилар. Охири эски шаҳар истарший оқсоқолиға буйруқ қилдиларки, Йикчи эшонни танийдирғон одамлардан 4 кишини чақирсун, эшонни таниб, билиб берсун, деб. Шаҳар оқсоқоли бу буйруқни олғондан кейин, эшонни танийдирғон киши борми, деб шаҳардан киши ахтарди. Ҳеч ким қўрқуб “танийман”демади. Охири мажбуран тўрт кишини олиб, оқсоқолнинг ўзи чиқиб: “Сизларга ҳеч гап йўқ, ман сўраб оламан. Сизлар “эшон шу одам” деб қўярсизлар”, деди.

Улар янги шаҳарга чиқиб, ҳукуматдор ва амалдорларнинг мусулмонларға ёмон қарағанидан қўрқуб, ваҳм олиб, инкор қилиб, бизлар ҳеч вақт эшонни кўрмаган бўлсак нима деб биламиз, эшонни билган одам бўлса бўлур эди, деб арз қилдилар. Уез ҳокими: “Сизларга ҳеч гап йўқ, қўрқманглар, ҳарбий судларга “шу эшоннинг ўзи” деб қўйсангизлар бўладир. Башарти бу эшон бошқа одам бўлмаса, деб тўртовини турмада эшонға рўбарў қилғонда, тўртови ҳам равшан билиб “эшон шу киши эди” деб қўйдилар. Кейин буларга жавоб берилди.

Бу чиққан гувоҳлардан бири Мирза Масъуд деган киши эди. У шундай ҳикоят қиладирким: “Бизларни маҳкама олдиға олиб бориб қўйғонда, бир неча солдатлар олдимиздан ўтиб, “сеники эшон” деб тупуриб кетадир. Руслар олдимиздан ўтса, ит қараши қилиб, хўмрайиб, сўкиб ўтадир. Охир кўчада туролмай қўрқиб, маҳкаманинг ичига кириб ўлтирдик. Бир оз фурсат ўтганда уез ҳокими билан бир анча тўралар чиқиб, бизларга танбеҳ қилдиларки: “Сизлар рост айтасизлар. Агар ёлғондан эшон шу десангизлар, суд қошида гуноҳкор бўласизлар. Рост сўзламоғингиз уҳун аълам домла қасам берадир деб оқсоқолга, дарҳол битта катта аъламни олдириб чиқинг, деб буюрди. Оқсоқол дарров шаҳарга одам (миршаб) юбориб, Мулла Муҳаммад Мусо аъламни ҳайдаб чиқди. Кейин “аълам келди” деб ичкарига хабар бергани кириб кетди. Бечора аъламнинг ранги ўчиб, қалтираб, ниҳоят қўрқуб ўлтирар эди. Ман: “Қўрқманг, сизни бизларга қасам бергали чақирди”, деб таскин бердим. Бир вақт яна аввалги тўралар чиқиб, аъламни чақириб: “Мусулмон қоидасича буларга қаттиқ қасам берасиз, рост сўзларни айтмаклри учун”, деб қараб турди.

Аълам домла бизларга тамом қасам алфозлари билан боблаб қасам бердилар. Кейин аъламга жавоб берилди.

Бизларни 5 та тўралар бирга бошлаб турмага олиб бориб эди, қарасак, турмада қадам босарлиқ жой йўқ, ҳавонинг ниҳоят иссиқлиғидан турманинг ичи дўзах бўлуб кетибдур. Бош-оёқларида занжир бор. Қочмоқ у ёқда турсун, турарға мажоли йўқларнинг оёқлариға занжир солибдирлар, буларнинг ичидан оралаб ўтиб, бир хонага кириб эдик, Йикчи эшон билан уч киши ўлтирибдир. Ҳаммалари банд, занжир солинғон. Хусусан, эшонни ниҳоят маҳкам боғлабдирлар. Оёқ, бўйни, қўли боғлиқдир. Бошида салласи бор, устида малла эски тўни бор, ерга қараб ўлтирибдир. Салом қилиб кириб эдик, ёнимда турғон мингбоши, “салом қилма” дегандек ишорат қилиб, нуқуб қўйди. Кейин тўралар кириб: “Чўрт эшон!” деди. Бизларга қараб: “Эшон шуми?” деб савол қилиб эди, бизлар шу дедик. Яна тузук кўринглар, ғалат қилманглар, рост айтинглар!” деб, сиёсат қилиб эди, бизлар қўрқуб: “Эшон шу, бошқа эмас” деганимизда: “Қайси бири, қўлинг билан ушлаб кўрсат!”деди. Ҳаммамиз бир-бир ишорат билан кўрсатдик. Кейин “йахши” деб чиқдилар. Эшон асло бизга қарамади. Ёнидағи одамлар ким эканини билмадик. Ҳаммамиз чиқиб, йўлда келаётиб, кейин бирини таниб қолдик, олдидағиларнинг бири кўгартлик қирғизиялар мингбошиси “Чибил” бўлус деган одам экан. Лекин улардан ва эшондан бизларнинг олдимизда гап сўралмади”.

Музофот губернатори ҳарбий суд билан бирликда бечора эшонни оғир банд остида уез маҳкамасига олиб кириб, тергов қилғонида маҳкамада мирзобошилиқ қилгучи Мулла Исмоил қулоқ солиб ўлтурғон ва эшон осилғондан сўнг шундай ҳикоя қиладир: “Эшоннинг тутулғонидан тахминан 9 кун кейин, эшонға қарашли 15 кишини осиб ўлдиргандан сўнг, эшоннинг ўзини уез маҳкамасига бир тўп солдатлар ҳайдаб келди. Эшонда юрмоққа ҳам мажол қолмағон, оёғи ва қўлиға занжир, банд солинган эди. Фарғона губернатори Чайковский мундан бошқа ҳарбий суд аъзоларидан беш киши ва бир қанча аскария тўралари ҳозир эдилар. Эшонни ичкарига олиб кириб, ўртага ўлтирғиздилар.

Губернатор қуйидагича савол қилди:

- Сан эшон импратор аъзамнинг бутун жаҳонда энг катта ва қадрли ҳам душманларига зафарлик бир подшоҳ эканини билиб туриб, нима учун бундай ёмон қасдга киришдинг?!

- …

(Эшон индамай ерга қараб ўлтирадир).

Губернатор:

- Сўзла! Жавоб айт! Ўзунгча бу феълга киришдингми ёки сани одамлар зўрлаб исён қилдирдими?!

(Эшон сўзламайдир, ерга қараб жавоб бермай ўлтирадир).

Судлар таржимонға: “Сиз айтинг! Сўзласун, бўлмаса мажбурий сўзлатамиз”, деганда, таржимон таҳдид, сиёсат қилиб: “Гапга жавоб бергил” деб, бир қанча дашном қилди. Охирида: “Ман нима дедим? Фаҳмладингми?!” деганда, эшон йўқ деган жавобни сокингина айтди. Губернатор уез ҳокимига қараб: “Бошқа таржимон чақиринг!” деди. Чунки таржимон Қафқасия мусулмонларидан Оға Беков деган бўлиб, сўзи ўзбекчадан бошқачароқ бўлгани учун “эшон фаҳмламади” деб ўйлади. Унда уез маҳкамасининг адабий таржимони Эшмуҳаммад тўра Тошмуҳамадов деганни чақириб, ҳарбий суд раиси буюрдики: “Эшонға айтинг, бўлғон ҳодисани сўзлаб берсун, кимлар эшонни шу ёмон ҳаракатга далолат ва тарғиб қилди?”

Бу сўзларни эшонға қараб таржима қилди.

Эшон, ўзум қилдим, деб жавоб берди.

Раис: — Ўзинг бу хаёлни аввалдан ўйлар эдингми ёки яқинда кўнглингга тушдими?

Эшон: — Ўзим ҳар йили шу ойларда бир мартаба 5-10 кун ўзумни билмай қолар эдим. Бу йил ҳам қилғон ишимни билмайман.

Раис: — Сан билан кимлар бирга эди: амалдор, мингбоҳи ёки юртбоши катталаридан ҳам иштирок қилдиларми?

Э: — Йўқ.

Р: — Эски шаҳар фуқароларидан ҳеч ким бирга эдими?

Э: — (Жавоб бўлмади).

Р: — Жавоб бер!

Э: — (Жавоб йўқ, сукут қиладир).

Р: — Оқ подшоҳни ва унинг амалдор, ҳоким, пристуфларни дўст тутар эдингми ёки душман тутар эдингми?

Э: — Кўгарт тарафидаги мужиклар бечора фуқарони кўб хор қилиб, уруб, ер-сувларини тортиб олғонлари учун хафа бўлуб, душман тутар эдим.

Р: — Мужикларнин зулм қилғонини ўзинг кўрганмисан ёки одамлар келиб айтдими?

Эшон сукут қилиб жавоб бермади.

Раиснинг атрофида элликка яқин солдатлар турғон эди. Уларга қараб: “Ур!” деб буюрди. Тўрттаси югуриб келиб қўлидағи милтиқнинг қўндоғи билан 20-30 ни солдилар. Эшон ўлтирғон курсидан йиқилди. Яна турғизиб қўюб: “Сўзла, мужикларнинг зулмини санга ким хабар қилғон!”- деб, савол қилғонда, эшон:

-Алҳамдулилло, алҳамдулилло! – деб қўйди.

Суд: “Нима дейдир?” деб таржимондан савол қилғонида, Тошматўф, худоға шукр қиладир, деди. Суд раиси яна икки солдатға: “Калтаклардан олиб кел”, деб буюрди. Солдат югуриб чиқиб, бир қучоқ калтак олиб келди. Эшонни ётқизиб калтакладилар. Эшон ҳеч овоз чиқармай беҳуш бўлиб қолғондан кейин судраб, ташқари олиб, аравага кўтариб ташладилар. Аравага тўртта солдат чиқиб, эшоннинг устига ўлтириб, тўғри турмага олиб кетдилар ва турма началънигидан хат олиб келиб, суд аъзоларига топширдилар. Эшон билан бирга келтирилган Чибил бўлус билан яна икки киши эшонға бўлғон-ҳодисалардан қўрқуб ўлтирар эдилар. Локин Чибил бўлуснинг рангидан қўрқув асари билинмас эди. Навбат буларга келиб, биринчи навбатда Чибил бўлусдан савол қилинди:

Суд раиси:

- Санинг исминг нима, қайси жойдансан?

Ч: — Ман Кўгарт тобеъидан, номим Чибилдир.

Ра: — Неча ёшга кирдинг?

Ч: — Эллик ёшга кирдим.

Ра: — Неча таноб еринг бор?

Ч: — Биз қирғиларда ер бўлмайдир. Бизларда от, мол, қўй, эчки бўладир. Биз тирикчилигимизни молдан қиламиз.

Ра: — Қўй, мол ва отларинг қанча?

Ч: — Минг бес юзга яқин қўй, эчки билан икки юзга яқин от, мол бор.

Ра: — Бу моллар отангдан қолганми ёки ўзинг топганмисан?

Ч: — Бу молларнинг ҳаммасини ўзим топганман. Отамдан қолған нарсаларнинг ҳаммаси ёш вақтимда йўқ бўлуб кетган эди.

Ра: — Подшоҳи аъзамнинг улуғлигини ва аскарларининг кўблигини биларми эдинг?

Ч: — Билар эдим.

Ра: — Шундай бўлса, нимага Йикчи эшон билан қўшулуб мундай беадаблик ва подшоҳи аъзамга зўр хиёнат қилдинг?

Ч: — Ҳақиқат қилиб кўринг! Ман эшонга қўшулуб шаҳарга келган эмасман. Эшон шаҳарга кирган куни ман Кўгартда эдим. Кўгарт элларидан сўралсун.

Ра: — Эшоннинг сундай ҳаракат қилишидан хабаринг бор эдими?

Ч: — Озроқ хабарим бор эди. Лекин шаҳарга солдалар устига юришидан хабарим йўқ эди. Посолкалардаги мужиклар тоғкардағи қирғизларни кўб сиқиб, ерларини, от-молларини тортиб олғонидан эҳоннинг муридлари кўб жойға арз қилғонларида сўрамай овора қилғони уҳун аксар қирғизлар йиғилиб, посолкаларга ҳужум қилмоққа эҳондан ижозат олишға борғанларида, эшон уларни манъ қилиб: “Янаги йилгаҳа сабр қилинглар! Янаги йилгача кўпайиб, иншоллоҳ, мужиклар устига ғазот қиламиз”, деган, деб эшитиб эдим. Мундан бир ой ўтгандан сўнг эшоннинг чақириши билан Мингтепага бордим. Эшон билан кўрушуб, дастурхон ўтгандан сўнг, мани хос ҳужраига олиб кириб, ғазот қилиш маслаҳатини қилди. Ман қўлимдан келганҳа манъ қилдим. Охири эшон: “Янаги йилгача сабр қиламиз” деганда, ман бир йилгача ким бор – ким йўқ, албатта, бу хаёл эшоннинг дилидан чиқиб кетса ажаб эмас, деб ўйладим. Лекин шаҳарга киришни айтган эмас, “атрофдаги мужиклар устига юрамиз”, деган эди.

Ра: — Санга мунча маслаҳатни бир йил аввал айтган бўлса, сан нима учун келиб уез ҳокимига хабар қилмадинг?

Ч: -Кўгарт бозоридағи Николъский посолкаснинг истаршинаси Николай деган ўрусга: “Мужикларингни сал босиб қўйгил, қирғизларға кўб зулм қилғонидан улар тўйиб юрибдир. Йикчи эшонға хабар қилғон эканлар, у насиҳат қилиб, босиб қўйибдур. Бўлмаса, йиғилиб ҳаммалари ҳужум қилмоқчи ҳам бўлғон эканлар” деб айтиб эдим.

Ра: — Мужикларга айтгунча нима учун келиб шаҳар ҳокимига айтмадинг!

Ч: — Ман ўша Николай бориб айтган бўлса керак, деб гумон қилдим-да, айтмадим.

Ра: — Санга эшон бу кундан 15 кун аввал нима хат қилғон эди?

Ч: — “Бизга қарашли буродарларни чаҳоршанба куни хабар қилиб, Мингтепадаги ҳонақоҳга юборинг, корхайр ишимиз бор. Марҳамат қилиб ўзингиз ҳам бир келсангиз, зиёда хурсанд бўлур эдик”, деб хат қилғон эди, ман бу хатни эшоннинг Кўгартдаги Қосим деган халифасиға юборғон эдим. Ўзим боролғаним йўқ. Бирор ҳафтадан кейин шундай ҳодиса бўлуб қолди. Ҳаммамиз бехабар қолдик.

Ра: — Сан одамларни тўплаб юбориб, ўзинг “яна қолғон одамларни тўплаб турарман, эшон бу тарафга юрсунлар” деб хат қилган экансан. Бу хатда: “Аввал атрофдаги мужикларни босиб, кейин шаҳарга ҳужум қиламиз” деган экансан. Бу хатни ким ёзъон эди?

Ч: -Бундай хат қилғон эмасмн, ёлғон…

Раис саркотибга “ўша хатни ол” деб буюрганда, саркотиб иш ичидан олиб, раис қўлиға берди. Раис олиб Чибилга кўрсатиб, “шу хатни танийсанми” деганда, Чибил ҳеч нима деёлмади, ҳомуш бўлиб қолди.

Эшон “ҳуруж” қиладирғон куни Чибилға қилғон хатинин орқасиға Чибил суд раиси айтган гап мазмунини ёзиб, Йикчи эшонға шитоблик суръатда юборғон экан, эшон хатнинг жавоби келганча турмай, шошиб шаҳарга жўнаб кетгандан кейин бориб, ҳонақоҳда қолғон экан.

сўзидан адашиб суд раиси яна кўб гапларни сўрағонда ҳеч жавоб бера олмай, аввалги аҳволидан бошқа ва умиди узилганнамо бўлуб, ҳайратда қолди. Мундан эшон билан маслаҳатда бир экани маълум бўлуб, суд раиси шу мажлисда уни ётқизиб урмоққа буюрди. Олтита солдатлар бир кўтарим калтакни олиб келиб, Чибилни ётқизиб, чунон калтакладиларки, орқасининг тамом гўштлари деса бўлурлуқ узулиб кетди. Охири “дод” демакка мажоли қолмай, беҳуш бўлиб, ўлик суратида йиқилиб қолди.

Буни кўриб турғон шериклари ҳам камоли қўрқувдан ҳушларидан кетиб, ётиб қолдилар. Чибилни бир тарафга ташлаб қўюб, бу икки беҳоралардан сўз сўрамоқ уҳун ҳарчанд бедор қилсалар бўлмади.

Охири бошиға этикларининг пошнаси билан тепдилар, яна ҳеч имкони бўлмади ва шом вақти бўлуб, қоронғи тушуб қолғони учун буларннг учалаларини аравага судраб солиб, турмага юбордилар.

Буларни жўнатиб, “суд ёпилди” деб эълон қилғондан сўнг, бир-бирлариға ўз қилғон зулмлари борасида изҳори хурсандлик қилиб кулуб, ҳукмни кечаси соат ўнда қиламиз, деб тарқалдилар.

ЎЛУМ ЖАЗОСИ

1898 йил 13 жавзода ҳарбий суд, Фарғона губернатори бошлиқ, эрта билан соат саккиздан кеча соат саккигаҳа уч маъюбни калтаклаб, беҳуш қилиб жўнаб кетиб, кечаси соат ўнда яна уез маҳкамасига йиғилди. Ҳар қайси тўра бир-бирови билан кўришар-да “вой дод, вой дод“ деб калтак еган бечораларни масхара қилиб кулишар эди. Ўлтуруб, протоколларни ўқуб, дафъатан эшонға қўшиб Чибил бўлуснинг ва яна тўрт судда ҳақиқат қилмағон одамларнинг номини айтиб, олти кишини эрта соат ўн бирда осиб ўлдирмакка ҳукм қилдилар.

Ҳукмдан сўнг ҳаммалри ўрниларидан туриб “час” бериб, бирмунҳа гапларни айтиб ўлтирдилар.

Кейин мусулмон мирзони чақириб, таржимон воситаси билан “эрта билан соат саккизга умумий фуқаролар ҳозир бўлсунлар. Қўрғон тагида Йикчи эшон осиладир. Ибрат учун кўришлари мажбурий” деб,

Эски шаҳар оқсоқолиға зарур буйруқ ёзишға буюрди. Мирзо Исмоил буйруқни ёзиб турғон вақтда суд аъзоларидан бири югуриб чиқиб, тамом мактабдорлар ҳамма шогирд болалар билан чиқишлари “мажбурий” деб ёзинг, деб буюрди. Иккинчи чиқиб: “Нима керак, майда болаларнинг зарурлиги йўқ” деб, мунозара қилиб қолди. Жавобиға: “Ёш болалар катта одамлардан кейин қоладурғон одамлар бўладирғони учун, узун умр кўруб, кўб йиллар Русия подшоҳинин сиёсатини айтиб юрадирлар”, деганида ҳаммаларига маъқул тушуб: “Бундай бўлса, иккинчи яна алоҳида буйруқ қилинсун. Тамом мактаб болаларини ҳам домлалари олиб чиқсунлар! деганда мирзо иккинчи мартаба қаттиқ ва мажбурий буйруқ қилди, бу буйруқни миршаблардан оқсоқолга юборилди. Оқсоқол кечалаб мишабларни бутун шаҳар ичида чопдириб юриб, маҳалла элликбошиси воситаси билан ҳеч кимни ухлатмай, тонг отғанга тамом шаҳардаги муаллим, имомлардан тилхат қилдириб олди.

Шаҳарнинг катта оқсоқоли Қодирқул мингбошининг зарби ва сиёсати ниҳоят қаттиқ ва бераҳм бўғони шаҳар фуқаролариға маъруф ва машҳур эди. Имомлар саҳар соат беш-олтида туруб, маҳаллаларидаги қавумлариға хабар қилдилар. Мактабдорлар бўлса, тамом шогирдларига хабар бериб, эрта билан соат саккизда ҳамма фуқаролар ва шогирдлар катта оқоқол ҳовлисининг олдида ҳозир бўлдилар. Имом ва муаллимлар қўрқуб, титрар эдилар”. Оқсоқол бир имомнинг рўбарасиға келиб: “Неча қавмингиз билан келдингиз?” деб савол қилиб эди, “тахминан 35-40 тача киши билан келдик” деди. Бундан кейин: “Қавмингиз неча уйлик?” берилган саволига сукут қилди. Маҳалла бошлиғи : “Тақсир, қирқ уйликмиз”, деб жавоб бериб эди, оғзига келган ҳақорат билан дашном бериб: “Қирқ уйлик бўлсанг, 35 киши келадими? Нима учун ҳамма қавмни бошлаб келмадинг!” деб ёнида бўлғон митшабга: “Ур!” деб буюрди. Миршаб қамчи билан уруб турубдур, бечора маҳалла бошлиғи бошини енги билан тўсуб:

- Тақсир, тавба қилдим, бошқалари қишлоққа ва ҳар тарафга кетган эканлар, топмадиқ, — деб овоз қилди.

Оқсоқол юртга сиёсат ўтказиш учун “ур” дардига гирифтор бўлғон ва ким бўлса бўлсун, рўбара келса урдирмай қўймас эди. Охирида, бу “ур, ур” дардининг касофати билан бир дўкондор арманининг бойини урдириб қўйди. Бу армани бой нафсоният қилиб, сармоядорлар тарафдори бўлғон ҳоким губернаторларға арз қилиб, судга бериб, охири истибдод учун қилғон шунча хизмати мукофотига, ниҳоят хорлиқ билан ўрнидан бекор бўлди ва Қўқон қишлоққа бориб, амал ҳасратидан бетоб бўлуб, охири Мажнундек бўлуб, ўзиниъ-ўзи жароҳат қилиб ўлди. Мустабид ҳукумати бизга эшон ҳодисасида кўб хизмат қилғон эди, деб риоя қилмади. Сармоядор бой арманининг капитал қуввати уни йиқитиб қўйди.

Энди мақсадга келайлик: соат саккиз бўлғанда, ҳаммани қатор-қатор қилиб, мактаб болаларини олдиға солиб, янги шаҳарга тахминан 8000 киши бўлса, 2000 майда мактаб болаларинини олиб чиқиб, Тупроқ қўрғон олдида, адирнинг тагига қон иси келадирган ва тикиб, созлаб қўйилғон дорларнинг атрофига одамларни айлантириб қўйди. Ҳоким чиқиб, фуқаронинг кўблигини кўриб, катта оқсоқолга “раҳмат” деб, ёш болаларни ҳам дорнинг бир тарафига қатор қилиб қўймоққа буюрди. Бир тарафдан жой бўшатиб турған ҳолда бир киши: “Ёш болалар қўрқарми кан? Одамлар орқасиға қўйсақ, қалай бўлар экан?” деб мингбошига айтган эди. У бориб ҳокимга айтган экан, “Қўрққани яхшироқ. Эсидан чиқмайдир. Дорға яқин қўюлсун”, деб буюрубдур. Мингбоши келиб, дорнинг қибла тарафидан одамларни ҳайдаб юбориб, ҳамма мактаб болаларини қатор қилиб қўйди.

Бир вақт соат ўнга яқин эдики, бир тўп, занжир билан қўл-ойўғи боғланган олти кишини ўртага олиб, ўлан айтишиб келди ва дор тегига келтириб, қатор-қатор қилди. Буларнинг олдиға тўрт табл (ноғора) осган солдатларни қўйди.

Уларнинг ичида эшонни икки солдат этаклаб, йиғиннинг атрофини айлантириб, “Эшон шу одамми?” деб сўраб юрди. Ҳеч ким “шу киши эшон эмас, ёки эшон” деб айтмади. Айтса, “Сан ҳам борған экансан, ёки билар экансан”, деб мени ҳам ушлаб қоладилар”, деб ҳар ким ваҳимада эди. Аммо тўралар бўлса тўрт-беш кишини танитмоқ ҳаёлида эдилар. Халқдан овоз чиқмаганидан ғазабланиб, бир каттакони охири қаттиқ овоз билан; “Албатта ҳаммаларинг биласизлар, бовужуд айтмайсизлар, исён қилмоқда ҳам сизлар билгансизлар. Агарда ҳеч ким танимаса, шу йиғиндаги бутун халқни пулемётга тутамиз. Бирор жон қолмайдир”, -деб сиёсат қилиб эди, ҳар тарафдан одамлар ўзини кўрсатмай туриб “Шу киши эшон!” деб қичқиришдилар. Тўралар у ёқ-бу ёққа қараб, овоз қилғувчиларни тополмас эдилар. Шунинг учун яна: “Тўрт-беш киши йиғинда ажраб чиқиб, одамларга қараб “Эшон шу одам” деб кўрсатсун” ,- деганда ҳеч ким журъат қилиб чиқолмай, яна ҳар тарафдан, одамлар орқасидан бошини паст қилиб туриб “Эшон шу одам, эшон шу” деб овоз чиқаришдилар. Золим тўралар бундан ўз сиёсатлари ҳадду камолига етганини билиб, бир-бирларига қараб кулар эдилар. Халқ бўлса, дор тагида мунғайиб, бўйнини қисиб, йиғлаб турганларини кўриб, тоқат қилолмай, секин-секин йиғлар эди. Шу вақт эдики, йиғин ташқарисида вой-войлаб дод-фарёд бўлиб кетди. Қарасак, осиладирғон одамларнинг бола-чақалари, хотин-қиз, ушоқ болалари экан. Хотинлар “тул бўлдиқ!” деб, болалар бўлса, “етим бўлдиқ!” деб фарёд қилар эдилар. Бу ҳолни кўрган халқнинг кўнгли яна бузилиб, хоинлардан қўрқуб, ўзларини йиғидан тўхтатар эдилар.

Қаторда турғон бир кишининг юзини тўсуб йиғлаб турғонини губернатор кўриб қолди, қўлидан ушлаб ўртароққа тортиб: “Нима учун йиғлайсан, эшонга қариндошмисан?” деган саволни сўрағанда бечоранинг ранги ўчиб, бошиға ўлим ваҳми тушуб, камол қўрққанидан титраб-титраб туриб “Кошки подшоҳи аъзам импратур муаззамга осий бўлмасалар эди, тинч турсалар эди, подшоҳи аъзамнинг мундай қаттиқ азобига учрамас эдилар. Бола-чақалари етим бўлмай, подшоҳ ҳазратларининг давлатларида кун кўрар эдилар. подшоҳ аъзамнинг ўлган солдатларига йиғлайман!”-деди.

Бир қанча хотинлар ва болалар қақшаб, шовқун солиб йиғлаганларида, ноғоралари билан турган солдатлар бирдан ноғора чалиб юбордилар. Бу ҳолни кўрган мазлумлар дарду ҳузун билан йиғлай бошладилар. Ҳамманинг кўзи ёш билан тўлди. Ташқарида турған губернатор дод-фарёд қилғувчиларни қамаб қўймоққа буюрди. Дарҳол беш-ўн солдат чиқиб, буларни уриб туриб, турмага олиб кирдилар. Ва эшоннинг авлодига қўшиб қўйдилар (Эшоннинг авлоди тамом ушланиб, аср қилиниб қамалған эди). Буларнинг қамалғанини кўргандан кейин ҳеч ким йиғин чиқармай турди.

Бу ҳолда бир мутаккабир тўра дор тагига келиб, чўнтагидан бир тахта қоғоз олиб, баланд овоз билан ўқиди. Таржимон шундай таржима қилди.

ЎЛУМ ФАРМОНИ

“Улуғ адолатли ва қаттиқ қаҳрли подшоҳи аъзамнинг сояи давлатида туриб яшағувчи фуқаролар хиёнат қилиб, исён чиқаришда улуғ император аъзамнинг душманларига ғалаба қилишга қодир бўлмаслиғидан андиша қилмай, Мингтепа қишлоғида турғувчи Муҳаммад Али эшон ўзига қарашли бир қанча одам билан подшоҳ ҳазратларига осий бўлиб тиғ кўтариб, Андижон казармасига ҳужум қилиб, 23та қаҳрамон аскарни шаҳид қилди.

Бинобарин, бу исёнчи эшонни ўзига қарашли одамларива муридлари билан ҳукуматдорлар томонидан ушланиб, ҳарбий суд орқали ҳақиқат қилганида, айбларини иқрор қилиб, ўз бўйинлариға олдилар. Бинобарин, ҳарбий суд эшонни ва унинг муридлари бўлған ушбу беш кишини осиб ўлдирмакка ҳукм қилди. Ҳозирда бу ўлим жазоси бошқаларға ибрат бўлсун учун ижро қилинур”.

Муни эшитган қўл-оёғи занжир билан боғланган мазлумларнинг бошидан ҳуши учди, ҳеч қаюсида шуур ва ақл қолмаған эди. Бир қирғиз бечора атрофдағи одамларға айланиб шошилиш билан қарай берди. Бу кишининг кўб қарағанидан бир айтадурғон сўзи бўлса керак ёки авлодига этказадиган бир васияти бўлсамикан, деб гумон қилар эдиқ. Лекин бу бечора қайси тарафга қараса, ўша тарафдаги одамлар юзларини беркитар ва энгашиб ерга қараб турар эдилар. Бечора мазлум кўб жовдираб қаради. Ноилож мустабид хоинларга қараб бирдан: “Эй улуғлар!” деган эди, солдатлар бодратиб ноғора чалиб юборди. Бечора тўхтаб қолди. Ноғора тўхтаган ҳамон яна, “Эй халойиқ! Гувоҳ бўлинглар! Ман…” деган ҳамон яна ноғора уриб юборди.

Ноғора тўхтаган замон яна баланд овоз билан: “Ман ноҳақ осилиб кетаётибман, бу гаплардан ҳеч хабарим йўқ эди, сизлар гувоҳ бўлинглар!..” деб қичқирди. Яна ноғора чалиниб, гапи халқа эшиттирилмади. Ноғора чалинган вақтда оғзи кўп қимирлаб сўзлади. Локин эшитиб бўлмади. Бечора ноумид бўлуб, Саъдийнинг: “Ҳар қачон одам ноумид бўлса, яъни умиди узулса, тили узаядир, мағлуб бўлган мишикдек итга ҳамла қиладир”, деган сўзига мувофиқ ўзидан умидини узуб, ноғора чалиб турган солдатга қараб: “Эй бадбахт кофир! Тўхтат-э! Қилар ишингни қиласан. Ман сўзумни мусулмонларға айтиб қолай”, деб ниҳоят журъат билан ҳақорат қилди. Золимлар унга қулоқ солмай, яна ноғорасини чалиб юборди. Чибил бўлус ҳам: “Ҳой, губернатор, ҳой, ҳоким тўра, икки оғиз арзим бор!” деб эди, бунга ҳам ҳеч қулоқ солмади.

Шу ҳолда иккитаси йиқилиб, беҳуш бўлиб қолди. Ҳарчанд солдатлар келиб кўтариб тикка қилди, турмоққа қодир бўлолмадилар. Бу бечоралар ҳушларига келганча бир оз тўхтаб турдилар. Эшон бўлса ҳамма вақт ерга қараб турар эди. Бир оғиз сўз айтгани йўқ ва айтгани ҳам ҳаракат қилмади. Бу ўртада губернатор ҳокимни чақириб, бир сўз сўради. Ҳоким келиб, эски шаҳар катта оқсоқолини чақириб, бир нарса деб қўйди. Катта оқсоқол четга бориб, ўша ерда бўлган ўз мирзосидан “Ривоят нима бўлди?”- деб сўради. Мирзоси: “Битмаган экан, чала экан, бугун кечаси битар экан”,- деб жавоб берди. Мингбоши ҳокимга: “Ҳозир одам юборайми, олиб чиқсун?”- деб эди, губернатор “фурсат йўқ” деб қабул кўрмади. Бинобарин, ривоятга одам юборилмади.

КАФАН КИЙДИРИШ

Эшонни дорнинг тагига олиб келиб, оёғидаги темир кишанни очамиз деб уриндилар, илож бўлмади, шекилли, болға билан уруб синдирдилар ва бошқа рафиқларининг кишанларини ҳам уриб синдирилди. Кишанларни четга ташлаб, бир шакар қопчани очиб, ичидан хом сурпдан қилинган 6 та халтани олиб ташлади. Уез ҳокими шу ҳолда катта оқсоқолни чақириб: “Бир аълам топинг, буларга иймон ўқутсун!”- деганда, Фаҳриддин қозини чақириб, дор тегига олиб борди. Қози биринчи эшонга, иккинчи Чибил бўлукга ва бошқаларига бир-бир иймон ўқутди. Ҳушидан кетган иккитаси ҳам саҳал ҳушига келган эди, буларга ҳам иймон ўқутди. Булар ўқишга қодир бўлдиларми, йўқми, маълум бўлмади. Ҳосили, қози тез-тез бит нарсаларни айтиб, дор тегидан қочмоқ фикрида эди. Бу вақтда Чибил бўлус ўзини ростлаб, дадиллик ва баланд овоз билан: “Ў мусулмонлар! Гувоҳ бўлунглар, ман ноҳақ кетаётибман. Манга бу ҳокимлар зулм қилдилар…” деб сўзлаб туриб эди, ҳоким келиб: “Бас, бас!” деди. Унга қулоқ солмай яна сўзлаб туриб эди, икки солдат келиб милтиқнинг қўндоғи билан 4-5 урди, шундан кейин индамай қолди. Бу ҳолда бири келиб дорнинг арғамчиларини тушуриб, сиртмоқларини очиб, тузатиб қўйди. Кейин икки солдат ерда турган халталарни ердан баробар кўтариб, олиб келиб, қатор турган банди асирлар бўшиға кийим-бошлари устидан кийдириб қўйди. Бечораларнинг оқ халталар ичида нима ҳолга тушгани бизга маълум эмас, ёлғиз оёқларигина кўринар эди. Дафъатан икки солдат эшонни дор тегига олиб келган маҳал бошқа шерикларини ҳам этаклаб кетиб турган ҳолда иккиси яна беҳуш бўлиб йиқилди. Буларни судраб, дор тегига кетириб, унинг остиға қўйилъған икки поғоналик курсига “чиқ, чиқ” деб эшонни чиқарди. Шу ҳолда кафан ичида бир ўзи қадам қўйиб чиқди ва баланд овоз билан: “Эй мусулмон биродарлар, гувоҳ бўлинглар, ман ноҳақ туҳмат билан кетиб турубман. Бола-чақаларим, майда-чуйда, кўп эди. Бу ҳоким ва тўралар яхши адолат қилмади. Тўғри ҳақиқат қилмади. Дуо қилинглар, шу золимларни…” деган вақтда бир  тўранинг ишорати билан бирдан сиртмоқларни солиб, курсиларни тепиб юбордилар.

Бу олти кишидан иккитаси бир-икки буралиб, оёғини уруб қимирламай қолди.Бошқалари фириллаб айланиб, буралиб, икки томон дорнинг ёғочига урилиб, ниҳоят қийналиб, кўб овора бўлдилар. Буни кўриб турған ёш болаларнинг кўблари қўрқиб: “дод, ота, она!” деб йиғлаб юбордилар. 4-5тасининг ҳуши кетиб қолди ва йиқилди. Болалар турған тараф тўполон бўлиб кетди. Аскар болалар қочиб чиқиб кетдилар. Одамлар бўлса: “Қўрқди, қўрқди! Болаларни орқага олинглар, юзига сув сепинглар!” деб тўпалон қилиб юбордилар. Ҳушидан кетгн болаларни дарҳол ташқарига чиқариб, одамлар бошларини уқалаб, машаққат билан ҳушига келтирдилар.

Шу тўпалон билан ёш болалар аҳволиға овора бўлуб туриб, осилған бечоралардан ғофил бўлимиз. Кейин қимирламай туриб қолибдилар.

Кейин дўхтур келиб, курсини қўюб, ҳамма осилиб турғанлар қорниға бир-бир қулоқ солиб имтиҳон қилиб, жон чиқан-чиқмағанидан хабардор бўлиб олтовини кўриб, ярим соатга яқин фурсатда хат ёзиб, губернаторга топширди.

Бу хатни губернатор ўқуб кўруб, дор атрофида турған халқни чақириб “яқин келинглар”, деб, ҳаммани яқин келтиргандан кейин, “Болалар қани, болаларни ҳам чақиринг”, деб буюри. Болалрдан бир қанча қўрқуб, беҳуш бўлуб, юраги чиққанларини уч аравага солиб, эски шаҳарға тушуруб юборған эдилар. Бошқалари ҳам пиёда шаҳарга тишиб кетган эдилар. Бу хабарни айтганда катта оқсоқол қанча ҳақорат қилиб, хафа қилди ва кимнинг ижозати билан жавоб бердинг, деб сиёсатлар қилди.

Адоватга мундан зўр ва равшан далил бўлармикан, ёш болаларнинг ўликдан қўрқиши маълум гап. Айниқса, бундай даҳшатли кунда ҳамманинг қўрқиб турғанлиғи бир тараф бўлса, онқадарким, болаларнинг қўрқиши яна кўбракдир. Бу аҳволни истибдодчилар билмади дейсими?

ТАҲДИД (ҚЎРҚИТИШ)

Фарғона музофотининг эски мустабид хоинларидан бўлған губернатори Чайковский ҳамма фуқароларни эшон осилиб турған дорнинг тегига тўплади ва такаббурлик билан туруб, бир тарафдаги тамом солдатларнинг милтиғини ўқталиб, мусулмонларга қарши тайёр қилиб қўйиб, шу таклифни қилди: “Мусулмонлар! Сизлар кўзларингизни очинглар! Сизларнинг подшоҳи аъзам қошида айб ва гуноҳларингиз кўбдир. Ичингиздаги эшонга қўшилиб исён қилғувчилар бўлса тамом тутиб кўрсатиб берасизлар. Уларни бола-чақалари билан Фарғонадан уруғларини қурутуб, хонумонлари мусодара қилиниб, иморатлари тўпга тутилиб, ер билан яксон қилинадир. Чокандаги авғон боғда зироатчи (ағроном) тўрани ўлдириб, туғларини қонлатиб кетганлари учун шу авғон боғ атрофида бўлган маҳаллалардаги катта-кичик мусулмонларнинг қонлари билан подшоҳи аъзам аскарлари милтиқларини қонламасалар, юраклари совумайди. Албатта, бу иш бўладитғон балки ҳукм қилинғон бит ишдир. Чокандликлар ўзларининг гуноҳларини бизлардан сўрамоқчи  бўлсалар, эшонға борди-келди қилғонларни ўзаро кўрсатиб бериб, ўз ичларини эшончилардан тоза қилишлари керакдир. Шундагина гуноҳлари афу қилиниб, ўз жонларини саломат олиб қоладилар. Локин жойлари ва мулклари подшоҳ ҳазратларининг ўлган солдатларининг бола-чақалари фойдасиға олинадир. Сиз, мусулмонлар, бепарволик қилмай, ўзларингиз исёнчиларни бир ҳафта ичида топиб бериб, тамом қилиб, опъз эътиқод ва ихлосларингизни билдирасиз!

Мана, подшоҳи аъзамнинг сиёсатини кўриб турубсизлар. Қаҳрамон аскарларини ҳам кўз олдингизда кўрмакда ва қаҳрлик сиёсатини бир оз танимоқдасизлар. Бутун ер юзининг импратурларини ўз катталиги билан ларзага солған оқ подшоҳга биргин Фарғонадаги халқнинг иғтишоси ва исёни билан ҳеч футур келмайдир. Балки ўзларингизнинг ер юзидан йўқ бўлиб кетишлаингизга сабаб бўласизлар. Мана, исённинг натижасини кўриб турубсизлар, яна ҳам кўрасизлар. Подшоҳ ҳазратининг қаҳр ва ғазабига гирифтор бўлмоққа сабаб бўладирғон феъл ва ҳаракатдан минбаъд сақланишларингиз керак .

Шундан кейин “Сиз фуқароға жавоб”,- деб ижозат берди. Ҳамма безиллаб турған эди, бирдан чувиллаб жўнай бердилар.

Дорни тикар вақтида дорларнинг тегига одам бўйидан пастроқ чуқурлар қазилиб, устига бўйра ёпилиб қўйилған экан. Бир тўп солдатлар келиб, қўлларидаги шофлари билан арғамчиларни кесиб юбордилар. Ҳаммалари ерга чўзулуб тушдилар. Кейин бир арава оҳак келтириб, олти кишини икки чуқурга ташлаб, устидан оҳак ташладилар. Ҳар тарафдан тупроқларни тортиб, бирор газ тупроқ тушгандан яна оҳак солиб, ҳосили тупроқни оҳак билан аралаш қилиб, қаттиқ тепиб кўмдилар.

Жаноза каби расм ул тарафда турсун, кўмишда мусулмон киши ҳам иштирок қилгани йўқ; ёзиб бўлмайдиған хорлиқ ва мазлумият билан кўмилдилар. Кўмилгандан кейин тепасига ҳамма вақт навбатчи солдатлар қўюлиб, қараб турар эдилар ва эшоннинг ва бошқа рафиқларнинг авлодлари ва қавм-қариндошлари келиб, жасадларини олиб кетиш эҳтимолидан сақлар эдилар.

Осилганларни кўрган болалар уйларида неча кун бетоб бўлуб, кечалари чўчуб уйғониб, уйқуларида шовқун солуб, туруб кетиб, неча кунларгача ота-оналари ухламай, болаларидан қўрқуб, асраб чиқар эдилар. Бу қўрқув натижасида неча болалар ҳалок бўлдилар. Хусусан, каминанинг қўшним шаҳрихонлиқ бир косиб одам эди. Ўн бир яшар Абдуллатиф деган ўғлини мактабга бериб, ўқутиб юрған эди. Шу ҳодисада бу бола ҳам қўрққан экан. Уйига келиб, неча кунлар чўчиб ухлай олмай, озиб кетиб, ўлиб қолди.

Шаҳар ичида ёлғиз бу бечора бўлмай, балки ўқуб турған болалардан кўблари бу ҳодиса билан вафот топиб, ота-оналарни ҳасратда қолдирдилар.

У бечоралар истибдод жосусларидан қўрқуб, золимлар ўрниға эшонни қарғар эдилар.

ХАЛҚНИНГ ОВОРАЛИҒИ

Фаргона ҳарбий губернатори эшонни осиб, ҳануз мазлумлар жасади осилиб турған вақтда “ўлганнинг устига кўмган”, деганидек қилиб умумий мажбурий чиққан фуқароларни йиғиб, қаттиқ сиёсат билан қўрқутуб: “Ҳали Андижон халқининг гуноҳи кўб, бутун Андижон тупроғини осмонға совураман, халқини тамоман иҳрож қилиб, ўрниға ичкари Русиядаги беватан крестъянларни олиб келиб ўрнаштираман ва мол-мулкларини мусодара қилиш билан жазо бераман!” деган турли сиёсатлар қилиб, жавоб бергандан кейин, ҳаммага қаттиқ ваҳима тушди. Шаҳар халқи кўпинча ҳовлиларда чуқурлар ковлаб мол-амволлари ва яхши кўрган нарсаларни кўмиб, оғир асбобларини чуқур ҳовузларга ташлаб, қимматбаҳо гилам ва кигизлари бўлса, узоқ қишлоқларга юбориб, неча кунлар саргардон бўлуб, уйларида ётар учун кўрпа-кигиз қолдирмай, майда ва масъум болалари билан қоқ ерда ётиб, кўб оворалиқ тортдилар.

Неча кунларгача букун отадир, эрта отадир, деб хабар бўлуб, кундузи атрофларға тарқалиб қочиб кетиб, кечаси ҳовлиларидан умид узолмай келиб хабар олиб, яна саҳар туруб чиқиб кетар эдилар.

Бечора косиблар ва меҳнати устидан бола-чақа боқадирғонлар ўз тирикчиликларини қилолмай, неча кунлар хилват жойларда: “Қачон милтиқнинг овози чиқар экан” деб қулоқ солиб юрар эдилар. Шундай ваҳимали ва хавфли кунларда: Андижоннинг эски шаҳари отилишдан қолибдир, аммо эшоннинг юрти ва қишлоғи бўлған Мингтепани текис қилмоққа кўб солдатлар неча адад тўплар билан келган эмишлар, деган дув-дув гаплар чиқиб қолди.

МИНГТЕПАНИ ТЎПГА ТУТУШ

Дарҳақиқат, бу хабар саҳиҳ ва рост хабар экан, эртасига Мингтепа фуқароларидан баъзилари шаҳарга қочиб кетдилар. Булардан хабар сўралса, жавобиға айтадирларки: “Кеча саҳар вақти бор эди. Баъзилар энди турган эдилар, қишлоқнинг жануб тарафидан бирдан тўп (замбарак) ва милтиқ отилиб қолди, тўпалон бўлуб, уст-бош олғони олиб, баъзилар майда болаларини кўтариб, ҳар ким ҳар тарафга қараб туриб кетди” деб, “бизда нима айб, ахир, биздан келиб гап сўраса керак”, деб бепарво турған Мингтепа қишлоқ фуқаролари устига кечалаб бориб, жануб томондан саҳар вақтида тўпга тутуб қолибдиалр. Аксар хотинлар бешикдаги болаларни зўрға ешиб олиб қочибдилар. Баъзилари шунга ҳам қодир бўлолмай, жонларини олиб қочғанлар.

Шу паришонлиқ ҳолда баъзи тўдаси шимол тарафдан Наманган тарафига, баъзилари ғарб ёғидан Марғилонга ва бир оз қисми Андижонға қочиб кетишдилар. Кўблари Наманган билан Марғилон ва Ўш шаҳарлариға қочған эдилар. Зероки, ўша кунларда Фарғона музофотиға қарашли шаҳарлардан Андижонға қарағанда ўша шаҳарлар тинчроқ кўрилган эди.

Мингтепага борған солдатлар уч кун муттасил кўзларига кўринган халқни, ҳатто “машқ” деб товуқ ва итларгача отиб юборған эди. Уч кундан сўнг Мингтепа қишлоғининг ичида ҳеч ким қолмағондан кейин солдатлат кириб, талон-тарож қилиб, тамом кўрпа- тўшакларини олиб чиқиб, кигиз ва гиламларини Мингтепанинг катта “Ийдгоҳ” масжидига йиғиб, ҳатто коса ва табоқларини шу масжидга тўплади ва ким бўлса бўлсун, атрофдаги қишлоқлардан мингбошиларға қилғон буйруғи билан мардикор чақирди. Атроф қишлоқлардан ҳар қайси мингбоши қўл остидан 2000дан мардикор ёзиб олдириб келди.

Мингбошилар 2000дан мардикорларни ўзлари олиб бордилар. Мингтепа қишлоғининг тамом иморатларини очдирди. Иморатлар ўрнидан нима чиқса ва нима нарса топилса, топған мардикорнинг ўзига берди. Уй эгалари, мингтепаликлар қўрқуб, асло бормас эдилар. Борсалар ҳам мардикорлар қаторида ишлаб келар эдилар. Ҳосили 15 кун одамларни шу хилда мажбурий ишлатиб, тамом қишлоқнинг баландлигини пастга олиб, текис, баробар, мусаттаҳ қилиб қўйди. Эшон ҳовлисини бўлса 15-инчи кун Андижон ҳокими ва губернетур ва кўб тўралар бориб, бир қанча землямер(танобчи)лар ва муҳандилар воситаари билан тамом махфий ишарини ва гапларини очиб, план қилиб, суратларини олиб, камокан деворлар орасидан қўйилған қувур, трубаларнинг планини қилиб, фуқароларға кўрсатиш учун бостириб чиқариб соттирди.

Эшонни пул, давлат ва хазина кўб эди ва уйларидан бир ерга кўмгандир, деб гумон қилиб, мардикорларға неча кунларгача ковлатиб, ниҳоят овора бўлдилар.

МИНГТЕПАГА МУСТАМЛАКАЧИЛАР ЎРНАШДИРИШ

Мингтепа қишлоқ халқига текислатиб, тамом мусаттаҳ қилғандан кейин уезд ҳокими тўрт-беш ер ўлчайдирган тўралар билан чиқиб, 8 кунда тамом Мингтепани мужикларга чек қилиб ўлчади. Ўртасидан тўғри кўчалар чиқариб, кўчанинг икки томонидан хона-жойлик иморат тархини қилиб чизиб, тўрт юз эллик хоналик бир посёлка планини тайёрлаб қўйди.

Эшон ҳонақоҳининг ўрнини текислаб, черков қилишга қарор қилинди. Бу иш эса мусулмонларни хафа қилмоққа бўлган бир хусумат эди, бўлмаса, бутхона қиларлик баланд ва соз жойлар ҳам кўб эди. Кейин орадан бир ой ўтганда, ичкари Русиядан ниҳоят кўб мужиклар келиб қолди. Буларнинг ҳар қайсилариға қарз ва ёрдам пули топиб бериб, шу Мингтепада тайёр ва план қилиб қўйғон жойларга хона, жой бериб, ўрнаштирдилар. Лекин буларнинг тамом иморатлари битганча мусулмон деҳқонларини навбат билан мардикорликка олиб келиб ишлатиб турдилар. Ўша 1898 инчи мелодийда ҳар бир мужик мусулмонлар кўзига ниҳоят ваҳималик ва зўр қўрқинчлик катта одам бўлуб кўрунар эди ва мусулмонлар булардан кўб қўрқар эдилар. Ёлғиз қишлоқ фуқароси эмас, балки шаҳар халқи, ҳатто савдогарлари ҳам кўб қўрқар эдилар. Ҳар бири, хоҳ шаҳарда бўлсун, хоҳ қишлоқда мусулмонлар кўзига азроилдек кўрунар эди.

МИНГБОШИЛАР

Чор ҳукуматининг биринчи муддаоси ҳар амалга бўлсун бойларни қўйиш эди. Ҳатто унинг паст амал ва мансабдорларидан бўлған маҳалла бошлиқ (элликбоши)ларни маҳаллалар сайлаб берар бўлсалар, обрўлик ва ер-сувлик ва халқ ичида эътиборли одам бўлсун, деб буюрар эди. Ҳар амалда бойлар бўлғани учун сармоя тарафдорлари бўлған мустабид ҳукуматларға ҳар жиҳатдан яқин бўлмоқлари бадиҳийдир.

Пристуфлар ва ҳокимларнинг бутун деярли овқат ва таъминотлари мингбошиларнинг устига бўлуб, бир сўмлик нарса олиб берсалар, бечора фуқародан ўн сўм қилиб олиш йўлини ахтарар эдилар ва чорасини қилар эдилар.

Мазлум камбағал-косиб фуқародан улуғ тўраларга берган пораларини ўн баробар қилиб олмоққа икки жиҳатдан қодир эдилар. Биринчи, умумий халқдан кўра сармоя хусусидан кучлироқ бўлғанлари бўлса, иккинчи томондан, сармоя тарафдори бўлған эски тўраларнинг сармоядор амалдорлари тарафида турғанлиқлари эди. Бунинг учун умумхалқни эзишда ва зулм қилишда ҳеч кимдан жирканмас эди. Ҳар уч йилда бир мартаба сайловлари бўлар эди.

Яна шундан булар сайлов ўтганчагина бўйинларини қисиб, бир оз мулла мушук бўлар эдилар. Бой кишининг бечораларға кўрсатган озгина бўюн қисиши ҳам камбағаллар учун катта обрў бўлуб, уч йил ичида кўрган зулмлари ҳам эсларидан чиқар эди. Бор-йўқларини қоқиб олған тўралар сайлов устида: “Бу мингбоши оқ подшоҳга яхши хизмат қилди, бизлар розимиз”, десалар, ўзини қайтадан сайлаб қўяр эдилар.

Булар сайланиб, приказ(буйруқ)ни олгандан кейин, қўлиъға тупуриб, сайловда сарф қилған мол-пулларини топмоқ учун баҳона истар эдилар. Мана шу баҳона ва излашларга Йикчи эшон ҳодидаси зўр сабаб бўлуб, бечора фуқаро учун куллан зиён ва қўрқинчли бўлса, амалдорлар ва ҳоким (уез бошлиғи), пристуф ва мингбошилар учун топилмас шодлик бўлди.

Эшон ҳужум қилған куни эртасидан тортиб бир йилгача тамом буларнинг зулми тобора авж олиб, кўб кишиларни хонумонидан ажратдилар.

Бир кишини эшонга қарашли деб қамаб қўйсалар, юқориға ропурти чиққанда, эшон ҳодисаси зулмга катта баҳона бўлғани учун, терговчилар кўзига зўр иш ва катта жиноят эгаси бўлуб кўрунуб, кўб йиллар Сибирга ҳайдалар эди. Бечорани ажратиб олмоқ пайига тушган қавм-қариндошлари тамом бор-йўғини сарф қилиб, ҳатто ер ва мулкларини сотиб, терговҳиларга пора деб берсалар, натижада яна ўзларини осиш ёки Сибирга юборишга қарор бўлар эди. Бу ҳолда ҳам мол кетиб, орқасида қолған авлоди камбағаллик балосиға йўлуқиб, ҳар ерга борса, гапи ўтмай муттаҳам бўлуб, камдастлиқ ва бечоралиққа одат қилмағани учун чидай олмай, охири ўғрилиқ ва бошқа турли ишларга киришгани кўрилар эди.

ҲАКАНДНИНГ ВАЙРОН ҚИЛИНИШИ

Уез маҳкамасида хизмат қилувчи мирзо бир кун: “Ушбу кун Мингтепани хароб қилиб бўлған солдатлардан “Шаҳарга қайтишда Йикчи эшонинг юрадирғон йўлларини икки томондан 14 газдан бузиб борсақ ҳам кўчалар катта бўлиб қолар эди, ҳам ушбу кўча юрган одамладнинг хотиралариға подшоҳи аъзамнинг исёнчилар ҳақида қиладирған танбиҳи тушиб, сиёсатимиз янгиланиб турар эди.”, деб ижозат сўраған хат келди. Катталар унинг маслаҳатига киришдилар. “Агар эртагача шу гап маъқул бўлиб чиқса, шаҳар ичидан ҳам кўп ҳовли ва жойлар бузулуб кетадир”, деган хавфлиқк хабарни олиб келди.

Бу ёмон гап қулоқдан қулоққа эшитилиб, шаҳар ичида эшон юрган кўчалар четида бўлған одамларға маълум бўлуб, ниҳоят бесаранжомлиққа тушдилар.

Кечалари ухламай, бола-чақалари билан губернатор инсофини тилаб чиқдилар. Эртаси кун яна маълум бўлдики: “Бу гап манъ қилинибдир, лекин Ҳаканднинг янги шаҳар тарафидаги Авғон боғ деган машҳур зироат тажрибагоҳидағи агрономни ўлдириб кетганлари баҳонаси билан ва янги шаҳарни кенгайтиш учун Авғон боғатрофидан шаҳарга келганча тамом бузуб, ҳозирға янги шаҳарча жойини қўшар эмиш. Бу ҳисобға қарағонда Ҳаканд қишлоғининг ярми энг обод боғистон ва хуш иморат тарафи вайрон қилинар эмиш” деб.

1898нчи йили 25 саратонда бир тўп землемер(ер ўловчи)лар Ҳакандга чиқиб, янги шаҳарга зич (қўшилған) янги жойларни Авғон боғдан бошлаб ўлчаб, байроқ тутиб келдилар. Бу байроқлар Ҳаканд фуқароларининг энг обод иморат ва ҳовлилари ва боғлариға тўғри келган эди. Айланаси тахминан 5 чақирим жойғача вайрон қилиш аломати бўлған байроқ қурилған эди.

Вайрон қилишға маъмур бўлған тўралар тахминан 25 кун ўша Ҳаканд қишлоғида юриб, Йикчи эшоннинг юрган йўлини ўртаға олиб, янги шаҳарнинг кун кўруш тарафини тамоман бузиш учун ўлчаб, аломатлар қўйдилар.

Бу аломатлар қўюлуб, вайрон қилинмоғи собит бўлғандон кейин бечора ватан эгалариким, тахминан 500 уйлиқ хона ва боғлар эди, буларнинг ҳаммалари тўпланиб турли-туман аризалар билан Тошкентгача мурожаат қилиб, сиёсат эшитиш ва ғамгинликдан бошқа ҳеч нарса кўрмадилар.

Бир кун буларни губернатор чақириб: “Сизлар ҳеч жойга овора бўлиб арз қилманглар; аризаларингиз қабулға кирмайдир, худоға шукр қилингларким, подшоҳ император муаззам сизларнинг жойларингизни мусодара қилиш билангина қўйди. Ҳаммалрингизно қатлиом қилиб, бола-чақаларингиз билан ер юзидан қириб юбориш эҳтимоли бор эди. Аммо оқ подшоҳ сизларга иноят ва марҳамат қилди. Энди сизлар 15 кун муддат ичида байроқ тикилган жойларидаги иморат ва боғларингиз бўлса, очиб, бўшатиб қўйинглар! Бўлмаса,, 15 кундан сўнг солдатлар орқали тўпга тутиб текис қиламиз. У ҳолда иморат ва асбоб рўзғорларингиздан маҳрум қоларсизлар. Ҳам ўзларингизни подшоҳи аъзам фармониға қаршилик қилғанлар қаторида кўриб, жазоға мустаҳиқ қилинадир, чиқинглар!” деб ҳайдаб чиқарди.

Шундан кейин бир қанчалари пул тўплаб Тошкентга арз қилмоқ учун бир неча одамларни юборған эдилар. Лекин булар қайтиб келгунларича бу ердаги ҳокимлар қолғонларини чақириб: “Нима учун шу вақтгача очмайсизлар”, деб, неча хил дашномлар билан сиёсатлар қилиб турған эдилар. Қайтиб келиб, бош губернатордан қаттиқ сиёсатлар ва дашномлар эшитганликлари ва арзларининг тингланмаганини билдирдилар. Кейин Андижон уез ҳокими буларни чақириб, 15 кишини қамаб қўйди. Баҳонаси “Сизлар Тошкандга бориб арз қилибсизлар, гўёки бизларнинг ҳукмимизга норозилик изҳот қилибсизлар!” демак эди.

Кўпчилик бориб, буларни қамоқдан қутқармоқчи бўлғанда бир ҳафта ичида иш бошламоққа тилхат бериб, йиғлаб-йиғлаб қайтишдилар.

Бу кунларда ҳам атроф тоғлар ва қишлоқлардан баъзи мингбошиларға ёки аминларга бир замонда ёмон сўз айтилган бўлса, ёки адовати бўлса, у одамни олиб келиб, аввал бир нарса чиқса – хўб, чиқмаса дарҳол “эшоннинг муриди ёки мухлиси эди” деб ропурт бериб, фалокатга дучор қилар эдилар.

Маъмур бўлған тўралар ўз аскарлари биилан чодирларини тикиб, халқ кўзида ҳар кун машқ қилиб турдилар. Бир кун тамом фуқарони чақириб, губернатор томонидан берилган фармон қоғозини ушлаб туруб, халққа шундай амр ва фармойиш қилдики: “Агар сизлар ушбу кундан бошлаб байроқ тикилган жойлардағи иморат ва боғларингизни бузиб, бир ҳафта ичида саранжом қилиб, яланг қилмасангизлар, биз ўзимиз бузамиз. У вақтда сизлар ҳеч нарсангизга молик бўла олмайсизлар, ҳар нарсаки қўлимизга кирса, ўлган солдатларнинг фойдасиға олинадир. Эртадан иш бошласангизлар хўб, то сизлар тамом очиб олиб, яланг қилиб бизга топширғанларингизгача ўзимиз устида турамиз. Шунга кўнмасанглар, ўзларингизга ҳам Йикчи эшинға берилган жазодек жазо бериладир. Шунга нима дейсизлар?!” деганда халқ замоннинг қўрқинчили вақтидан хавфланиб: “Тақсир тўралар! Бизга бу йил фурсат берсангизлар, меваларимиз ва узумларимизни йиғиб, сотиб олсак қўлимизга пул тушиб, кейин бир жойга бориб ватан қилиб ўлтирсак, алҳол бузиб ол дейсиз, қандай қилиб шу мева қилиб турган дарахтларни кесамиз?”деб арз қилдилар.

Золимлар бераҳмликни интиҳосига этказиб: “Боғ, иморат оқ подшоҳнинг қўл остида йўқдир. Унинг ҳукмини бажо келтиришдан бошқа чора йўқ: эртага бузасизми ёки бузмайсизми? Шуни айтасиз, агар бузмас экансизлар, бу кун биз тўп қуввати ила вайрон қилиб ер билан баробар қиламиз. Ўзингиз импиратур аъзамға қарши бўлған ва ҳукуматға қаршилиқ қилғанлар қаторида ҳисоб қиламиз. Гап, шул, ҳайда,… жўна…!” деб қувиб юборди.

Мазлумлар йиғлаб-йиғлаб тарқалгандан кейин от-арава тараддуд қилиб, эртаси асбоб ва рўзғорларини бўшатдилар. Қишлоқнинг четидаги ҳовлиларга ташимоққа бошладилар. Ғоят шошилиш суръатда рўзғорларини ташиб кейин қон йиғлаб иморатларини очиб ташладилар, бу йиғлаб юрган мазлумлар устига тўралар ва солдатлар келиб: “Санми эшон!” деб масхара қилар эдилар. Бир деҳқоннинг кўп йиғлағанини бир солдат кўруб: “Нима учун йиғлайсан?”деб савол қиладилар.У жавобиға: “Ҳоким губернаторларнинг бераҳмлигига, биздек камбағал фуқароларни бехонумон қилғаниға ва бола-чақаларимиз билан кўчада қолғонимизға йиғлайман”, деганда: “Сан ҳоким губернаторни золим дединг”, деб гувоҳ бўлиб ўн йиллик Сибирга ҳукм қилиб, бола-чақалариға кўрсатмай жўнатиб юборилғондир.

Мана бу зулм хабарини бошқалар эшитиб, ҳар қанча йиғласалар ҳам бирорта солдат ё тўрани кўрсалар, дарҳол ўзларини тўхтатиб, йиғламас бўлар эдилар. Ҳатто хотин-қизлар ва бола-чақалар вақт танг, фурсат оз қолғони учун баробар кеча-кундуз ишлаб, қўллариға бир ҳафта ичида кирган нарсани ғанимат билиб қолди. Шу жойда бир чолнинг йиғлаб турганини хабар олиб турғон бир тўра кўриб қолиб: “Нима учун йиғлайсан?” деганида у: “Э болам, оқ подшоҳимизнинг ўлган аскарларининг бола-чақаларининг минбаъд кўрадирган кунларига раҳмим келиб йиғлайман”, деб жавоби мунофиқонани берганида, индамай кетгандир. Шу киши ҳозир ҳаёт. Ўз оғзидан ёзилди.

ЎЛИКФУРУШЛАР

Истибдод тарафдорлари бўлған оч бўрига ўхшаган тора ва чиновник-мансабдорларни биз, Туркистон элини зулмнинг қанча нави бўлса, ўшанча нави билан алоҳида-алоҳида азоб бериб, раҳмсизликлар билан ерли халқнинг анжомини ва айбларини зўр жиноят қилиб, қўлида бор мол-амлокларини тортиб олар эдилар. Жиноят қилмаған киши кичкина бир айб билан қамаб қўйилиб, дарҳол миёнчи ҳам асрорлари воситаси билан бирмунча  пулга басеъ бўлар эди. Бу ҳол маъруф ва машҳур одатлар қаторига кириб қолди.

Шунинг учун биз Туркистон камбағалларини чор золимлари ҳамиша бир туҳмат билан гирифтор бўлуб турмоғимизға толиб бўлуб, доимо ўлимтик излаган чўжағатдек кўзларининг бизнинг устимизга тикиб ўлтирған эдилар. Йикчи эшоннинг тоғ ва тошдағи, шаҳар ва қишлоқларда ошкор зулм ва қаҳрлариға чидамай, жонидан тўйиб қилған ҳужуми зўр баҳона бўлуб, фуқарони икки тарафдан муддаларининг борича ва қўлларидан келганича эзиб ёмонлиқларини қилдилар. Солдатларини кўча ва саҳрода ётқизиб қўйиб, юқорида кўрсатилгандек 15 кунгача қимирлаған жонни қўймай отиб турди. Беихтиёр ишлашга ва мардикорчиликка, айниқса, қурт тутган ва вақти бўлгани учун барг кесишга борган меҳнатҳи бечораларни тутдек тўкиб, ўликларини ит, қуш еб кетди. Ҳатто қатиғ ва сут сотмоққа кетиб турган масъум болалар бераҳмлик билан отиб ўлдирилди.

Масъум болаларнинг ота-оналари ўзлари кўчага чиқа олмай ёки болаларининг устига боролмай, кечалари солдатларни оҳиста чақириб, болаларининг ўлигини топиб бериш учун басеъ қилиб, кўб миқдорда пул бериб, топиб олдирар эдилар. “Пора берилса, ўликларни солдатлар оҳиста топиб берар экан”, деб кўб кишилар бу йўл билан бориб солдатлардан ўликларини сотиб олар эдилар. Бора-бора бу иш тўраларга ҳам маълум бўлуб, булар ҳам мусулмонлар билан кечалари сўзлашиб, ўликфурушлик қилишга киришдилар.

Биз фуқаронинг бегуноҳ ўлганларимиз етмай, ўз ўлик жасадларимизни ўликларига ит, қуш тегиб, қайсиси қўлсиз, қайсиси оёқсиз ва қайси бирисининг юзъ-кўзи йиртиқ ҳолда сотиб олинган. Бундан бошқа қалам билан таҳрир қилиб бўлмаслик даражадаги ҳақоратлар тирикларимизгагина бўлмай, ўлган оға-иниларимизга ҳам теккан эди. Мана бу каби ҳақоратни моддий зиёнимиз ва чор ҳукуматининг Туркистон деҳқонлариға қилған моддий ва маънавий адовати ва золимлиғи деб ном берсак, ёлғон ёзмағон бўламиз.

Мана бу ҳол ҳамма қишлоқлардан кўра кўброқ Йикчи эшоннниг ватани бўлған Мингтепа билан янги шаҳарнинг жануб тарафидаги Ҳакандда бўлғандир. Хусусан вайрон қилиб, янги шаҳарга кўчканча 25 кунга яқин бу зулм ва сиёсат давом этиб турған эди.

ВАЙРОНА ВА “МАРҲАМАТ”

Шақоватпаноҳ тўралар, фалокатмаоб ҳокимлар Андижон шаҳрининг боғ ва бўстони бўлған Ҳаканд қишлоғини “Йикчи эшоннинг юрган йўли” деб баҳона қилиб, юқорида ёзилғондек ватан эгаларини милтиқлари билан отиб ўлдириб, қанча болаларни етим, қанча хотинларни тул қилиб, обод боғ ва бўстонлиқ навниҳол дарахтларни илдизи билан ўз эгаларига кестириб, ишком (валиш)ларни буздириб, ҳатто теп-текис қилдирдилар. Ҳаканднинг текисланган жойини бир қанча солдат ва тўралар чиқиб айланиб кўрдики, 25 кун илгариги боғ ва бўстонлардан асло нишона қолмаған. Ўша кун тездан миршаб ва мингбошиларни чоптириб, тамом шаҳар ва Ҳаканд фуқаросини тўплади ва ҳамма ҳозир бўлгандан кейин ушбу жойда иморат ва боғлари бўлған кишилар бир тарафга турсин, деб буюрди.

Бечора фуқаролар: “Биз иморати бузилганлар ҳамано гуноҳкорлармикан? Иморатларимиз вайрон қилинди. Энди ажраб, бошқа алоҳида турмоққа буюриши отиб юбориш учунмикун? Ёки қамаб қўярмикин?” дб халқ ичига уриб, юзларини пана қилар эдилар. Бечоралар нима қилсинлар? Маним иморатим бузилган эди, деб ҳеч ким кўпдан айрилиб чиқмади. Шунинг учун бу хил сўз бошлади:

- Эй мусулмонлар!

Сизларнинг устингизга ёмон қуш соя солғон эди. Император аъзамнинг қаттиқ ва қаҳрлиқ ғазабига тўғри келган эдингизлар. Лекин у баланд даражали Туркистон вилоятининг генерал-губернатори сизларни ояб, халқда гуноҳ йўқ, гуноҳ қилғувчиларни бегуноҳ халқ ўзи ушлаб кўрсатиб берди. Айбдорларнинг ҳаммаси жазо ва сазосиға еткурилди ҳам еткурилмакдадир, деб неча дафъа телегромлар бериб, шавқатли оқ-подшоҳ ҳазратларидан сўраб олдилар.

Бинобарин, сиз Ҳаканд фуқаролари соғ-саломат қолдингизлар. Энди сизларни кўп илтижо билан сўраб олган ҳокимни подшоҳи аъзамнинг қошида ёлғончи қилмай, ичингизда бўлған император аъзамға тиғ тортған гуноҳкорларни ўзларингиз кўрсатиб беришларингиз керак.

Агар кўрсатиб беришдан ибо қилсангизлар, махфий хат қилиб, тегишли амалдорларға берсангизлар, ўзлари топиб оладилар. Чунки ойинадан равшанроқ биламизки, сизнинг ичингизда хоҳ катталардан, хоҳ кичиклардан бўлсун ўша исёнға қўшилғанлари кўпдир. Лекин сизлар ҳали ҳам у олампаноҳнинг ғазабларидан қўрқмайсизлар. Қўрқмағанларингизга далил шуки, то ҳанузгача ўз қўлларингиз билан бир кишини ушлаб берганларингиз йўқ. Кимки тутилди подшоҳи аъзамнинг тузини риоятилған амалдорларнинг воситаси билан ушланди. Аммо сизлар ўйламангларки, айтмасак, махфий қоладир, деб. Бизлар Андижон шаҳари ва уездининг аҳолисини ғалбирдан ўтказгандек тафтиш қиламиз. Ул ҳолда исёнчиларнинг ўзи ажралиб қоладир. Бу йўл билан топилғонда сизлар ҳам ўша исёнчилар қаторидан бўлуб, балки исён қилғанларни сақлағанингиз учун гуноҳ қилувчидан ҳам қаттиғроқ ғазабга қолсангиз керак. Мана, энди бу вайрон қилинган жойлар хусусига келсак, аслида у олампаноҳ импратур аъзамға тиғ тортғувчиларнинг бир  қитъа жойларини вайрон қилш билан эмас, балки ўша шаҳарнинг эли ва уези билан остини устига қилмақ ва ўша шаҳарда асло қимирлаған жонни қўймаслиқ билан бўлар эди. Андижон шаҳарининг жами уезлари билан Фарғона музофотининг обод ва манфаатлик шаҳарларидан бўлғани учунвҳам шаҳарнинг кўп фуқаролари бу воқеадан бехабар бўлғонлари бизнинг олдимизда собит бўлғани учун ман Фарғона губернатори, у баланд даражали ярим подшога кўп илтижо қилғаним ва сиз аксар халқнинг бу афсуслиқ воқеадан бехабарликларингиз ва гуноҳ қилмоқда Йикчи эшон билан шерик эмасликларингизни кўп ёзганим учун у баланд даражалик бош ҳоким маним хотирам учун подшоҳ аъзамга ёзиб, эшонни ватани Мингтепа билан Ҳаканднигина қатлиом ва текис қилишға у олампаноҳ оқ подшоҳ улиғ газабларини ҳаср қилинған эди.

Мингтепа бўлса тамом бўлуб, ёлғиз номиғина қолди. Ҳакандга келсак, Андижон шаҳаригагина эмас, бутун Руссияга мева этказиб турғон бир обод боғистон ер бўлуб, ҳосиллик жиё мулоҳазасида ҳам кўп майда мевали дарахтларнинг нобуд бўлуб кейишини назарда тутуб, яъни подшоҳи аъзамнинг улуғ меҳрибонлиғи ва шавқатига суяниб туруб Тошкандга – ярим подшоҳ ҳазратларига ёзиб эдим.

У баланд даражали ярим подшоҳ импратур аъзам боргоҳлариға илтижо қилиб, ҳарбий вазир муҳтарамларини иноятли маслаҳатлари билан исёнчилар узаётқан ва охири тўхтаган жойи Ҳакандни бузуб ва сурнугун қилиб, номими олам юзидан йўқотмоқ билан у олий ҳазрат импратур аъзам ғазабларининг шуъласини ўчуруш билан подшоҳ ҳазратларига манзур қилиб сиз Ҳаканд фуқароларининг ҳам алҳол бузилмайдирғон жойларингизни тилаб олдиқ. Ёлғиз исёнчиларнинг овози етган ва охири тўхтаған жойғача тахмин қилиб, шу ҳароб этилган жойдан ташқарисини эли билан соғ-саломат сақлаб қолдиқ.

Шунинг уҳун сизлар доимо у олампаноҳ оқ подшоҳнинг хонадони муаззамлари билан кўб йиллар салтанат тахтида иззат билан барқарор бўлмоқлариға ва ўртада восита бўлиб тилаб олған у баланд даражали ярим подҳоҳ ҳазратлари ва унга қарашли барча амалдорлар ва тўраларининг узун йиллар умр кўруб, йўл бошларингизға соябон бўлмоқлариға дуо қилинг!..

Аммо жойлари вайрон қилинғон ва иморат-боғларидан ажралғанлари жонларидан ва бола-чақаларидан ажралмағанлари учун доимо шукр қилсунлар. Шундай жойларидан ажрамоқлариға сабаб бўлғувчи исёнчиларни ҳар жойда ҳам бўлса, кўрсатуб берсунлар. Ўзларининг ва подшоҳ аъзам аскарларининг ўчини чиқарсунлар.

Шундан кейин у баланд даражали ярим подшоҳимизнинг Ҳаканд номини ер юзидан маҳв қилмоққа берган ваъдалари юзасидан бу янги майдоннинг номини нима қўйсак бўладир, деб мусулмонлардан ном сорайдир.

Амалдорларнинг ўзлари ҳам тўпланиб, маслаҳат қилиб, улар ўртасида икки ном талаш бўлди. Бир тараф бу майдонни кўчаларга тақсим қилиб, ўртасидан бир катта кўча олиниб, номини “Духовский кўча” қўямиз, чунки ярим подшоҳ бу жойни сақлаб, элини қатлиомдан олиб қолди, дедилар. Яна баъзилари, алҳол, янги шаҳарнинг ўзи катта, ҳар қанча одам бўлса, яна кифоя қиладир. Ҳануз бўлмаған кўчаларни бўлди қилиб, кетиндан кўча бўлмай экин экулуб кетса, ярим подшоҳнинг номи ўчуб кетадур. Бинобарин, катта экин жойларнинг номини қўйсак бўладир. “Духовский махраъ” бўсун дедилар. Мусулмонлар маслаҳатига қараса, булар ўртасида анча хил гап бўлуб, бир тараф “Ярим подшоҳ вайрон қилған (“Духовский вайрона”) бўлсун” дейдир. Иккинчи тараф “Ярим подшоҳ харобаси” бўлсун дейдир, учинчилари “Духовский майдон” ва тўртинчилари “Пошшолиқ” қўямиз дейдир… Баъзилари: яхшиси ва осонғинаси “Вайрона” дея қолайлиқ дейдилар. Буларнинг устига мустабидчилар келиб: зинҳор вайрона лафзини қўшманглар, ким “вайрона” деса, иштраф қиламиз деб манъ қилдилар. Охири “Духовский майдон”ға қарор бериб, жўнадилар. Ўзбеклар ўртасида “вайрона, вайрона” деб шуҳрат топди. Мунинг дафъи учун неча мартаба манъ қилиб, буйруқ қилсалар ҳам бўлмай, то бу кунларгача вайрона исми билан ёд қилинмоқда қолди. Ҳали ким бўлса бўлсун, вайрона деса, дафъатан билинадир. Истибдодчиларнинг бегуноҳ халқ устига қилған зулмини то бу кунгача равшан кўрсатиб турадур.

Аскарлар Мингтепани халқи билан тўпга тутиб, қари ва ожиз кишилари ва ёш болалари тўпнинг ўқи билан парчаланиб кетдилар. Тамом иморатларини вайрон қилиб ташлаб бўлғандан кейин, тўпга тутмоққа борған солдатларнинг бошлиғи 25 кундан сўнг Андижон шаҳрига келиб, губернаторнинг қилған зулми ва ситамининг отини “подшоҳ аъзамга тиғ кўтаргувчиларга танбиҳ” қўйиб, ропурт топширди. Бу топшурған ропурти эски дафтарлар сақланадирғон архивларда бўлса керак.

Йикчи эшон қишлоғи бўлған Мингтепани гўристонға айлантиргандан кейин “Ярим подшоҳ” ички Русияга бориб, тўрт юз уйлик мужик талаб қилди ва мужикларга Мингтепа қишлоғини марҳамат қилдиқ деб қишлоқ отини “Марҳамат” қўйди. Саратов ва Самара тарафлардағи ранг-рўйиға қараб бўлмайдурған ифлослардан Андижонға тўрт юз уйлик етиб келдилар. Буларнинг ҳаммасини хотин, бола-чақалари билан Мингтепага олиб бориб жойлаштирди.

Бу янги келган меҳмонларнинг атроф-қишлиқлардағи мусулмон деҳқонлариға қилған зулмлари асло айтилиб битирилмайдирган ва бепоёндир. Бу келганлар андак кунда бой бўлуб, қишлоқ фуқаросининг кўпини ўзларига хизматкор қилған эдилар ва Фарғона фуқаросини истисмор қилишда нар хардек шовқун солар эдилар.

ИСТИБДОДНИНГ ЎЛУМИ

Мустабид чор ҳукуматининг ҳарбий тўралари Йикчи эшоннинг ҳужум қилишидан бир йил кейин аскарларини келган жойлариға қайтардилар.

Бир йил ўтганча ҳадик қилиб, 2500та таловчи аскарлари ҳамиша эски шаҳар ва янги шаҳарни айланиб, бечора мусулмонларни ўзларига ёлбортириб, табиатлари хоҳлаған бузғунчиликларни қилиб юрдилар. У вақтда истибдоднинг ҳар бир солдати мусулмонларнинг кўзига “фил”дек қаҳрамон-қотил бўлуб кўринар эди.

Ҳеч кимда ҳад йўқ эдики, буларнинг райини қайтарса. Кўчада кўзларига нима кўринса, қўл солиб, олиб кетар эдилар.

Мулла Аҳмадали деган читфуруш бор эди. Бу кишидан бир солдат келиб, 8 газ чит олған ва пулини бермай кеиб турганда, читфуруш пулини талаб қилған экан, қўлидағи милтиқнинг қўндоғи билан бошини ёриб ва ўзини палитса орқали бадбахт тўраларға судраб бориб, “саккиз газ чит олиб, 5 сўм бериб эдим. Ошган пулини қайтиб бермай, муттаҳамчилиқ қиладир ҳам ўзининг бошини устунға уруб, қонатиб: “Сенинг ҳам ўлгинг келдими, ўлсанг сан билан 24 та бўладир. Сизлардан қутулар кун борми?” деди деб даъво қилғанда, у вақтлардағи сиёсатлардан юрак олдирған сабабли қўрқуб кетиб: “Эҳтимол беш сўм берган бўлса, ман саҳв қилиб хаёлимдан чиқарған бўлсам, бу ҳурматли солдат афанди ҳеч вақт ёлғон айтмасалар керак”, деди.

Унда пристуфнинг ғазаби келиб:

- Оқ подшоҳ ҳазратларининг солдатларини қандай ёлғончи қиласан! Ҳам унинг ҳақида туҳмат қилмоқчи бўлуб, бошингни ўзинг ёрасанму?- деганда, Мулла Аҳмад Али:

- Йўқ, тақсир тўра бошимни бу солдат оғамиз уруб ёрди, наинки киши ўз бошини ёрса, — деган вақтда, тутқан миршаби:

-Ёлғон айтма, ман ҳам кўрдим. Ўзинг устунга уриб ёрдинг, — деб ёлғон гувоҳлиқ берди.

Бунинг гувоҳлиги билан уни уч кун қамаб, читнинг гази йигирма тийиндан экан, 8 танга бўлади: 3 сўм 40 тийин ошиқ пулини ҳам бер, деб олиб бергандир Бекорга шунча калтак еб, саккиз газ чит билан 3 сўм 40 тийин ёнидан пул тўлаб, ҳам 3 кун қамалиб чиқди.

Мазлум халқ узун замонлар тортиб келган хорлиқ ва зорлиқ, зулмнинг натижа ва оқибатини кўруб турибдирмиз. Уларга мукофот бўлуб, тахт ва бахтидан ажраб, тамом дастгоҳи ўша асарда оёқларининг остида эзилиб юрган мазлумлар қўлиға ўтди, улар ўз кунларини ўтқариб, йўқсуллиқ ва мазлумлик қувватлари, улуғ доҳийлар ва ўткир фикрлик раҳбарлар йўлбошчилиғи ва ғайратлари орқасида бу Қизил Ўзбекистон озодлиқ давлатига мушарраф бўлди.

Бу китобимизни тамом қилиш олдида Шайх Саъдийнинг ҳикматли байтларидан икки жуфтини келтириб ўтамиз:

Агар бад куни чашм ники мадор.
Ке ҳаргиз наёрад к-аз ангур бор.

Яъни: Агар ёмонлиқ қилган бўлсанг, яхшилик умид қилма, ҳеч вақт аччиқ ғўрадан ширинлик чиқмайдир.

На пандора, эй, пар, хазон каште жав,
Ке гандўм итони бевақт дерав.

Яъни: Эй кузда арпа эккан деҳқон, мен ўйламайманким, сенинг ҳосилинг ўрар вақтда буғдой бўлиб қолса…

Манба: zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de